( شرۆڤه‌كرنه‌ك سایكۆلۆژیك)

هه‌موو پێشهات و ڕوویدانێن گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ ل ڤی وه‌لاتێ ڤێكنه‌كه‌فتی به‌رێ مه‌ دده‌نه‌ ڕێكه‌كێ بۆ چاره‌سه‌ری و قۆرتالبوون ژ هه‌موو نه‌هامه‌تی و ده‌رده‌سه‌ریێن بوون و مانا دگه‌ل حوكمه‌تا ناوه‌ندی و ئه‌و ژی هه‌لبژارتنا ڕێكا ” ئه‌نجامدانا ڕیفراندۆمێ”یه‌. و دیاره‌ ئه‌ڤ ڕێكه‌ و شێوازه‌ د گۆڕه‌پانا سیاسه‌تا جیهانێ دا بۆ چاره‌سه‌ركرنا گه‌له‌ك ئاریشه‌یان یا هاتیه‌ بكارئینان و نه‌خاسمه‌ ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیكێ.
لێ به‌لێ هنده‌ك جاران دبیتن تاكێ كوردستانی ڤێ پرسیارێ ژ خوه‌ بكه‌تن: بۆچی ڕیفراندۆم؟ و بۆچی ئه‌ز بڕگا ” به‌لێ” هه‌لبژێرم؟ هه‌كه‌ر ئه‌م بۆ به‌رسڤدانا ڤان پرسیاران پشتا خوه‌ ب سایكۆلۆژیایێڤه‌ گرێبده‌ین دێ بێژین د ناڤا بنه‌ما و پره‌نسیپێن ده‌روونناسیێ دا و نه‌خاسمه‌ سایكۆلۆژیایا شرۆڤه‌كارییا فرۆیدی دا بنه‌مایه‌كێ هه‌ی كو ب پشتگرێدان ل سه‌ر وێ گه‌له‌ك ره‌فتارێن مرۆڤی دشێن بهێنه‌ شرۆڤه‌كرن، و ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ بریتیه‌ ژ: ” بنه‌مایێ تام و چێژ وه‌رگرتن و خوه‌پاراستن ژ ئێش و ئازارێ”. ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ ژبلی كو پالده‌ره‌كێ به‌رده‌وامییا ژیانێ یه‌، هند ژی ئێكه‌ ژ بنه‌مایێن په‌روه‌رده‌كرن و فێربوونێ ل قۆناغێن جۆداجۆدایێن ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژی زارۆكینیێ. هزرا خوه‌ بكه‌ت هه‌كه‌ر ده‌ستێ زارۆكی چه‌ند جاران ب تشتێ گه‌رم و كه‌ل نه‌كه‌ڤیتن و ئێش و ئازاره‌ك بۆ وی په‌یدا نه‌بیتن چه‌وا ل قۆناغێن داهاتی دێ مرۆڤ خوه‌ ژ ئاگری و سۆپێ و تشتێ گه‌رم پارێزیتن و فێری ڤێ ڕاستیێ بیتن كو ئه‌ڤ تشته‌ ترسناك و بڤه‌نه‌ و ب ڤێ چه‌ندێ ژیانا وی هێته‌ پاراستن. ب هه‌مان ڕه‌نگ ژی تاكێ كوردستانی هه‌كه‌ر هزرا خوه‌ د هه‌موو وێ زۆڵم و زۆرداری و نه‌خوه‌شیا دا ئه‌ڤه‌ بدرێژاهییا دیرۆكێ و ب تایبه‌ت ژی سه‌د سالیێا دۆماهیكێ لسه‌رده‌ستێ زۆردارێن دوژمن دیتی و بچاڤێن خوه‌ دیتی كا چه‌وا ئه‌م هاتینه‌ ئه‌نفالكرن و كێمیابارانكرن و جینۆسایدكرن و گۆندێن مه‌ هاتنه‌ تێكدان و سۆتن و هزاران كه‌سێن مه‌ ل سه‌ر ده‌ستێ ڕژێمێن شۆڤینیی و بهاریكارییا جاش و خۆفرۆشان هه‌تانۆكه‌ ژی بێ سه‌روشوینن. هه‌كه‌ر تاكێ كوردستانی بزانیتن ئه‌و خه‌مساریێ د چوونا سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ دا بكه‌تن و هێجه‌تا وی ئه‌و بیتن ” ما دێ بۆ كێ ده‌گی ده‌م؟ هه‌ر به‌رپرس و بازرگان و جاش و گه‌نده‌لكارێن دخۆن!” ئه‌ڤه‌ خوه‌ ل گێلی دان و فریودانا خوه‌یه‌. ئه‌وێن تو ژێ دبێژی هه‌موو وه‌سا بووینه‌، به‌لێ یێ خۆساره‌ت ئه‌ز و توینه‌. هه‌كه‌ر ئه‌ز و تو چوین و ل سه‌ر سندۆقا كۆمبین و مه‌ ده‌نگێ خوه‌ دا ” به‌لێ بۆ ده‌وله‌تا كوردی”، و ده‌وله‌تا كوردی هاته‌ ئاڤاكرن پێژانه‌كه‌ بۆ پاراستنا بیستانێ كوردستانێ و ئه‌وی بیستانی ئه‌ز و تو و زارۆك و دوینده‌ها مه‌ یێن/ دێ تێدا دژین. ئه‌ڤ پێژانه‌ دێ مه‌ ژ گه‌له‌ك مه‌ترسیێن وه‌كی ئه‌نفالێ و. .. هتد، پارێزیتن، چنكو هنگی ئه‌م دێ ب خۆدان كه‌ڤین و وه‌لاتێن دیتر هه‌كه‌ر ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ژی بیتن دێ د هه‌وارا مه‌ هێن و هاریكارییا مه‌ كه‌ن. هنگی دێ مه‌ترسییا به‌رپرس و بازرگان و خۆفرۆش و گه‌نده‌لكاران ژی كێمتر لێهێتن. چنكو دێ قانوون بیته‌ سه‌روه‌رێ هه‌موو تشت و كه‌س و لایه‌نه‌كی، و هه‌ر ئه‌ڤ قانوونه‌یه‌ دێ به‌رو به‌رسینگێن وان نه‌یار و خۆفرۆش و گه‌نده‌لكاران گریتن و ئه‌وێ مای ژی دێ ژ ئالیێ دادگه‌ها سروشتی هێته‌ سزادان چنكو ” یا ڤی ده‌ستی بۆ وی ده‌ستی نامینیتن” و جیهان و سروشت دلۆڤانیێ ب زۆرداران نه‌بریه‌ و نابه‌تن، به‌لێ هه‌ر ئێك د ده‌مێ خوه‌ دا. ل ڤێ قۆناغێ دا ئه‌م پێدڤی بڤی جۆرێ هزركرنێ نه‌. پێدڤیه‌ ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ ببیته‌ هێڤێنێ بڕیارێن مه‌ و تشتێ دیتر و ئاریشه‌یێن دیتر پشتی ڤێ قۆناغێ دهێن. هه‌كه‌ر ئه‌م بڤێ مێنتالیته‌( ئه‌قلیه‌تی) بچینه‌ سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ هنگی مه‌ یا بری و هه‌كه‌ر وه‌سا نه‌بیتن ئه‌م ژ دۆڕاندیانه‌ و دیار نینه‌ كا كه‌نگی و پشتی چه‌ند سه‌د یان هزاران سالێن دیتر جاره‌كا دیتر به‌خت و شانس ل مه‌ بزڤڕیتن و جاره‌ك دیتر ده‌رگه‌هه‌كێ هۆسا ل مه‌ ڤه‌بیتن. وه‌ك چه‌وا ئه‌ڤ چه‌نده‌ بۆ جۆهییان چه‌ند هزار سال ڤه‌كێشان. و ژبلی هندێ ئه‌ڤرۆكه‌ سه‌ركرده‌یه‌كێ كارێزمایێ وه‌كی سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی یێ بۆ مه‌ هه‌لكه‌فتی و ئه‌زموونا وی یا سیاسی ده‌لیڤه‌یه‌ك زێڕینه‌ و تێهنا گه‌رم و گۆڕیا ویست و هه‌لوێستێ وی جهێ دلخوه‌شی و ئۆمێده‌ك مه‌زنه‌ بۆ گه‌لێ مه‌، و هه‌كه‌ر خۆدێ نه‌كری بته‌مریتن دیار نینه‌ كا دێ پشتی چه‌ند سه‌د سالێن دیتر ژی كه‌سه‌ك وه‌سا ژێهاتی و دلسۆز و شۆلكه‌ر و نه‌ته‌وه‌په‌رێست هه‌لكه‌ڤیتن دا وه‌كو ئه‌ڤرۆكه‌ ل مه‌ ببیته‌ خۆدان یان نه‌. یا فه‌ره‌ ئه‌م بزانین پشتا مه‌ ده‌ریایه‌كا كویر و سنگێ مه‌ ژی دوژمنێ زۆرداره‌ و مه‌ چ چاره‌ نینه‌ ژبلی خۆڕاگری و غاردان به‌ره‌ڤ سندۆقێن ده‌نگدانێ و هه‌لبژارتنا وشه‌یا ” به‌لێ” وه‌ك دۆماهیك ده‌لیڤێ خۆ قۆرتالكرن ژ ژناڤچۆنێ و نه‌مانێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌رچه‌نده‌ وه‌كی تێگه‌ه و زاراڤه‌ بۆ ئێكه‌م جار بیرمه‌ند و فه‌یله‌سۆفێ به‌ریتانی سێر تۆماس مور (Thomas more) ی ل سالا ( 1516 ) ناڤێ جڤاكه‌ك نموونه‌یی و خه‌یالی بڤی ڕه‌نگی یێ بكارئینای، لێ ژێده‌ر ئاماژه‌ی ب هندێ دده‌ن كو فه‌یله‌سۆفێن وه‌كی فارابی ب تێگه‌هێ ( مه‌دینا فازیله‌) و ئه‌فلاتۆنی ژی ب تێگه‌هێ ( كۆمارییا ئه‌فلاتۆنی) یا ڤیای وێ ئێكێ بگه‌هینن كو دشێتن هنده‌ك جڤاك و كۆمه‌لگه‌ه و به‌لكو وه‌لات هه‌بن نموونه‌یی بن و تێدا پیڤه‌رێن خوه‌ یێن تایبه‌ت بۆ ژیانێ هه‌بیتن. ئه‌ڤ هزره‌ ئێكه‌ خه‌ون و خواست و داخوازیێن مرۆڤایه‌تیێ و ب درێژاهییا دیرۆكێ گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌نان یا ڤیای بنه‌ما و بنیاتێ ڤان جۆره‌ جڤاكا ده‌ینن. به‌لێ ئه‌ڤێ چه‌نده‌ سه‌رنه‌گرتیه‌ و وه‌ك بیرمه‌ندێ ئیرانی په‌رویز شه‌هبازی دبێژیتن خودێ ئه‌ڤ بیرۆكه‌یه‌ ئێك بوویه‌ ژ ئه‌گه‌رێن شكه‌ستنا شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تیێ و نه‌خاسمه‌ ئه‌و كه‌سێن ب ڤێ هزرێ ڕه‌ دخوازن چنكو د بنه‌ڕه‌تدا ئه‌ڤ هزره‌ ئیماژه‌یه‌كه‌ بۆ ئایینده‌ی و ئایینده‌ و داههاتوو قۆناغه‌ك نه‌دیار و به‌رزه‌یه‌ و خه‌له‌تیا هه‌ره‌ مه‌زنا مرۆڤایه‌تیێ ئه‌و بوویه‌ كو ل شوینا ژین و هزرركن د ده‌مێ نۆكه‌ دا و بۆ نۆكه‌ خه‌ما ئایینده‌ی هه‌لگرتی و ژیان ل خوه‌ تێكدای.
