سیاسه‌تڤانێ ئه‌مریكی ئیستۆن (Easton, D. , 1953) پێناسه‌یه‌كا كلاسیكی بۆ زانستێ سیاسه‌تێ پێشكه‌ش دكه‌تن و بدیتنا وی سیاسه‌ت بریتیه‌ ژ ” پارڤه‌كرنا ده‌ستهه‌لاتا بۆهایان”. و دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا و هه‌كه‌ر ئه‌م ل بن به‌رچاڤكا زانستێ سایكۆلۆژیایا سیاسی ته‌ماشه‌ی ڤێ پێناسێ بكه‌ین و ژ هه‌ر لایه‌كی وێ بده‌ینه‌ به‌ر ئێك دچینه‌ سه‌ر بابه‌تێ پرۆسێسا بڕیاردانێ د سیاسه‌تێدا و ژلایه‌نێ پارت و یان حوكمه‌ت یان سیاسه‌تڤانان.
بڕیاردان د سیاسه‌تێدا پرۆسێسه‌ك ئالۆز و د هه‌مان ده‌م دا كارتێكه‌ر و گرنگه‌. بڕیارێن سیاسی گرێداینه‌ ب گه‌له‌ك كاودانێن ده‌ره‌كی و ڕه‌وش و لایه‌نێ خۆیه‌تی ڤه‌. دبن ئه‌ڤ بڕیاره‌ تاكی بن و دبیتن ژی ب كۆمه‌ل بهێنه‌دان، و گرنگ ئه‌وه‌ ئه‌ڤ بڕیاره‌ ڕۆله‌كێ مه‌زن د سه‌ركه‌فتن یان سه‌رنه‌كه‌فتنا وی دامه‌زراوه‌ی یان وێ ده‌وله‌تێ دگێڕیتن.
دیاره‌ پارتی دیمۆكراتی كوردستان د په‌رله‌مانێ هه‌رێما كوردستانێ و وه‌ك سه‌نگه‌كێ مه‌زن تێدا ڤیا ڤێ جارێ ژی پێنگاڤه‌ك ئه‌رێنی بۆ سه‌رئێخستنا پرۆسێسا سیاسی ل كوردستانێ بهاڤێژیتن و ئه‌ڤه‌ بڕیاره‌ك وێره‌ك بی، و ب به‌رچاڤگرتنا ڤێ تایبه‌تمه‌ندییا سیاسه‌تێ جاره‌ك دیتر ده‌لیڤه‌یه‌كی بده‌ته‌ هنده‌ك لایه‌نان دا د ڤێ دامه‌زراوێ دا كو ژ پێخه‌مه‌ت بده‌ستڤه‌ئینانا وێ كوردستانیان هزاران هزار شه‌هید و قۆربانیێن داین، ده‌رگه‌هه‌ك بهێته‌ ڤه‌كرن بۆ پشكداریكرنا وان لایه‌نان د بۆهایێن وه‌كی هاریكاری، دۆستایه‌تی، ڕێزگرتن، به‌رژه‌وه‌ندییێن گشتی، په‌ندوه‌رگرتن ژ ئه‌زموونا ته‌حل و دژوارا ڕابردووی و گه‌له‌ك بۆهایێن سیاسیێن دیتر، بۆ وان پارت و لایه‌نان، لێ جهێ داخێیه‌ گه‌له‌ك جاران هاوكێشه‌ وه‌سا ده‌رناكه‌ڤن وه‌كی پلان بۆ دهێته‌ داڕشتن و برَیار ل سه‌ر دهێته‌دان، و مه‌ دیت ڤان پارت و لایه‌نان ل شوینا ببنه‌ ده‌رگه‌هێ خێرێ بۆ ده‌ربازبوون ژ هه‌موو ئه‌و ئاسته‌نگ و قه‌یران و كریزێن ناوچه‌یی و ده‌ڤه‌رێ و جیهانی بۆ كوردستانیان دروستكرین، به‌رۆڤاژی یێ سوواری پێلێن وان دوژمنان بووین ئه‌وێن بدرێژاهییا دیرۆكێ نه‌ته‌وه‌یێ كوردی ساته‌كێ بتنێ ژی ته‌ناهی ل سه‌ر ده‌ستێ وان نه‌دیتیه‌، و ڤیان ب پیڤه‌رێن دوژمنان بۆهایێن كوردستانیان بپیڤن و ئه‌و هه‌موو قۆربانیا بۆ ڤان ده‌ستكه‌فتان هاتیه‌دان ب فێڕۆ بده‌ن. مه‌ته‌لا ڤان لایه‌ن و پارتان وه‌كی وێ چیڕۆكێیه‌ یا دبێژیتن جاره‌كێ زه‌لامه‌ك هه‌بوو هه‌موو مرادا وی ئه‌و بوو گۆهدرێژه‌ك هه‌بایه‌ و به‌رده‌وام دۆعا بۆ ڤێ چه‌ندێ دكر، و ژ به‌ختێ وی جاره‌كێ ده‌نگه‌ك هاته‌ وی و گوت دۆعایا ته‌ یا هاتیه‌ قه‌بوولكرن به‌لێ ب مه‌رجه‌كی و مه‌رج ژی ئه‌وه‌ ئه‌م دێ گۆهدرێژه‌كی ده‌ینه‌ ته‌ به‌س دێ هه‌سپه‌كی ژی ده‌ینه‌ جیرانێ ته‌. ڕابوو زه‌لام گه‌له‌ك قه‌هری و خوه‌ نه‌ڕازیكر و گازنده‌كرن دێ چه‌وا گۆهدرێژه‌ك بۆ وی هێتن و هه‌سپه‌ك به‌ر جیرانێ وی كه‌ڤیتن. وی پێهنه‌ك ل به‌ختێ خوه‌ دا و ژبیر كر ئه‌و ئه‌و بوو یێ بۆ گۆهدرێژه‌كی دمر، به‌لێ نۆكه‌ ب ڤی سه‌روبه‌ری ڕادبیتن.
مه‌ته‌لا ڤان پارتان ژی هۆسایه‌. ئه‌ڤرۆكه‌ خودێ كه‌ره‌م یا كری و ب قۆربانیدان و ماندیبوونێ و خۆڕاگریا نه‌ته‌وه‌ێ كوردی و كوردستانیان و كۆڕێن پارتی و ڕێبازا بارزانیێ نه‌مر و خه‌لكانه‌ك دیتر نێزیكه‌ ئێك ژ خه‌ونێن هه‌ره‌ مه‌زنێن خه‌لكێ ڤێ پارچا كوردستانێ بجه بهێتن و ئه‌ڤ خه‌ونه‌ یا ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی، ئه‌و سه‌ركردێ ماندینه‌ناس، یێ كو شه‌ڤ و ڕۆژێن خوه‌ كرینه‌ ئێك و تێر د ناڤ مال و حال و زارۆكێن خوه‌ دا نامینیتن و ناڤه‌حه‌ویتن، دێ بیته‌ ستێره‌كا گه‌ش و ڕۆناهی، به‌لێ هنده‌ك نه‌فس نزم و نه‌حه‌زێن، كو خۆدانێ مێنتالیته‌یا هزرییا وه‌كی وی زه‌لامێ نه‌زان و تڕۆهاتن، ل جهێ هندێ سوپاسگۆزاری خۆدایێ مه‌زن بن ل ڤێ قۆناغا دژوار دا سه‌ركرده‌یه‌كێ هوسا پێشكه‌شی ڤی گه‌ل و نیشتمانی كری، لێدگه‌ڕهن و لێدگه‌ڕهن دا تشتی مه‌زن و ” ژ مێشێ بكه‌نه‌ گامێش” و ل شوینا هندێ ل ڤێ قۆناغێدا چاڤێ وان ل هندێ هه‌بیتن كا دێ چه‌وا د هاریكار بن و ڕێزێ ل هه‌موو بۆهایێن سیاسی و مرۆڤایه‌تی یێن كوردستانیان بگرن، هندێ دی دبنه‌ ئاسته‌نگ و وه‌كو ” پینجه‌كێ دكه‌ڤنه‌ به‌ر تایێن عه‌جه‌لۆكا ئاڤابوونا ده‌وله‌تا كوردی” ب لایه‌نێ كێمی ڤه‌ ل ڤێ پارچێ كوردستانێ، و ئه‌و نزانن ئه‌ڤ كه‌رب و كینه‌ و دلڕه‌شی و زكڕه‌شیا وان دبیتن ببیته‌ ده‌لیڤه‌یه‌ك بۆ هندێ دوژمنێن مه‌ هندا دیتر بسه‌ر مه‌دا زال ببن و به‌لكو ژی دیسانێ ببنه‌ ئاسته‌نگه‌ك مه‌زن بۆ ڤێ ده‌وله‌تا نۆكه‌ پترتر ژ شێست وه‌لاتان پشتگیریێ لێدكه‌ن و دیسان بۆ سه‌دان و هزاران سالێن دیتر مه‌ بهلێنه‌ ل به‌ر پۆستال و زۆردارییا دوژمن و نه‌یارێن ب چه‌وساندنا كوردستانیان هه‌ر ناڤ و نیشان و ڕێكه‌كێ ل مه‌ دجه‌ڕبینن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ئه‌م گه‌له‌ك جاران وه‌سا ب نه‌رێنی د تیرۆریزمێ دا هزردكه‌ین كو لایه‌نێن ڤه‌شارتیێن وێ ژبیر دكه‌ین. پێداچوونه‌كا ئاماری ب ئه‌ندامێن ڕێكخراوێن تیرۆریستی ل رۆژهه‌لاتا ناڤین و باكوورێ ئه‌فریقایێ نیشان دده‌تن كو زۆربه‌یا ڤان كه‌سان ژ جڤاكێن مۆسلمان په‌یوه‌ندیێ پێڤه‌ دكه‌ن و ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ وه‌ك ئایینه‌ك چاكسازی ته‌كه‌زێ ل سه‌ر ” ئه‌مر و نه‌هیێ ” دكه‌تن وه‌ك ئێك ژ بنه‌ما و پره‌نسیپێن چاكسازییا جڤاكی. ئه‌ڤ تیرۆریسته‌ ده‌مێ په‌یوه‌ندیێ ب ڤان رێكخراوێن تیرۆریستی دكه‌ن ل نك دله‌كی ژ پێخه‌مه‌ت بجه ئینانا ڤێ یاسایا ئایینێ ئیسلامێ بزاڤێ دكه‌ن و خوه‌ د وێنه‌ی سه‌حابیه‌كێ قه‌هره‌مان دا دهژمێرن كو نیاز و ڕێكا نه‌هێلانا خرابی و پووچگه‌رایی و زۆرداری و نایه‌كسانی و نه‌دادپه‌روه‌ریێ دگریته‌ به‌رسینگێ خوه‌، لێ د پراكتیك دا هه‌ر ئه‌ڤ كه‌سه‌ و ل بن گڤاشتنێن ڕێكخراوه‌یی و سه‌ركرداتیا خوه‌ مه‌زنترین تاوانێن دژی مرۆڤایه‌تیێ ئه‌نجام دده‌ن و ئه‌و ب خوه‌، ل شوونا هندێ ببنه‌ ده‌رگه‌هه‌ك بۆ به‌رهه‌م ئینانێ و داهینانێ و ب مفا بوونێ و ژێده‌رێ ” ئه‌مر و نه‌هیێ”، دبنه‌ ژێده‌رێن خرابی و پووچگه‌رایی و زۆرداری و نایه‌كسانی و نه‌دادپه‌روه‌ریێ ل جیهانێ و سنوورێ چالاكیێن خوه‌.