ئه‌ڤرۆ دبینین كو گرۆپ و تاخمه‌ك ب ڤی ڕه‌نگی و ل سه‌ر ڤی بنه‌مایی دڤێتن هه‌مان خه‌له‌تیێ دووباره‌ بكه‌تن و دڤێتن یۆتۆپیایه‌كێ ئاڤا بكه‌تن و كو تێدا ” گۆرگ و میه پێكڤه‌ بچه‌رن” و قۆناغا خیلافه‌تێ بزڤڕینن بۆ جیهانا ئه‌ڤرۆ، ئه‌و خیلافه‌تا وه‌ك جڤاكناسێ به‌رنیاس عه‌لی وه‌ردی دبێژیتن و دیرۆك گرۆڤانی وێیه‌ تنێ ل قۆناغا هه‌ر چار خه‌لیفه‌یێن ئێكه‌مدا تا ڕاده‌یه‌كێ ئاسایی و سروشتی بوون و شیان هنده‌ك پابه‌ندی بۆهایێن مرۆڤاتیێ بن و ل قۆناغێن دووڤدا و پشتی ( مالێ دونیایێ) و پاره‌ و پۆل و ژن و سامان هاتیه‌ گۆڕه‌پانا ژیانا وان، هێدی چ تشته‌كی هیچ ڕامانا خوه‌ نه‌ما و ئه‌و خه‌لیفه‌ ژی ژ پشتی هنگی وه‌ره‌ و هه‌تا خه‌لیفه‌یێن ئه‌مه‌وی و عه‌باسی و پاشی خه‌لیفه‌یێن دووماهیك سه‌ده‌یێن بۆری ل جیهانا ئیسلامێ ، ئانكو خه‌لیفه‌یێن ئۆسمانی، مژویلی كۆمكرنا پاره‌ی و ( مالێ دونیایێ) و مه‌زنكرنا حه‌ره‌مسه‌رایێن خوه‌ یێن ته‌ژی ژن بوون، تنێ د هنده‌ك قۆناغێن ده‌گمه‌ن دا نه‌بیتن ژبلی ڤێ چه‌ندێ هیچ خه‌لیفه‌یه‌كێ نه‌شیایه‌ خه‌ونا ده‌وله‌تا ئیسلامی و خیلافه‌تێ و به‌لكو ژی یۆتۆپیایا ئیسلامی بجه بگه‌هینیتن یان نێزیك ژی بكه‌تن، ئه‌ڤه‌ ژی ژبه‌ر هندێ تام و چێژا هزرا ( دونیایێ) ب سه‌ر هزرا ئایینی و ژیانا دووماهیكێ دا زال دبیتن و ڤان خه‌لیفه‌یا بنه‌مایێن ئایینی پاشگۆه هاڤێتینه‌ یان كرینه‌ ڕێك و ئالاڤه‌ك بۆ گه‌هشتن ب مه‌ره‌م و مه‌به‌ستێن خوه‌ ل ڤێ جیهانێ و ماینه‌ ب لایه‌نێن دیتر ڤه‌.