ئه‌ڤ جۆره‌ ره‌فتاره‌ د زانستێ سایكۆلۆژیایا فرۆیدی دا ب شكۆداركرن ( التصعید یان sublimation) دهێته‌ نیاسین كو تێدا تاك به‌رۆڤاژی ته‌په‌سه‌ركرنا پالنه‌ر و ئاره‌زوو و بۆچوونێن خوه‌ د نه‌ستێ خوه‌ دا، ڕادبیتن ب ڤه‌گۆهاستنا ڤان ئاره‌زوو و پالنه‌ران ب شێوازه‌كێ كو پترتر جهێ ره‌زامه‌ندیا جڤاكێ بیتن. بۆ نموونه‌ بزاڤێ دكه‌تن پالنه‌رێن خوه‌ یێن سێكسی ب ڕێكا هونه‌رێن جۆدا جۆدا ده‌رببڕیتن. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ میكانیزمه‌ جوره‌كێ به‌رهه‌مهێنه‌ر و ئارمانجدار و ب مفایه‌، لێ تیرۆریزمێ نه‌شیایه‌ وه‌كو پێدڤی بكار بینیتن و به‌رۆڤاژی یاسا و بنه‌ما و پره‌نسیپێن وێ یا بكار ئیناندی و زیان یا گه‌هاندییه‌ خوه‌ و جڤاكێ و ئه‌و ووزه‌یه‌ یێ د ئاراسته‌یه‌كێ پێچه‌وانه‌ڤه‌ دا دایه‌ كاری.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

پشتی جه‌نگێ ڤێتنامێ ڤه‌كۆلینێن سایكۆلۆژی ئه‌و ڕاستیه‌ ده‌رخست كو هژماره‌كا به‌رچاڤ ژ سه‌ربازێن پشكداری د ڤی جه‌نگی دا كرین توشی ئێش و ئازار و به‌لكو ژی نه‌ساخیێن ده‌روونی و مێنتالی(عه‌قلی) بووینه‌. ئه‌ڤی شه‌ڕێ مه‌زن ل چه‌ند سالان ڤه‌كێشا ب سه‌دان هزار قۆربانی ژ هه‌ر دوو لایان هه‌بوون و نه‌خاسمه‌ بۆ ئه‌مریكیان ئه‌ڤ جه‌نگه‌ هند كۆشنده‌ بی كو بوویه‌ ئه‌گه‌رێ گرێیه‌كا ده‌روونی ل نك وان و ناڤێ وێ كرییه‌ گرێیا ڤیێتنامێ.
دبیتن هنده‌ك جاران هزر د وێ چه‌ندێ دا بهێته‌ كرن كو ئه‌ڤ یاسایه‌ و پشكداریكرن د جه‌نگێ دا ل سه‌ر وان پێشمه‌رگا ژی بهێته‌ جێبه‌جێكرن یێن دژی تیرۆریستێن ڕێكخراوا ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ دجه‌نگن. هه‌لبه‌ت ناهێته‌ ڤه‌شارتن كو ترس و ل ئاستێن گه‌له‌ك بلند و ب ڕێژه‌یه‌كێ زۆر و كێم و ل قۆناغا فۆبیایێ ل هه‌ر جهه‌كی و كاودانه‌كی و نه‌خاسمه‌ ژی كاودانێن مه‌ترسیدارێن جه‌نگی دا دبیتن ده‌ستپێك و سه‌ره‌تایا گه‌له‌ك ژ نه‌ساخیێن ده‌روونی په‌یدا ببن. به‌لێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژی نابیتن بهێته‌ ژبیركرن هه‌كه‌ر ل جه‌نگه‌كێ وه‌ك ڤێتنام دا هژماره‌كا سه‌رباز ژ وه‌لاتێ خوه‌ دووركه‌فتن و چۆبنه‌ وی سه‌ری جیهانێ و وه‌ك داگیركه‌ر ب بۆمب و چه‌كێ گران و كۆشنده‌ زۆری ل خه‌لكانه‌كێ كربیتن و ب سه‌دان هزار ژ وان كۆشتبیتن بێی هندێ كو هیچ ئارمانجه‌ك لۆژیكی بۆ ڤێ هێڕشێ و په‌لاماردانێ هه‌بیتن، چ گۆمان تێدا نینه‌ هژماره‌كا گه‌له‌ك ژ وان سه‌ربازان، ژبلی وان كه‌سێن كه‌فتینه‌ د كه‌مینه‌كێ و هه‌لوێسته‌كێ ترسناك و توشی فۆبیا و پاشی نه‌ساخی یێن ده‌روونی هاتبن، د كاودانه‌ك ئاسایی دا هزر د كار و كریار و ڕه‌فتارێن خوه‌ كربیتن و به‌رده‌وام هه‌سته‌كا نه‌خوه‌شا گۆنه‌هباریێ ل نك په‌یدا بیتن. هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ (guilty Feeling)كاودان و حاله‌ته‌ك ده‌روونی و ئازراندنی یه‌ كو كه‌سه‌ك هه‌ست ب بنپێكرنا پیڤه‌رێن مرۆڤی یان ڕه‌وشتی یان ئایینی دكه‌تن و ئه‌ڤ هزره‌ به‌رده‌وام وی ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌ دده‌تن. ئه‌ڤ تێگه‌هه‌، ئانكوَ هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ، د فه‌رهه‌نگێن سایكۆلۆژیایێ دا یا به‌رنیاسه‌ و جۆره‌كێ هه‌ڤدژیێ د ناڤبه‌را خۆدێ تاكی و ویژدانێ وی دا و مێتا-خودێ ل نك وی دورست دكه‌تن و ب ئێك ژ ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیێن خه‌مۆكی(depression)یێن دۆمدرێژ و سایكۆتیك دهێته‌ هژماردن.
ده‌مێ ئه‌م دبینن كه‌سانه‌ك وه‌كی پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان و مێرخاس بۆ به‌رگریكرن ژ ئاخ و پرستیژ و نامیس و خه‌لك و كه‌س و كارێن خوه‌ چووینه‌ سینگێ دوژمنه‌كێ بێ ویژدان و ژ خودێ نه‌ترس، هیچ گۆمان تێدا نینه‌ تشته‌ك پیرۆز ئه‌نجام دده‌تن. كاره‌ك پیرۆز كو جوانترین بۆهایێن مرۆڤایه‌تی و وه‌لاتیبوون و كورده‌وارینه‌، له‌وما پێدڤی ب هندێ ناكه‌تن كو هیچ هه‌سته‌ك ژ ڤی بابه‌تی و ژ جورێ هه‌ستا گۆنه‌هباریێ ل نك وان دورست ببیتن و دیتنا كه‌لواشێ پارچه‌ پارچه‌ بوویێن تیرۆریستێن داعشێ وان توشی ڤی هه‌ستێ كۆژه‌ك بكه‌تن كا بۆچی وی ئه‌و(تیرۆریسته‌) كۆشیتنه‌ و پشتی هنگی ئه‌ڤ هه‌سته‌ كارتێكرنا خراب ل سه‌ر بارێ ده‌روونیێ وان پێشمه‌رگا بكه‌تن. بلا ئه‌و پێشمه‌رگه‌ پشتڕاستبن ئه‌و ل سه‌ر هه‌قیێ و ڕاستیێ نه‌ و ئه‌وێ نه‌هه‌ق و نه‌دورست تیرۆریستێن داعشێ نه‌ كو هه‌ر ئێك ژ وه‌لاته‌كی هاتی و مال و حالێ خوه‌ هێلای و ل سه‌ر ئاخا پیرۆزا كوردستانیان خه‌لكێ سڤیل دكوژیتن و تنێ وێرانیێ ئه‌نجام دده‌تن. بلا دیتنا ڤان كه‌له‌خێن تیرۆریستان هندی سه‌رێ درێزیكه‌كێ كارتێكرنێ د مۆرال و ستراكتووری ئاسایێ و ده‌روونییا وان نه‌كه‌تن، به‌لكۆ به‌رۆڤاژی ئه‌ڤ قاره‌مانی و مێرخاسییا وان ببیته‌ جهێ شانازیێ، كو ئه‌ڤرۆ كه‌ ئه‌و دشێن به‌ڕه‌ڤانیێ ژ هزاران مرۆڤان و هزاران ئوَمێدان دكه‌ن وه‌ك سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی دفه‌رموتتن” پێش جیهانێڤه‌ جه‌نگێ تیرۆرێ دكه‌ن”، و یێ شه‌همزار و ڕوو ڕه‌ش هه‌ر ئه‌و تیرۆریستن یێن كه‌س و ئه‌و ب خوه‌ ژی نزانن ل پێناو و ژ پێخه‌مه‌ت كێ و چی دجه‌نگن. ئه‌ون هه‌كه‌ر ژ تیر و كه‌ڤان و گولله‌یێن پێشمه‌رگه‌ی قۆرتال ژی ببن هه‌ستا گۆنه‌هباریێ به‌روبه‌رسینگێن وان بگریتن و وان توشی نه‌ساخی یێن ده‌روونی بكه‌تن چنكو ژ بلی كۆشتنه‌كا بێ مفا و وێرانكرنه‌كا بێ ئارمانج هیچ مفایه‌ك نه‌گه‌هاندییه‌ كه‌سه‌كێ، تنێ داگیركرن نه‌بیتن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

فه‌یله‌سۆفێ مه‌زنێ ئه‌مریكی جۆن دێیڤی (1859-1952) د چه‌ند دیِرێن ساده‌ دا قۆناغێن چاره‌سه‌ركرنا هه‌ر ئاریشه‌یه‌كێ ل به‌ر مرۆڤایه‌تی ڕۆهن دكه‌تن. پێداچوون ب وان قۆناغان نیشان دده‌ن كو خالا ده‌ستپێكێ ده‌ستنیشانكرنا خۆدێ ئاریشێ یه‌، ئانكو ئاریشه‌ چه‌وا دروست دبیتن و چه‌وا سه‌رهلده‌تن. چ گۆمان تێدا نینه‌ هه‌ر كاره‌كی ڕه‌نگڤه‌دان و كارڤه‌دانه‌ك یا هه‌ی، و د هه‌مان ده‌مدا هیچ بوویه‌ره‌ك و كاره‌ك و روودانه‌ك بێ ئه‌گه‌ر و بێ بناس سه‌رهه‌لناده‌تن و روو ناده‌تن. هه‌كه‌ر ئه‌م ڤان لایه‌نان د هه‌ڤكێشه‌یه‌كێدا بده‌ینه‌ به‌رئێك ڕاستیه‌ك بۆ مه‌ ڕۆهن و ئاشكرا دبیتن و ئه‌و ژی خالا ده‌ستكرن ب چاره‌سه‌ریێ یه‌ كو ژ خۆدێ ئاریشێ و دیاركرنا سنوور و تۆخیبێن وێ و ئه‌گه‌رێن وێ ده‌ست پێدكه‌تن.