ئها د ڤێ قۆناغێ دا ڤێ گرۆپا تیرۆریستا ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشێ و هاوشێوه‌ی وان تالیبان ل ئه‌فغانستانێ و ئه‌لقاعیده‌ ل هه‌موو جیهانێ و بۆكۆ حه‌رام ل نیجێریا و ئه‌لشه‌باب ل سۆمال و. .. هتد، دڤێتن وێ قۆناغا زێڕین بزڤڕینن یاكو هه‌ر سێ چار خه‌لیفه‌یێن ئێكه‌م تێدا دژیان و شیایین تاڕاده‌یه‌كی ب سه‌ر ( هه‌وایێ نه‌فسا ) خوه‌ دا زال ببن و ل سه‌ر وان بنه‌مایا بچن ئه‌وێن پیامبه‌رێ وان (س) ئیناندی. به‌لێ ئه‌ڤرۆكه‌ كه‌توارێ ژیانا سه‌رده‌م بۆ جێبه‌جێكرنا ڤێ یۆتۆپیایێ هند یێ له‌بار و به‌رهه‌ڤ نینه‌ و ته‌كنه‌لۆژیایا هه‌ڤچه‌رخ هه‌موو سنوورێن شه‌رمێ و خۆگرتنێ و خۆپارێزیێ یێن شكاندین و ده‌لیڤه‌ بۆ هاتنا سه‌رده‌سهه‌لاتا ڤێ یۆتۆپیایێ یێ ژناڤبرین، و ژبلی هندێ هه‌ر ئه‌ڤ تاقمێن د خه‌ما ڤێ یۆتۆپیایا وه‌همی و خه‌یالیدا دژین بۆ خوه‌ هنده‌ك كار و كریار و ڕه‌فتارێن كرێت یێن مه‌زن یێن ئیناندینه‌ د به‌رپه‌ڕێن دیرۆكێدا كو مرۆڤایه‌تی شه‌رمێ دكه‌تن به‌حسێ وان بكه‌تن و دیار نینه‌ ئه‌و ب قانوونی ( و شه‌رعی) كرنا وان ڕه‌فتاران پشتا خوه‌ ب چ به‌لگه‌یه‌كێ زانستی و ئایینی و جڤاكیڤه‌ گرێدده‌ن به‌لێ ئه‌ڤ كریاره‌ هه‌ر ژ كۆشتن و تالانكرن و بڕین و سه‌رژێكرن و بازرگانیكرن ب مرۆڤ و ڕۆح و گیان و بوونا مرۆڤان و هه‌تاكو بازرگانیكرن ب ئێك ژ مه‌زنترین دوژمنێن مرۆڤاتیێ، كو ده‌رمان و مادێن سڕكه‌ر و بێهشكه‌ر بیتن، هنده‌كن ژ بچووكترن و بسانه‌هیترین وان ڕه‌فتاران ل نك تاكه‌كێ ناڤ ڤان ڕێكخراو و تاخمێن تیرۆریستی. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ ڕێكخراوه‌ د دوماهیك قۆناغێن هزری دا یا گه‌هشتیه‌ ڕاستیا دره‌وا خوه‌ و یا به‌لاڤكری كو هێدی ئه‌ڤ پارچه‌یا جۆگرافیایی ( عێراق و سوریا) به‌رهندێ ناكه‌ڤن ئه‌و خه‌مێ ژ ئاڤاكرنا ڤێ ده‌وله‌تا وه‌همی خه‌یالی یۆتۆپیایی ژێ بخۆن و یا ده‌ستپێكری كو سنوورێن وێ ده‌وله‌تا هه‌ڕفتی ڤه‌گۆهێزنه‌ جهه‌ك دیتر ( وه‌ك لیبیایێ)، و دیاره‌ وان دڤێتن وه‌ك چه‌وا ئه‌ڤ ده‌ڤه‌را مه‌، یاكو خۆدانێن وێ یێن ڕه‌سه‌ن و به‌رێ كورد و ئه‌رمه‌ن و ڕۆمی و پارس بووینه‌، خراب كری، وی وه‌لاتی ژی دووباره‌ و سێ باره‌ ژ خۆدانێن وێ یێن ڕه‌سه‌ن، كو به‌ربه‌ر و فینیقی بن، بستینن و داگیر بكه‌ن و ب سه‌ر واندا ژی خراب بكه‌ن. به‌لێ بلا بچن و بخێر نه‌چن ” بلا ته‌ژی دۆنیایێ. .. بن بلا بۆهسته‌كێ ژ مه‌ دویر بن”!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ

ڤینستۆن چێرچیل (Winston Churchill,1874-1965) سیاسه‌تڤانێ بناڤ و ده‌نگێ به‌ریتانی، كو به‌هرا پتر یا سه‌رنج ڕاكێشانا بۆ لایێ وی، ژبۆ شه‌هره‌زایی و كارزانییا وی ل جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م دزڤڕیت،ن ده‌مێ شیای ب سیاسه‌تا خوه‌ یا زیره‌كانه‌ ژ لایه‌كیڤه‌ وه‌لاتێ ئه‌مریكا و ژ لایه‌ك دیتر ڤه‌ دوژمنێ هه‌ره‌ مه‌زنێ خوه‌ ستالینی ڕابكێشیته‌ ناڤ به‌رۆكێن جه‌نگێ خوه‌ ل دژی نازیسما هیتله‌ری. و بڤێ چه‌ندێ ترازییا وی جه‌نگێ دژوار دگه‌ل ئه‌لمانیا ب قازانجێ خوه‌ بگۆهۆڕیتن و ڤێ سیاسه‌تێ جیهانا وی ده‌می و یا نۆكه‌ سه‌رسام كر و دهێته‌ گوتن كه‌سه‌كی ئه‌ڤ چه‌نده‌ پێچێنه‌دبوو تنێ چێرچیل نه‌بیتن.