هه‌كه‌ر مرۆڤایه‌تی به‌رده‌وام د ئاگرێ ئاریشه‌یان دا كه‌لیه‌ و چ جاران نه‌شیایه‌ خوه‌ ژ ئاریشه‌ و كێشمه‌كێش و ململانێیێن خوه‌، كو د ئه‌نجامدا دبیته‌ ئه‌گه‌رێ دروستبوونا شه‌ڕان د ناڤبه‌را ئالی و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن جودا جودا دا، لێ نێڕینه‌ك سه‌رڤه‌یی مه‌ دگه‌هینیته‌ ڕاستیه‌كا ته‌حل و دژوار و ئه‌و ژی زێده‌بوونا ڕێژه‌یا جه‌نگ و ئاریشانه‌ ل ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین، كو خوه‌ ل ده‌هان شه‌ڕان ل ڤان چه‌ند سالێن بووری دده‌تن.
هه‌كه‌ر مه‌ بڤێتن پێنگاڤه‌كێ به‌ره‌ڤ ده‌یناندنا ستراتێژییه‌كا ژێهاتی بۆ نه‌هێلانا وان ئاریشه‌یان بهاڤێژین و ل دووڤ خالێن فه‌لسه‌فه‌یا جۆن دێیڤی بچین بۆ نه‌هێلانا ئاریشه‌یان، پێدڤییه‌ ئه‌م ژ ناڤه‌رۆكا ستراكتوورێ كه‌ساتیا تاكێ ڕۆژهه‌لاتی و خۆدێ وی ده‌ست پێبكه‌ین. ئایا ئه‌ڤ كه‌ساتیه‌ د چ تشتان و ساخله‌تان دا وه‌ك مرۆڤێن ده‌ڤه‌ر و جهێن دیترێن جیهانێیه‌ و د چ ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیان دا وه‌كو وان نینه‌؟ ئه‌و كیژ بناسن كارتێكه‌ریێ د دروستبوونا كه‌ساتیا وی دا دكه‌ن؟ ئه‌و كانی چنه‌ ئه‌وێن تاكێ ڕۆژهه‌لاتی ئاڤێ ژێ ڤه‌دخۆتن و بنیاتێ كه‌ساتیا وی ل سه‌ر وێ ڤه‌خوارنێ ئاڤا دبیتن؟ ئه‌و جڤاك ل سه‌ر چ بنه‌ما و بۆها ( القیم ) و پره‌نسیپ و یاسایا بڕێڤه‌ دچیتن و دهێته‌ ده‌یناندن و كارتێكرنێ ل سه‌ر چه‌نداتی و چه‌وانییا ئاڤا بوونا كه‌ساتیا وی تاكی دكه‌ن؟ ئایا ئه‌گه‌ر و بناسێن كولتوَرینه‌ یان جڤاكی یان سیاسینه‌ یان ژی په‌روه‌رده‌ینه‌؟
چ گۆمان تێدا نینه‌ مرۆڤان ژبلی پێدڤیاتیێن سایكۆلۆژیك و جڤاكی پێدڤیاتیێن هه‌ین فیزیۆلۆژیك و بایلۆژیكن وه‌كی خوارن و ڤه‌خوارن و. .. هتد، لێ ئایا شه‌ڕێ مرۆڤان ل ده‌ڤه‌رێن مه‌ تنێ ل سه‌ر خوارنێ و ڤه‌خوارنێ نه‌؟ دبیتن هنده‌ك كه‌س بێژن ” به‌لێ “، به‌لێ ئه‌م بیرا وان دهینین ل دووڤ گۆتنا بسپۆرێن ئێكۆلۆژی و تایبه‌ت پێدڤیاتیێن جیهانا مه‌ تێرا نێزیكی ( 70 ) مه‌لیار مرۆڤان دكه‌تن، ل ده‌مه‌كی كو ڕێژه‌یا ئاكنجیێن جیهانا مه‌ ئه‌ڤرۆ هێشتان ژ ( 7 ) مه‌لیار مرۆڤان نه‌بوورییه‌! پا ئه‌گه‌ر چنه‌؟؟ دیاره‌ بۆ ڤه‌دیتنا ئه‌گه‌ران و كڤشكرنا وان بناسێن ل پشتا ئاریشه‌یێن مرۆڤایه‌تی و وان ڤێكڕا به‌ردده‌تن پێدڤی دكه‌تن ئه‌م ل سه‌رچاوه‌ و ژێده‌ر و بناسێن دیتر بگه‌ڕهین. چنكو دڤێتن وه‌ك ددانه‌كێ ڕزی یان ئه‌و ددان بهێته‌ ده‌رئینان و یان ژی بهێته‌ پڕكرن دا ئێش و ئازارێن مرۆڤی كێم ببن.
ل دووڤ ژێده‌رێن زانستی و ب تایبه‌ت هژماره‌ك ژ ڕێباز و بیردۆزێن ده‌روونناسی فه‌رهه‌نگ و كولتوَرێ هه‌ر جڤاكه‌كێ ڕۆله‌ك سه‌ره‌كی د ئاڤاكرنا كه‌ساتیا مرۆڤی دا دگێڕن و ئه‌و بۆها و بیر و باوه‌رێن وی باوه‌ری پێهه‌ین به‌رهه‌مێ ڤێ كاریگه‌ریێ یه‌. و ئه‌ڤه‌ ئانكو هنده‌ك بناسێن نه‌په‌نی و نخافتی و ڤه‌شارتی یێن كولتوَری و فه‌رهه‌نگی یێ، ل پشتا گه‌له‌ك ژ ئالۆزی و ئاریشه‌ یێن مه‌ هه‌ین و ئه‌ڤ كولتوَر و فه‌رهه‌نگه‌ دبیته‌ به‌رێ بنیاتێ كه‌ساتیا تاكێ ڕۆژهه‌لاتی و وی نه‌چار دكه‌تن بشێوازه‌ك تایبه‌ت هزر و ل دووڤدا ژی ڕه‌فتار بكه‌تن. ئه‌ڤ كولتوَره‌ هه‌مان ئه‌و ڕابوون و ڕۆینشتن و خوارن و ڤه‌خوارن و هزركرن و دیتن و هه‌ستپێكرن و سۆزداری و لایه‌نێن هه‌لچوونی یێن مرۆڤینه‌، وه‌ك مه‌ ئاماژه‌ پێدای، ژێده‌رێ گه‌له‌ك یان هه‌موو بیر و باوه‌رێن وان مرۆڤانه‌ ئه‌وێن د ناڤا له‌پێن ڤێ كولتوَرێ جڤاكی په‌روه‌رده‌ دبن و دژین و ئه‌ڤ بیر وباوه‌ره‌ ژ نڤشه‌كی بۆ نڤشه‌ك و مرۆڤێن دیتر دهێنه‌ ڤه‌گۆهاستن. له‌وما هه‌كه‌ر ئه‌ڤ ئه‌گه‌ر و بناسه‌ بهێنه‌ ڤه‌دیتن، پێدڤیه‌ گۆهۆڕین تێدا بهێنه‌ روودان دا ئاراسته‌یا كاتێكه‌رییا وان ل دووڤ كاودان و چه‌رخێ نوی و ئاسۆیێن ژیانا هه‌ڤچه‌رخ بهێنه‌ گۆهۆڕین، چنكو ژیان به‌رده‌وام یا دگۆهۆڕینێدا و نابیتن ب پیڤه‌ر و بۆهایێن كه‌ڤن سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل كاودانێن نوو دا بهێته‌كرن. به‌رۆڤاژی دبیته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كولتوَره‌كێ نه‌ساخ و له‌شئێش دروست ببیتن و كارتێكرنه‌كا نه‌رێنی د خۆدێ مرۆڤان دا بكه‌تن. چنكو هه‌كه‌ر ئه‌ڤ گۆهۆڕینه‌ د هزر و مێنتالیته‌ و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و بۆهایێن تاكی و جڤاكێ دا نه‌هێنه‌كرن و ل دووڤ ستانده‌ردێن ده‌می و هه‌ڤچه‌رخدا نه‌هێنه‌ گۆهۆڕین و ڕاستڤه‌كرن گه‌له‌ك گیر و گرفت و ئاریشه‌ و ئاسته‌نگ ژێ په‌یدا دبن كو نموونه‌یا وان هه‌موو ئه‌و جه‌نگ و ئالۆزی و تووندره‌وی و تووند و تیژی و ده‌مارگیری و. .. هتد، كو ئه‌ڤرۆكه‌ جیهان بگشتی و ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین تێكه‌فتی و مه‌زنترین نموونه‌ ژی سه‌رهلدانا ڕێكخراوێن تیرۆریستی یێن وه‌كی داعشێ و. .. هتد، كو ئه‌ڤرۆكه‌ به‌ربووینه‌ گیانێ جیهانێ و ده‌ڤه‌رێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ده‌روونناسێ ب ناڤوده‌نگ ئه‌لفرێد ئه‌دلێر ( 1879-1937 ) د ناڤه‌رۆكا تیۆرییا خوه‌ یا به‌رنیاس دا ئاماژه‌ی ب تێگه‌هه‌كێ دده‌تن كه‌ ئه‌و ژی ” هه‌ستكرن ب كێماسی ” یه‌. ئه‌دلێری باوه‌ریا ب هندێ هه‌ی كو هه‌ستكرن ب كێم و كاسیێ ئێكه‌ ژ پالده‌رێن مرۆڤی بۆ هه‌ر ڕه‌فتار و كریاره‌كێ و ئه‌و بۆ سه‌لماندنا بیروباوه‌را خوه‌ ئه‌نجاما ڤه‌كۆلینا خوه‌ بۆ چه‌نده‌ها كه‌ساتیا دكه‌ته‌ به‌لگه‌ و نیشاندده‌تن كو هێز و ووزه‌یا هه‌ستكرن ب كێماسیێ د ڤان كه‌سان دا ئێكه‌ ژ وان بناسێن وان هان دده‌تن بۆ گه‌هشتن ب وان كێماسیان و تێر و ته‌ژی كرنا وێ بۆشاهیێ.
دیاره‌ هه‌كه‌ر ئه‌م ڤێ تیۆریێ ب سه‌ر گه‌نده‌لكاران دا جێبه‌جێبكه‌ین دێ كۆژیه‌ك ڕۆهن ژ كه‌ساتیا وان ل به‌ر مه‌ ڕۆهن بیتن. ئه‌ڤه‌ ئانكو گه‌نده‌لكار ب هه‌ر شێوازه‌كێ ڕێ تێبچیتن بزاڤێ دكه‌تن بگه‌هیته‌ هژماره‌كا ده‌ستكه‌فتێن بووژه‌نی ( مادی ) و ئابووری و یان جڤاكی و سیاسی و بۆ ڤێ چه‌ندێ پیڤه‌رێن ئاسایی و دروست و یاسایی بۆ وی بۆ گه‌هشتن ب ڤان ئارمانجێن، كو گه‌له‌ك نه‌ د شیانا وی دانه‌ و نه‌ژی ئه‌و هه‌ژی وان ده‌ستكه‌فتانه‌، هیچ ڕامانه‌ك و واتایه‌كێ نانده‌ن و نینن. ڕاسته‌ و دبیتن هنده‌ك كه‌س ل ڤێرێ ڕه‌خنه‌یه‌كێ ئاراسته‌ی ڤی بابه‌تی بكه‌ن، ئه‌و ژی ئه‌وه‌ كو ده‌یناندنا ئارمانجان بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ پالده‌ره‌كێ مه‌زنه‌ بۆ گه‌هشتن ب ویست و داخوازییان و پێشكه‌فتنێ. و ئه‌م ژی دێ ده‌نگێ خوه‌ ئێخینه‌ پال ده‌نگێ ڕه‌خنه‌گران و ڕه‌خنه‌یا وان ب سینگه‌كێ فراوان وه‌رگرین، لێ دگه‌ل هندێ ئه‌م بیرا وان دهینین هه‌كه‌ر ده‌یناندنا ئارمانجان د ژیانێدا گرنگیا خوه‌ هه‌بیتن بۆ هه‌ر كه‌سه‌كی و بۆ هه‌ر ده‌ستكه‌فته‌كێ، چ مه‌زن و چ بچووك، لێ هه‌مدیسا گه‌نده‌لكار بیرا خوه‌ نائینیتن ئان ژی ژدل و گیان خوه‌ ل گێلی دده‌تن كو هه‌كه‌ر ئه‌و د هنده‌ك تشتان دا سه‌ركه‌فتی نه‌بوویه‌ و ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ، چ سیاسی بیتن یات ئه‌گه‌رێن تایبه‌ت، و ده‌لیڤه‌ بۆ گه‌هشتن بۆ هژماره‌كا پێدڤیاتی و ئارمانج یان هزر و بیر و باوه‌رێن خوه‌ نه‌بوویه‌ لێ ژ ئالیه‌ك دنڤه‌ هه‌ر وی گه‌نده‌لكاری چه‌نده‌ها ده‌ستكه‌فتێن دیترێن هه‌بووین و هه‌ین، كو گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ ئاسایی و یێن وه‌كی وی مرۆڤ ئه‌و ده‌رفه‌ت نه‌بوویه‌ بگه‌هیته‌ وان، ئه‌ڤه‌ ئانكو هه‌كه‌ر گه‌نده‌لكار ژ وی لایه‌نێ ئه‌و هزركه‌تن بۆ وی كێماسیه‌ و نه‌شیایه‌ ده‌ستكه‌فته‌ك هه‌بیتن، لێ ژ لایه‌نه‌ك دیتر ئه‌وی گه‌له‌ك ده‌ستكه‌فتێن دیتر هه‌بووینه‌، و بزاڤا وی بۆ هندێ كو هه‌موو لایه‌ن و پێداویستیێن خوه‌ بێی كێم و كاسی تیرَ و دابین بكه‌تن، ب خوه‌ وه‌ك جڤاكناسێ به‌رنیاسێ ده‌ڤه‌رێ و هه‌لگرێ ئالایێ سكۆلاریزمێ ( علمانیه‌تێ) ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ ” عه‌لی وه‌ردی “( 1913-1995) ئاماژه‌ی پێدده‌تن خاله‌ك نه‌رێنی ژ كه‌ساتیا ڤی گه‌نده‌لكارییه‌ و هێما و نیشانه‌كه‌ ژ نه‌ساخی و تێكچوونا سایكۆلۆژیا وی كه‌سی، چنكو ئه‌و كه‌سێ ل دووڤ هندێ بیتن هه‌موو كێماسیێن خوه‌ چاره‌سه‌ر بكه‌تن بلا د كه‌ساتیا خوه‌ دا گۆمانێ بكه‌تن و بزانیتن ئه‌ڤ خواست و داخوازیه‌ نیشانه‌كه‌ ژ نه‌ساخیا ده‌روونی ل نك گه‌نده‌لكاران و وان كه‌سێن هزر دكه‌ن، ڤیابا ب هه‌ر ڕه‌نگه‌كێ هه‌بیتن هه‌می ڤان كێم و كاسی و نه‌بوننان ته‌ژی و دابین بكه‌تن دا بڤی ڕه‌نگی بگه‌هنه‌ ته‌واوه‌تیێ و ( كه‌مالێ )، چنكو هزركرن بڤی ڕه‌نگی خه‌له‌تیه‌ك مه‌زنه‌. خه‌له‌تیه‌ك مه‌زن ژبه‌ر هندێ ژ لایه‌كیڤه‌ گه‌له‌ك ژ وان ده‌ستكه‌فتان به‌رهه‌مێ ماندیبوونا وان نینه‌ و ئه‌و ب هزاران ڕێكێن نه‌دروست وان بده‌ستخۆڤه‌ دهینن و ژلایه‌ك دیترڤه‌ گه‌له‌ك ژ وان ده‌ستكه‌فتان مافێ خه‌لكێ دیتر ژی یا تێدا هه‌ی یان ب لایه‌نێ كێمیڤه‌ ئه‌و ژی تێدا پشكدارن. ژ لایه‌ك دیتر ڤه‌ هندی بڤی ڕه‌نگێ نه‌ئاسایی گه‌نده‌لكار بزاڤا بده‌ستڤه‌ئینان و گه‌هشتن ب ( كه‌مالێ ) بكه‌تن ژێ دویردكه‌ڤیتن و ئه‌نجام ژی ئه‌وه‌ وه‌كی مه‌زن ژێ دبێژن:” ئه‌وا ب. .. هاتی دێ ب. .. چیتن”. ئه‌و كه‌سێن بڤی ڕه‌نگی ل دووڤ ( كه‌مالێ ) دگه‌ڕهن بدیتنا “وه‌ردی ” نه‌ساخێن ده‌روونی و سایكۆلۆژیكن و پێدڤی ب چاره‌سه‌ركرنێنه‌. چنكو سروشت ( كه‌مالێ ) په‌سند ناكه‌تن و نه‌ته‌واوه‌تی پشكه‌كه‌ ژ سروشتێ ئاسایی و بنه‌ما و پره‌نسیپێن ڤێ جیهانێ، كو ئه‌و ب خوه‌ ده‌لیڤه‌ و بناسێ سه‌ره‌كیێ بزاڤێ و كاری و ژیارێ و بڕێڤه‌چۆنا عه‌جه‌لۆكا ژیانێ و شارستانیه‌تێ و مرۆڤایه‌تیێیه‌.