هه‌كه‌ر بهێین و ببینین كو د جه‌نگێ مالوێرانكه‌رێ تیرۆریستێن ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشێ دا سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی جاره‌ك دیتر ژی ئه‌زموونا وی سیاسه‌تڤانێ مه‌زن ل جیهانێ و بۆ به‌رژه‌وه‌ندییا كوردستانێ و جیهانێ بكارئیناند و شیا ب ڕێكا كه‌نالێن به‌رده‌ست سه‌رنجا پترتر ژ پێنجی وه‌لاتان و ژ وان ژی وه‌لاتێن ئه‌مریكا و ئه‌ورۆپی بۆ لایێ ڤێ پارچا كوردستانێ ڕابكێشیتن و هه‌ر ئێكی ل دووڤ سیاسه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ده‌ستێ هاریكاریێ گه‌هانده‌ وه‌لاتێ مه‌، و هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م گه‌له‌ك جاران گازنده‌ی ژ ئاست و ڕێژه‌یا وان هاریكارییان دگرین به‌لێ بلا ل بیرا مه‌ بیتن هه‌موو ئه‌و كێم و كاسی هندی هندێ نه‌بین كو هاریكاریی و پشكدارییا ڤان وه‌لاتان بناسه‌ك مه‌زن بوو بۆ قۆرتالكرنا گه‌لێ كوردستانێ ژ ژناڤچوونه‌كا مسۆگه‌ر. هه‌رچه‌نده‌ ژی نابیتن ل ڤێرێ ڕۆلێ پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان و خۆبه‌خشان و ئه‌و لایه‌نێن پشكدارییه‌كا ڕاسته‌قینه‌ د ڤی جه‌نگێ دژوار دا هه‌ی، و نه‌ ئه‌و كه‌سێن ب سه‌رێ زمانی و ژ ڕویمه‌تیڤه‌ تشته‌ك گوتی یان ژی هه‌كه‌ر نه‌گوتی، ژبیر بكه‌ین و بزانین وه‌كو هه‌میشه‌ ئه‌ڤ ئازادی و سه‌ربه‌رزییا ئه‌م تێدا دژین به‌رهه‌مێ خوونا وان پێشمه‌رگێن شه‌هیده‌ كو ب خوینا خوه‌ ئازادییا مه‌ مسۆگه‌ر كری.