به‌رۆڤاژی ئه‌ڤرۆكه‌ و كاودانێ ناله‌بارێ ئابووریێ هه‌رێما كوردستانێ و ب ئه‌گه‌رێن وه‌كی قه‌یرانا داراییا جیهانی و ده‌ڤه‌رێ و هاتنه‌خوارێ یا بۆهایێ په‌ترۆلێ و ئابلوَقه‌یا ئابووریا حكومه‌تا ناوه‌ندی و جه‌نگێ تیرۆریستێن داعشێ و. .. هتد، پێدا ده‌رباز دبیتن باشترین ده‌لیڤه‌یه‌ كو گه‌نده‌لكار دلسافی و دلساخیا خوه‌ نیشانی خه‌لكی بده‌ن و ب ڕه‌نگ و ڕێكێن جودا، ڤه‌شارتی یان ئاشكرا، ئه‌و چه‌ندا ب گه‌نده‌لی و ل سه‌ر پشتا هه‌ڤنیشتمانیێن كوردستانێ بده‌ستخۆڤه‌ ئیناندین بینن و جاره‌ك دیتر ل خۆدانێن وان یێن ڕه‌سه‌ن بزڤڕینن. و ئه‌ڤه‌ چ ژ ( خزینا ) وان كێم ناكه‌تن به‌لكو دێ باره‌كێ گران ژ سه‌ر ملێن خه‌لكێ ڤه‌كه‌تن و نه‌خاسمه‌ د ڤێ ته‌نگاڤیێ دا ب هزاران ئاریشه‌ و ئاسته‌نگ و دلگرانی یێن د ناڤا خێزانا كورده‌واریدا په‌یدا بووین، هه‌كه‌ر وه‌كی ژه‌هرا كه‌سه‌كێ خواری و پێدڤییه‌ بهه‌لاڤێژیتن و ئه‌ڤ هه‌لاڤێتنه‌، هه‌كه‌ر، رووی بده‌تن ئێكه‌م قۆربانیێن وێ خۆدێ گه‌نده‌لكاره‌.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌كه‌ر پراگماتیزم د زانستێن فه‌لسه‌فه‌ و پاشی سایكۆلۆژی دا ڕامانا ڕه‌سه‌ناتیا كاری و ره‌فتاره‌كێ هه‌بیتن، د زمانێ سیاسه‌تێدا پترتر زاراڤه‌ و ئایدیۆمه‌ك ل دوور كه‌تواریبوون و هه‌لپه‌ره‌ستیێ دزڤڕیتن. ئاشكرایه‌ وه‌ك بنیات ئه‌ڤ ڕێبازه‌ ل وه‌لاتێ ئه‌مریكایێ سه‌رێ هه‌لدای و به‌رهه‌مێ هزری و مێنتالیته‌یا چه‌ندین نڤش و سه‌دان هزار كۆچبه‌رێن ڤی وه‌لاتیه‌ كو پشتی ماندیبوونه‌كا مه‌زن و ژ كار و بزاڤ و خۆها ناڤ چاڤێن خه‌لكێ وێ و ب ده‌ست و باسك و مێشكێ خوه‌ شیایین ب سه‌ر ڤی كیشوه‌رێ نوی دا زال ببن و بۆ ژیارا خوه‌ و دگه‌ل سروشتێ وێ بكه‌ڤنه‌ ململانێ و ده‌سته‌ویه‌خه‌ ببن تاكو پاریه‌كێ نانی بده‌سخۆڤه‌ بینن. بوورینا نێزیكی پتر ژ دوو سه‌د، سێسه‌د سالان ده‌لیڤه‌یه‌ك ره‌خساند دا ژناڤ مێشك و هزرا تاكێ ئه‌مریكی بنیاتێ فه‌لسه‌فه‌یا پراگماتیزمێ په‌یدا ببیتن. ئه‌وان ئه‌ڤ رێبازه‌ د هه‌موو بوارێن ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژی سیاسه‌تێدا جێبه‌جێ كرن. ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌ڤ كیشوه‌رێ نوو ب خێرا وێ یا بوویه‌ ئێك ژ جه‌مسه‌رێن بهێزێن ئابووری و له‌شكه‌ری و زانستی ل جیهانێ، چنكو ب باوه‌را سیاسه‌تڤانێ پراگماتیك پێدڤیه‌ ل دووڤ رۆژێ و گاڤێ دا پێنگاڤێن سیاسی بهێنه‌ هاڤێتن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ د سه‌ر بیروباوه‌رێن مرۆڤی دایه‌. ئانكو دبیتن بۆ گه‌هشتن ب مژار و مه‌به‌ستێن سیاسی مرۆڤ هنده‌ك یێ نه‌رم و ڤه‌كری بیتن و تشتی ب هشكی وه‌رنه‌گریتن و بزه‌حمه‌ت نه‌ئێخیتن دا بشێتن د كارێ خوه‌ دا یێ سه‌ركه‌فتی بیتن.
ئه‌م هه‌تا نۆكه‌ ژی گازنده‌یا ژ سه‌ركرده‌یێن مه‌زنێن كوردێن به‌رێ دكه‌ین كا بۆ چی د سیاسه‌تا خوه‌ دا پراگماتی نه‌بووینه‌ و نه‌شیایه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندییا نه‌ته‌وێ خوه‌ هنده‌ك نه‌رماتیێ بكه‌ن و بۆ هندێ وێ بگه‌هیننه‌ كه‌نارێن ئارامیێ و به‌خته‌وه‌ریێ هنده‌ك لایه‌نێ نه‌ته‌وه‌یی و به‌رژه‌وندیێن دگاڤێدا ژی ب هه‌ند وه‌ربگرن؟
ئه‌ڤرۆكه‌ و ئه‌زموونا دیرۆكییا نه‌ته‌وه‌ییا كوردی ئه‌م یێن گه‌هاندینه‌ ئاسته‌كێ مێنتالی كو ئه‌م ژی وه‌ك گه‌له‌ك نه‌ته‌وه‌یێن دیتر پراگماتیك بین و بۆ مه‌به‌ستێ گه‌هشتن ب ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یی و پاراستنا خوه‌، و دگه‌ل هندێ كو گه‌له‌ك بهایێن جڤاكی و مرۆڤایه‌تی و كه‌لتووری بپارێزین، تا ڕاده‌یه‌كێ ژی هه‌لپه‌ره‌ست و به‌رژه‌وه‌ندیخواز و پراگماتیك بین. ئه‌م د ڤێ چه‌ندێ دا دێ گه‌له‌ك ژ خه‌لكه‌كێ ، كو بناڤێ ئایین و مه‌زهه‌ب و ناڤ و نیشانێن بریقه‌دار و بۆ گه‌هشتن ب ده‌ستهه‌ڵاتێ ژ دڕنده‌ترین تاوانێن دژی مرۆڤایه‌تیێ ژی خوه‌ ناده‌نه‌ پاش، باشتر و مرۆڤدۆستتر بین و ئه‌زموونا دوور و درێژا دیرۆكا كوردستانێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ یا تێدا، تنێ دمینیتن كو سیاسه‌تا مه‌ بڤی ره‌نگێ نوكه‌ یێ دیپلۆماتیك، تا ڕاده‌یه‌كێ پترتر ئاراسته‌یه‌كا پراگماتیكی ب خوه‌ڤه‌ بگریتن. بگوتنه‌ك دیتر ئه‌م ژی فێر ببین مفای ژ گه‌له‌ك ده‌لیڤه‌ و مژارا و ئالاڤا وه‌ربگرین و هه‌لپه‌رستیێ بكه‌ینه‌ هێڤێنێ سیاسه‌تا خوه‌ بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن مه‌زن و به‌رژوه‌ندیێن تایبه‌ت و نه‌خاسمه‌ ئه‌م یێ كاری دكه‌ین و تاكێ كوردی سایكۆلۆژی ئاماده‌ی ئایینده‌یه‌كا گه‌ش و پرشنگدار و مه‌زن دكه‌ین تاكو ده‌مێ گه‌هشتن ب گاڤا رێفراندۆم و هه‌مه‌پرسیێ بۆ بڕیاردان ل سه‌ر مافێ چاره‌نڤیسێ خوه‌ وه‌ك ئێك ژ ڕێك و شێوازێن دیمۆكراسیانه‌ و سه‌رده‌میانه‌ و یاسایی بۆ بوون ب ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربخۆ وه‌كو هه‌ر ده‌وله‌ته‌ك دیتر كو ب قۆناغێن دیرۆكی پێگه‌هشتی، و بشێین ب هه‌موو هۆشیاری و باوه‌ر و ڤیانێ ڤه‌، بڕیاره‌كا دروست بده‌ین ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ. هه‌كه‌ر دۆهی ئه‌م د به‌رسینگ گرتنا به‌عسیان دا نه‌شكه‌ستین و مه‌ خوه‌ گه‌هانده‌ ڕۆژه‌كا وه‌كی ئه‌ڤرۆكه‌، ئه‌ڤرۆكه‌ ژی ئه‌م پێدڤی ب هندێ نه‌ بۆ ده‌ربازبوون ژ ڤان قه‌یرانێن ده‌ستكرد و ئالۆزی و ته‌نگاڤییا دگه‌ل چه‌ند لایه‌نێن وه‌كی ململانێ دگه‌ل نه‌حه‌زان ل حوكمه‌تا به‌غدا و نه‌یارێن ده‌ره‌كی و نافخوه‌یی و ده‌وله‌تا تیرۆریستییا ئیسلامیا داعشێ، بنه‌مایێن فه‌لسه‌فه‌یا پراگماتیكی بكه‌ینه‌ هێڤێنێ ڕێكا رزگارییا خوه‌. ئه‌ڤ چه‌نده‌ دخوازیتن سه‌ركرداتیا كوردستانێ وه‌ك بنه‌مایه‌كێ پراگماتی مفای ژ هه‌ر هه‌ل و ده‌لیڤه‌یه‌كێ وه‌ربگریتن و خوه‌ ب هنده‌ك سنوورێن به‌رته‌نگكه‌رێن دیرۆكی و جڤاكی و كه‌لتووری و سایكۆلۆژی ڤه‌ گرێنه‌ده‌تن و وان سنووران ببڕیتن.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

چ گومان تێدا نینه‌ كه‌ دیارده‌یا گه‌نده‌لكاریێ بابه‌ته‌ك ئالۆز و زه‌حمه‌ته‌ و شرۆڤه‌كرنا وێ، وه‌كی گه‌له‌ك ژ دیارده‌ و بوویه‌رێن مرۆڤاتیێ، یا بسانه‌هی نینه‌، چنكو دروستبوون و سه‌رهلدان و هه‌تاكو دووماهیكا وێ ژی گه‌له‌ك فاكته‌ر و بناس كارتێكرنێ تێدا دكه‌ن، و ژبه‌ر ڤێ ئێكێ ژی گوتاره‌كا هوسا كورت و هه‌موو لایه‌نێن وێ نائێخیته‌ به‌رچاڤێن خوانده‌ڤانی، لێ د گه‌ل هندێ دا ژی ئه‌م دێ ل ڤێرێ ب كێمترێن وشه‌ و ده‌مدا ئێك ژ مه‌زنترین بناسێن وێ ڕۆهن و ئاشكرا كه‌ین، كو مل ب ملێ فاكته‌رێن ده‌ره‌كی یێن وه‌كی ئابووری، جڤاكی، سیاسی، دیرۆكی، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، و. .. هتد، كاردكه‌ن ل سه‌ر هه‌بوون و به‌لاڤبوونا گه‌نده‌لكاریێ و ئه‌و ژی فاكته‌رێ ده‌روونی یان سایكۆلۆژیكه‌.
ڕاسته‌ د كاودانێن شه‌ڕی و قۆناغێن ده‌مه‌كی دا و نه‌بوونا جێگیرییا سیاسی و ئابووری و دیرۆكی سه‌قایێ ژیانێ بشێوه‌یه‌كێ ئۆتۆماتیك پالێ ب هنده‌ك یان گه‌له‌ك مرۆڤان ڤه‌ دنیتن كو چ ژبه‌ر دابینكرن و تێركرنا پێدڤیاتیێن ماددی و بووژه‌نی و فیزیۆلۆژیكیێن خوه‌ و یێن كه‌س و كار و خزمێن خوه‌ بیتن په‌نایێ بۆ گه‌نده‌لكارێی دببه‌تن. لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ لڤێرێ زانایێ بناڤ و ده‌نگێ ” عه‌لی وه‌ردی ” بهێته‌ بیرا مه‌ كو سه‌رهلدانا ڤێ دیاردێ ل ده‌ڤه‌را مه‌ بۆ هه‌ڤدژییا د ناڤبه‌را بۆهایێن جڤاكی دا، ئه‌و جڤاكا خوه‌ د دوو جۆرێن بۆهایێن شارستانی و یێن بیابانی دا دبینیتن، دده‌تن و باوه‌را وی ئه‌وه‌ كو هنده‌ك بۆهایێن وه‌كی شانازیكرن ب ده‌ستكه‌فتێن جڤاكی و ئابووری و سیاسی و. .. هتد، وه‌ك پشكه‌ك ژ كه‌لتور و فه‌رهه‌نگێ عه‌ره‌بی-بیابانی وی هندا دیتر پالدده‌تن بۆ شكاندنا سنوورێن ئه‌خلاقی و جڤاكی و مرۆڤی، كو دبیتن پشكه‌ك ژی بڕێكا كارێن گه‌نده‌لیێ جێبه‌جێ ببیتن. و ئه‌ڤه‌ ژی تشته‌ك سایكۆلۆژیكه‌ و ئاساییه‌، وه‌ك چه‌وا سكینه‌ر (1904-1990) ده‌روونناسێ بناڤ و ده‌نگێ ئه‌مریكی ئاماژه‌ی پێدده‌تن ده‌مێ دبێژیتن خۆرتكرن ( التعزیز یان reinforcement) ل دووڤ ڕه‌فتاره‌كێ ئه‌رینی بیتن، ئه‌ڤ چه‌نده‌ دبیته‌ پشته‌ڤانه‌ك بۆ دووباره‌بوونا ڕه‌فتارێن هاوشێوه‌ ل نك وی كه‌سی. ئانكو ب گوتنه‌ك دیتر ده‌مێ كه‌سه‌ك دبینیتن ل بن سیبه‌را ده‌ستكه‌فتێن ماددی و بووژه‌نی یان یێن ( مه‌عنه‌وی ) یێن كاره‌كێ گه‌نده‌لیێ هژماره‌كا خه‌لكی و كه‌سان ل دۆر كۆم دبن و به‌لكو ژی پشتگیرییا وی دكه‌ن ئه‌و كه‌س هند دیتر خۆرتتر دبیتن و گه‌له‌ك ژ بۆهایێن مرۆڤی و ڕه‌شتی ژبیر دكه‌ن و ل به‌رچاڤ ناگرن و بزاڤێ دكه‌تن بڕێكێن نه‌دروست و دوور و ڤاڕێ ژ یاسا و ڕێسا و ڕێنمایێن ئاسایی وان تشتان ب ده‌ستخۆڤه‌ بینیتن، یێن كو د ڕاستیدا نه‌مافێن وینه‌ هه‌بن و نه‌هه‌ژی وان تشتانه‌، و دبیتن ئه‌ڤ چه‌نده‌ كاره‌ك یان پاره‌یه‌ك یان باوه‌رنامه‌یه‌ك یان هه‌ر تشته‌ك دیتر بیتن. هه‌روه‌سا و ژبلی ڤێ ئه‌گه‌ری،َ هنده‌ك ده‌روونناس د وێ باوه‌رێدانه‌ كو ساخله‌تێ گه‌نده‌لكاری هاوشێوه‌ی گه‌له‌ك ژ وان تایبه‌تمه‌ندییانه‌ یێن كو د ناڤه‌رۆكا كه‌ساتیه‌ك سایكۆپاتیك (psychopathic) دا هه‌ی، كو وی هاندده‌تن به‌رده‌وام ل دژی یاسا و بۆهایێن جڤاكی و ڕه‌وشتی بیتن و تام و چێژێ ژ ڤان كریارێن خوه‌ یێن نه‌ئاسایی وه‌رگریتن. هه‌ژی گۆتنێ یه‌ كو بهێته‌گۆتن سیگمۆند فرۆید ( 1856-1939) ده‌روونناسێ بناڤ و ده‌نگێ جیهانێ پشكه‌ك ژ دروستبوونا كه‌ساتیه‌ك گه‌نده‌لكار، وه‌ك پشكه‌ك ژ كه‌ساتیه‌ك نه‌ئاسایی و ده‌رووننساخ، بۆ وێ په‌روه‌ردا خه‌له‌ت دزڤڕینیتن كو بۆ قۆناغا زارۆكینیێ و نه‌خاسمه‌ ( 5-6) سالێن ئێكه‌می ژیانێ ڤه‌دگه‌ڕێتن. فرۆید د وێ باوه‌رێدایه‌ كو ئه‌ڤ قۆناغا ژیانا مرۆڤی گه‌له‌ك گرنگه‌ د دروستبوونا ئێك ژ پێكهاته‌یێن سه‌ره‌كیێن سایكۆلۆژیایا تاكێ مرۆڤی، كو ناڤێ وێ سوپه‌ر ئیگۆ ( أنا العلیا یان super ego) یان ” منێ بلند “ه‌. ئه‌ڤ پشكه‌ ژ كه‌ساتیا مرۆڤی ل چارچۆڤه‌ی ئاسایی و سروشتیێ خوه‌ بشێوه‌یه‌كێ دروست و ئاسایی پێدگه‌هیتن و گه‌شه‌ دكه‌تن و بۆ ماوێ هه‌تا هه‌تایێ جێگیر دبیتن و بڕیارێ ل سه‌ر هه‌موو ڕه‌فتار و كریار و هزرێن مرۆڤی دده‌تن، به‌لێ هه‌رده‌مه‌كێ شه‌پرزه‌یی و تێكچوونه‌ك كه‌فته‌ د قۆناغێن پێگه‌هاندنا وی دا هنگی ئه‌ڤ مرۆڤه‌ دێ تووشی ململانێیه‌كا ده‌روونی بیتن و بالانسا هه‌ر دوو پێكهاته‌یێن دیتر، ئانكۆ ” ئید ” ( هو یان هی یان Id) و هه‌روه‌سا ” ئه‌ز ” (ego) ژی دگه‌لدا تێك دچیتن و ئه‌ڤ كه‌سه‌ ژ لایه‌نێ ویژدانی ڤه‌ مرۆڤه‌ك نه‌گه‌هشتی و كال و خاڤ و ب كێموكاسی دهێته‌ هژمارتن و دبیتن ئێك ژ ڕه‌فتارێن وی یێن نه‌ئاسایی خوه‌ د بزاڤێن وه‌كی گه‌نده‌لكاریێ دا ببینیتن. لێ هه‌كه‌ر ئه‌م ڤێ دیاردێ بدیتنا ڕێبازێن دیترێن سایكۆلۆژی، وه‌ك نموونه‌ قوتابخانه‌یا ” پاڤلۆفی ” شرۆڤه‌ بكه‌ین دێ بینین ئه‌ڤ ڕه‌فتاره‌، ئانكۆ گه‌نده‌لكاری، خوه‌ د مه‌رجیبوونه‌كا كلاسیكی دا دبینیتن كو دیسان به‌رهه‌مێ په‌روه‌رده‌ و خێزان و جڤاكه‌ك نه‌ئاسایی یه‌.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ڕاسته‌ مفاوه‌رگرتن ژ هه‌ر كاودانه‌ك نێڤده‌وله‌تی و هه‌ڤپه‌یمانیه‌ك دگه‌ل وه‌لاتێن زلهێز بۆ ئه‌ڤرۆكه‌یا دۆزا كوردی ل هه‌موو پارچه‌یێن كوردستانێ تشته‌ك فه‌ره‌ و پێنگاڤه‌ك پراگماتیكانه‌یه‌، لێ هنده‌ك جاران پێدڤی ب هۆشیارییه‌كا مه‌زنه‌. ل ڤێ دۆماهیكێ سه‌ركرداتیا پارته‌كا مه‌زن ل كوردستانا باكوور (HDP) پێنگاڤه‌ك یا هاڤێتی و دگه‌ل وه‌لاته‌كێ زلهێز وه‌كی ڕۆسیایا فیدرال نێزیك بووی، به‌لێ د هه‌مان ده‌م دا ژی فه‌ره‌ ل بیرا مه‌ نه‌چیتن ئه‌ڤ وه‌لاتێ زلهێز هه‌ر ئه‌و وه‌لاته‌ یێ ل ده‌مێ جه‌نگێ جیهانیێ ئێكه‌م و نه‌خاسمه‌ ژی یێ دووهه‌م ل دووڤ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ یێن تایبه‌ت بنیاتێ كۆمارێن وه‌كی مهاباد و ئه‌زه‌ربایجان ده‌ینان و هند ژی ل گۆره‌ی وان به‌رژه‌وه‌ندیێن ده‌مه‌كی پشتا خوه‌ ل وان كر و ئه‌نجام ژی ئه‌و بوو یا دیرۆكێ د به‌رپه‌ڕێن خوه‌ دا تۆماركرین. دیرۆك نیشاندده‌تن ڤی وه‌لاتی به‌رۆڤاژی فره‌نسا و به‌ریتانیا و دانیمارك و هۆله‌ندا و پۆرتۆگال و ئیسپانی و ئیتالی و ئه‌ڵمانی و ل دووڤ دا ژی ئه‌مریكا و. .. هتد، كێمتر ئه‌و شێوازێ كلاسیكیێ كۆلۆنیالیزمێ، ئه‌وا خوه‌ د داگیركرنا ڕاسته‌وخۆ و له‌شكه‌ری دا دبینیتن، یا بكار ئیناندی و بزاڤا سه‌پاندنا هه‌ژموونا خوه‌ كرییه‌، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ تنێ د