ئه‌ڤرۆكه‌ سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی ب ڤێ سیاسه‌تێ، سیاسه‌تا هاوشێوه‌ی ئێك ژ مه‌زنترین سیاسه‌تڤانێن جیهانێ، شیای مۆرال و هێز و شیانا پێشمه‌رگه‌ی چه‌ند جاران زێده‌تر بكه‌تن و ببیته‌ ده‌رگه‌هێ ده‌ستكه‌فته‌ك دیرۆكی د دیرۆكا كوردستانێ و جیهانێ دا و شیای جیهانێ ل دژی تیرۆریزما جیهانییا دژی كوردستانیان ل ئێك سه‌نگه‌ردا كۆمبكه‌تن، جاره‌ك دیتر بكه‌ڤیته‌ د سه‌نگه‌ره‌ك یتر و دژوارتر دا. ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌و د پرۆسێسا سیاسه‌تكرنێ دا جاره‌ك دیتر بزاڤێ دكه‌تن د هاوكێشه‌یا ( ئه‌زموونا دۆهی+ كارێ ئه‌ڤرۆ + پلانا سۆبه‌هی= ئاسۆیێ ئایینده‌ بۆ كوردستانێ ) دابڕێژیتن و هه‌كه‌ر ل دۆهی و ئه‌ڤرۆ دوژمن و نه‌یار و تیرۆریست و به‌عس و سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ و فاشیستی د سه‌نگه‌رێ دژی كوردستانیان دا ل چه‌په‌ران دا بوون، ئێدی دوژمنه‌ك زۆردارتر یێ هاتیه‌ سه‌ر تایێ وان و گه‌فان ل خوونا شه‌هیدان و قه‌هره‌مانی و فیداكارییا پێشمه‌رگه‌ی و قۆربانیدانا ڤی نه‌ته‌وه‌ی و ئایینده‌یا گه‌لێ مه‌ و نڤشێ داهاتوویێ كوردستانێ دكه‌تن و ئه‌و ژی گه‌فێن گه‌نده‌لكارانه‌.
گۆتار و فه‌رمایشتێن سه‌رۆك بارزانی د ڤی بیاڤی دا گه‌له‌ك ڕك و ڕاست و ئاشكرانه‌ و په‌یامه‌كا كۆژه‌كه‌ بۆ هه‌موو وان گه‌نده‌لكارێن زۆرداری ل ڤی نه‌ته‌وه‌ی كرین و ل سه‌ر ملێن وێ و د ماوێ ڤان چه‌ند سالێن دۆماهیكێ ” ژ نه‌هه‌یێ بووینه‌ هه‌می تشت”، و نیشان دده‌تن كو پێدڤییه‌ ئه‌ڤ كه‌سه‌ دیسانێ ئه‌و ” پارزینێ ” ب هه‌وانته‌ ل ڤێ كوردستانێ و ل بن هه‌ر ناڤ و نیشانه‌كێ و پۆست و پله‌ و پایه‌یه‌كێ ته‌ژی كرین، داقۆتن و وی پاره‌ی و سامانی ل خۆدانێ، وێ یێن ڕه‌سه‌ن بزڤڕینن، كو ئه‌و ژی تاك تاكێ ئه‌ندامێن ڤێ جڤاكێنه‌. بلا ل بیرا وان بیتن باكۆزیركا بهارا كوردی ئێكه‌م كه‌س دێ وان دگه‌ل خوه‌ به‌تن و بن ئاخ كه‌تن.
ئه‌ڤه‌ و ل وه‌لاته‌كێ هه‌ڤسێی مه‌، یێ كۆ ئه‌م نابێژین ” شاما شه‌ریفه‌”، به‌لێ گه‌نده‌كارێن مه‌زن یێن دهێنه‌ سێداره‌ دان و گه‌هنه‌ مافێ خوه‌ یێ دادپه‌روه‌رانه‌، چنكو ڕژێما ئیرانێ ژی یا گه‌هشتیه‌ وێ ڕاستیێ تنێ ل سێداره‌دانا وان گه‌نده‌لكاران و زڤڕاندنا پاره‌ و سامانێ گشتی بۆ خه‌زینا نه‌ته‌وه‌ییه‌ دێ بیته‌ ده‌رگه‌هێ قه‌نجیێ و قۆرتالكرنا وه‌لاتی و كێمكرنا گازنده‌ و گله‌ییا خه‌لكێ، ئه‌و خه‌لكا بڕاستی ب ده‌ست هنده‌