هنده‌ك وه‌لاتێن وه‌كی ئه‌فغانستانێ و هنده‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا ڕۆژهه‌لات دا دیتی، به‌لێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ ( ئان ژی بێژین ئه‌ڤ قه‌نجیه‌ ) پترتر بۆ هندێ دزڤڕیتن كو ئه‌ڤ وه‌لاتێ مه‌زن و پان و به‌رین هه‌رده‌م زێده‌تر ژ ( 15-20 ) مه‌لیۆن كیلۆمه‌ترێن چوارگۆشه‌ ڕووبه‌رێ وێ بوویه‌ و پارستنا سنوورێ وه‌لاته‌كێ به‌رفراوانێ كۆ سنوورێ ئاڤی و هشكانیێ دگه‌ل نێزیكی( 15-16 ) وه‌لاتان هه‌بوویه‌، كاره‌ك بزه‌حمه‌ته‌ و دژوار بوویه‌. ڤێ چه‌ندێ هه‌موو ده‌مه‌كی پێدڤی ب سیسته‌مه‌كێ حۆكمرانیێ دكتاتۆریانه‌ هه‌بوویه‌. له‌وما ڤی وه‌لاتی به‌رده‌وام بزاڤا هندێ یا كری ب لایه‌نێ كێمیڤه‌ و هندی بشێتن ئه‌و ب خوه‌ ڤان سنووران بپارێزیتن و ده‌رگه‌هێ شه‌ڕێ خوه‌ هندی بشێتن بچویكتر بكه‌تن، لێ به‌رۆڤاژی یا ڤیای هه‌ژموونا سیاسی و ئایدیۆلۆژیك و ئابووریا خوه‌ بڕێكه‌ك ب سانه‌هیتر ب سه‌ر گه‌ل و وه‌لاتێن دیتر دا بسه‌پینیتن. ڤی وه‌لاتێ زلهێز نه‌خاسمه‌ پشتی جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م ل ڕۆژهه‌لاتا ناڤین و ئه‌فریقا و ئه‌مریكا لاتین و ئاسیایا دوور و یا ناڤین و ڕۆژهه‌لاتا ئه‌ورۆپایێ ب شێوه‌یه‌یكێ نه‌ڕاسته‌وخۆ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ و نه‌خاسمه‌ یێن ئابووری و ئایدیۆلۆژیك و سیاسی كار بكه‌تن و به‌رده‌وام بزاڤ یا كری ته‌پكا شه‌ڕی ژ ناڤ مالا خوه‌ بهاڤێژیته‌ ده‌ر و بهاڤێژیته‌ د گۆڕه‌پانا ڤان وه‌لاتان دا. له‌وما ئالۆزی یێن كو ل ڤان وه‌لاتان دهێته‌ دیتن و هه‌ستپێكرن، پشكه‌كا مه‌زن و پشكا شێری به‌ر ڤێ ستراتێژییا ڤی وه‌لاتێ زلهێز دكه‌ڤیتن(روسیا).
” هه‌ده‌ په‌ ” ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌ڤ ته‌پكه‌ جاره‌ك دیتر كڕی و ئیناند و هاڤێته‌ د ناڤ گۆڕه‌پانا خوه‌ دا و ئه‌نجامێن وێ یێن نه‌رینی و خراب دێ ل ماوه‌یه‌كێ دۆمدرێژ هێنه‌دیتن. ئه‌وا پێدڤی بوو ” هه‌ ده‌ پی ” د ڤێ قۆناغێ دا ل به‌رچاڤ گرتبایه‌ هۆشیاریه‌كا گه‌له‌ك دویربینانه‌ و بێهنفره‌یه‌كا باش بوو، كو جهێ داخێیه‌ یا هاتیه‌ پشتگوه هاڤێتن، به‌لكۆ ژی ژ كه‌ربێن هنده‌ك وه‌لات و لایه‌نان هندا دیتر مكۆره‌ و ڕژداتیێ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ دكه‌تن.
نه‌ته‌وه‌یێ كه‌ڤنار و ڕه‌سه‌نێ كورده‌واری ل باكوور بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژ و نه‌خاسمه‌ ژی ژ ڤان سه‌د سالێن دۆماهیكێ بزاڤێن مه‌زن یێن كرین و دكه‌تن بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا مافێن ڕه‌وایێن خوه‌. خوَلا دۆماهیكا ڤان بزاڤان ئه‌وه‌ یاكو ژ سالێن هه‌شتیان وه‌ره‌ ده‌ستپێكری و ئه‌ڤه‌ نێزیكی سیه سالانه‌ ڤه‌دكێشیتن لێ ده‌ستكه‌فتێن وێ گه‌له‌ك كێم بووینه‌. پێدڤی بوو (HDP) ئه‌ڤ ئه‌زموونا ته‌حل بۆ خوه‌ كربایه‌ وانه‌یه‌ك و جاره‌ك دیتر پێداچوونه‌ك ب سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی و سه‌ركرداتیا وێ و كاودانێن سایكۆلۆپۆلێتیكێن ڤێ ئه‌زموونێ و ل ڤێ قۆناغێ دا خشاندبایه‌ و ته‌ماشه‌ی ده‌ستكه‌فتێن وێ بزاڤێ كربایه‌ ل ڤان سیه و پێنج سالێن بووری بده‌ستڤه‌ هاتین كربایه‌ و د ترازییه‌كێدا و پشتی كێشان و پیڤان و هه‌لسه‌نگاندنا وان، هنگی بڕیار ل سه‌ر ڤێ ئێكێ دابایه‌ كه‌ ملێن خوه‌ ب لایه‌نه‌ك زلهێز، یاكو تنێ ل دووڤ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ دگه‌ڕهیتن و تنێ دڤێتن ئاڤێ شێلی بكه‌تن دا تێدا پترترین ماسیان بۆ خوه‌ بگریتن، ل شوونا هندێ مفای ژ ئه‌زموونا هه‌رێما كوردستانێ و جهێن دیتر وه‌ربگریتن و ب هه‌مان ئه‌و ( 40- 50 ) و به‌لكو ژی ئه‌و ( 80 ) كۆرسیكێن په‌رله‌مانێ توركیا ڕازی ببایه‌ و ب بێهنفره‌یی ( 5- 6 ) سالێن دیتر ژی جه‌بهێ خوه‌ و چه‌په‌رێن شه‌ڕێ خوه‌ ئێخستبایه‌ د كار و چالاكیێن سیاسی دا و د ناڤا په‌رله‌مانی دا و پشتی ڤان سالان هنگی بڕیارێن گرنگێن شه‌ڕی ب دابایه‌، و چ گومان تێدا نینه‌ دا ده‌ستكه‌فتێن وێ گه‌له‌ك پترتر ژ نۆكه‌ بیتن و گه‌له‌ك ژ بارێ گرانێ ئه‌ڤرۆكه‌ ل سه‌ر ملێ تاكێ كوردی ل كوردستانا باكوور ب تایبه‌تی و كوردستانێ بگشتی و نه‌خاسمه‌ د ڤێ قۆناغا ده‌مه‌كی و هه‌ستیار دا كێم كه‌تن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/ ده‌رچۆیێ زانینگه‌ها حكومی په‌روه‌رده‌ییا مۆسكۆ-ڕۆسیا/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

سایكۆلۆژیا شرۆڤه‌كرنا ده‌روونییا كۆ فرۆید سه‌ركاروانییا وێ دكه‌تن داهێنانه‌ك مه‌زن د بیاڤێ زانستێ ده‌روونناسیێ دا ئینانده‌ گۆڕێ كو بناڤێ فرت و فێل یان میكانیزمێن به‌رگرییا ده‌روونی )الدفاع النفسی یان psychological defense mechanism) دهێته‌ نیاسین. ئه‌ڤ میكانیزمه‌ بریتینه‌ ژ هنده‌ك شێوازێن ره‌فتاری كو تاكه‌ك په‌نایێ بۆ دبه‌تن ژپێخه‌مه‌ت هندێ كو خوه‌ ژ هنده‌ك ته‌حلی و نه‌خوه‌شیێن كو دبیتن ژ ئه‌گه‌رێ رووی ب رووی بوونا وی دگه‌ل كاودانێن كه‌توار و راسته‌قینه‌، تووشی وی ببن، بپارێزیتن. ب گوتنه‌ك دیتر ده‌مێ ئه‌ڤ تاكه‌ دكه‌ڤیته‌ د هه‌لوێسته‌كێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك دا، چ گومان تێدا نینه‌، ئه‌ڤ هه‌لوێسته‌ پێدڤی ب سه‌ره‌ده‌ریكرن و به‌رسڤ و ره‌فتاره‌كێ یه‌ وه‌ك به‌رهه‌مێ هه‌ڤكێشه‌یا “هه‌ر كریاره‌كێ كاردانه‌وه‌یه‌ك یا هه‌ی”، بۆ ڤێ چه‌ندێ ژی ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ تاكه‌ مرۆڤه‌ك سروشتی بیتن و بشێوه‌یه‌كێ سروشتی و ئاسایی هاتبیته‌ په‌روه‌رده‌كرن دێ به‌رسڤه‌كا گۆنجای دگه‌ل وی هه‌لویستی دا پێشه‌كه‌شی یێ به‌رامبه‌ر كه‌تن.
به‌لێ د هنده‌ك ده‌مان دا دبیتن تاك سه‌ره‌ده‌رییه‌كا ئاسایی دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا نه‌كه‌تن. دبیتن ئه‌ڤ كاودانه‌ بڕه‌نگه‌كێ وه‌سا بیتن كو وی تاكی توشی شله‌ژان و نیگه‌رانیێ بكه‌تن و هه‌ست بكه‌تن كو كه‌ساتیا وی یا كه‌فتیه‌ بن گڤاشتن یان گه‌فه‌یێن وی هه‌لویستی و ئه‌و كه‌سێن په‌یوه‌ندارن ب وی هه‌لویستێ ڤه‌ ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كو نه‌چار دبیتن په‌نایێ بۆ هنده‌ك به‌رسڤ و ره‌فتار و ده‌ربڕینێن وه‌سا ببه‌تن وه‌ك كاردانه‌وه‌یه‌ك نه‌ سروشتی بۆ ڤێ هه‌لویستێ.
خۆدێ سیگمۆند فرۆید ئێكه‌م كه‌س بوویه‌ شێوازێن به‌رگرییا ده‌روونی شرۆڤه‌كرین. ب باوه‌را وی ئه‌ڤ كاردانه‌وه‌یا بڤی ره‌نگی به‌رهه‌مێ بزاڤا وی به‌شی ژ كه‌ساتیا مرۆڤینه‌ كو وی ناڤێ وێ ب ” من یان ئه‌نا ” دده‌ته‌ نیاسین، كو بۆ مه‌به‌ستێ بكارئینانا وان بشێوه‌یه‌كێ نه‌ستی( لاشعوری) هه‌ول دده‌تن خوه‌ ژ ئه‌نجامێن نه‌خوه‌ش و ته‌حل و دژوارێن ڤی هه‌لویستی قۆرتال بكه‌تن. ئه‌ڤ شێوازه‌ ب سیسته‌مه‌كێ سایكۆلۆژیێ خوه‌ پاراستنێ ل نك مرۆڤان دهێته‌ هژمارتن كو بۆ مه‌به‌ستێ رووی ب رووی بوونا وان ململانێیێن د ڤان هه‌لویستان دا دروست دبن، دهێته‌ بكارئینان یان بۆ دروستكرنا هه‌ڤسه‌نگییه‌كێ یه‌ د ناڤبه‌را وان دا داكو بشێتن ب ڤی ره‌نگی هه‌ڤسه‌نگی و ئێكپارچه‌ییا كه‌ساتیا خوه‌ بپارێزیتن و ژ تووشبوون ب نه‌خوه‌شی و ئێش و ئازار و تێكچوونێن ده‌روونی دوور بێخیتن.
هه‌رچه‌نده‌ مرۆڤێن ئاسایی ژی ڤان میكانیزما بكار دهینن به‌لێ ڕێژه‌یا بكار ئینانا وان ل نك خه‌لكێ نه‌ ئاسایی گه‌له‌ك پترتره‌، دگه‌ل هندێ كو ئه‌ڤ پرۆسێسه‌ پترتر ل سه‌ر ئاستێ نه‌ستی رووی دده‌تن لێ هنده‌ك شێوازێن وێ ل سه‌ر ئاستێ هه‌ستی( شعوری) ژی سه‌ردگرن.
ژ لایه‌نێ ئابووری ڤه‌ د ئابوورینه‌ و تاك بێی هیچ زه‌حمه‌ت و ماندیبوونه‌كێ و د گاڤێدا و ب شێوه‌یه‌كێ نه‌ستی و یان بڕێژه‌یه‌كا كێمتر ل ئاستێ هه‌ستی دا وان بكار دئینیتن و ل نك دله‌كی ئه‌لترناتیڤه‌ك و بگۆڕه‌ك دیتره‌ بۆ سه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل ڤی كاودانی و ئارمانجه‌كا سه‌ره‌كی بده‌ستڤه‌ دهینیتن كو ئه‌و ژی پاراستنا ( ئیگۆ یان من ” ێ كه‌سه‌كییه‌، و زیانا وان یا هه‌ره‌ مه‌زن ژی ئه‌وه‌ كو نیشانه‌كه‌ ژ شه‌پرزه‌ییا هزری و سایكۆلۆژیا مرۆڤی و به‌رده‌وام بكارئینانا وان دبیته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ هێدی هێدی تاك شیانا چاره‌سه‌ركرنا لۆژیكی و زانستیانه‌یا ئاریشه‌ و گیروگرفتێن خوه‌ ژ ده‌ست بده‌تن.
مه‌زنترین مفایێ ژ ناسینا ڤان میكانیزما دگه‌هیته‌ كه‌س و لایه‌نێن په‌یوه‌ندار ئه‌وه‌ دێ هاریكارییا ده‌سنیشانكرنا وان و سه‌ره‌ده‌ریكرنه‌كا گۆنجای دگه‌ل وان كه‌سێن ڤان میكانیزما بكاردهینن، كه‌تن و نه‌خاسمه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ د بیاڤێ په‌روه‌رده‌یی و ئاراسته‌ و ڕێنمایكرنا ده‌روونی دا بۆ وان ب مفا بیتن. هنده‌ك ژ ڤان شێواز و میكانیزمێن به‌رگرییا ده‌روونی بریتینه‌ ژ: ته‌په‌سه‌ركرن یان پاشڤه‌لێدان(الكبت)، جێگیری(fixation)، نكۆلی یان حاشاكرن(النكران)، قه‌ره‌بۆكرن(compensation)، لكاندن(projection)، پاشڤه‌زڤڕین(النكوص یان regression)، د خوه‌ دا چوون( اجتیاف یان introjection)، هێجه‌تگرتن(التبریر یان rationalization)، پاشه‌كێشه‌ (الانسحاب یان withdrawal) و گه‌له‌كێن دیتر.
دیاره‌ هه‌كه‌ر مرۆڤ كوورتر و هوورتر د كه‌ساتیا تیرۆریستان دا بچیتن دێ ب ئاشكرایی بینیتن كو گه‌له‌ك ژ ڤان فرت و فێل و میكانیزمایێن ده‌روونی ب به‌رده‌وامی ژ لایه‌نێ وانڤه‌ دهێنه‌ بكارئینان و ئه‌ڤه‌ نیشانه‌كه‌ ژ شه‌پرزه‌یا ده‌روونی یا كه‌ساتیا تیرۆریسته‌كی و تێكچوونا هه‌ڤسه‌نگی و بالانسێ پێكهاته‌یێن كه‌ساتیا وی.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

د سایكۆلۆژیایێ دا گۆشه‌گیركرن یان ژهه‌ڤ ڤه‌قه‌تاندن(isolation) و پرۆسێسا سایكۆلۆژیا ژهه‌ڤجۆداكرنێ بزاڤێ دكه‌تن كو دوو بیروباوه‌رێن هه‌ڤدژ ژ هه‌ڤدوو جودا بكه‌تن و نه‌هێلیتن كارتێكرنێ ل سه‌ر هه‌ڤدوو بكه‌ن. پشكه‌ك ژ ڤێ میكانیزما به‌رگرییا ده‌روونی بۆ لایه‌نێ سۆزداری دزڤڕیتن، و تێدا ئه‌و لایه‌نێ سۆزداری، یێ كو هاوكاته‌ دگه‌ل هزر یان ئه‌زموون یان بیرهاتنه‌ك ته‌حل و دژوار، ژ ناڤه‌رۆكا هه‌سته‌وه‌ری ( شعوری) یێ تاكی دهێته‌ جوداكرن و دوور ئێخستن. هه‌ر چه‌نده‌، دگه‌ل وێ دوور ئێخستنێ دا ژی ئه‌ڤ روویدانه‌ د كویراهییا نه‌ستێ (لاشعورێ= نه‌هشیێ) وی دا دمینیتن.
ئه‌ڤ میكانیزمه‌ جهه‌كێ تایبه‌ت د هزرا تیرۆریزمێ دا مژوول دكه‌تن و دگریتن، و نه‌خاسمه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژ وان هێرشێن وان بۆ سه‌ر كوردستانێ و نه‌خاسمه‌ ژی ده‌ڤه‌رێن وه‌كی كۆبانێ گه‌له‌ك ب ئاشكرایی خوَیا دبیتن. د هزرا تیرۆریزمێ دا هه‌بوونا نه‌ته‌وه‌یێ كوردی وه‌ك ئه‌زموونه‌ك ته‌حل و نه‌خوه‌ش بۆ وان دهێته‌ هژمارتن و هه‌موو ئه‌و بزاڤێن هاتینه‌ دان بۆ نه‌هێلانا وی نه‌ته‌وه‌ی ژ لایه‌نێ تیرۆریزمێ و هه‌ڤالێن وانڤه‌ به‌لگه‌یه‌كه‌ كو ئه‌ڤ كاره‌ یێن هاتینه‌ ئه‌نجامدان بۆ ڤه‌قه‌تاندنا ڤی به‌شی ژ كه‌لتوور و جڤاكێ و جۆگرافیایێ ژ ژێده‌رێ وێ یێ سه‌ره‌كی و دوور ئێخستنا وێ ژ هه‌موو هزر و ئایدیۆلۆژیایا خوه‌. دیاره‌ پرۆسێسا ڤه‌قه‌تاندنا كوردستانێ ژلایه‌نێ تیرۆریزمێ ڤه‌ پرۆسێسه‌ك سه‌ركه‌فتی نه‌بوویه‌ و نه‌خاسمه‌ ژی گه‌له‌ك لایه‌ن و كه‌سان هاریكارییا بڕێڤه‌چوونا وێ كر، لێ خۆڕاگری و مێرخاسی و باوه‌ری ب خوه‌ هه‌بوون و دان پێدانا جیهانی و هۆشیارییا سه‌ركرداتییا سیاسییا كوردستانی و نه‌خاسمه‌ سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی ئه‌ڤ پرۆژه‌یه‌ ساخ بن ئاخ كر و جاره‌كا دیتر نه‌هێلا ئه‌ڤ هزرێن شۆڤینی ببنه‌ كه‌تواره‌ك و د سنوورێن كوردستانێ دا سه‌ربگرن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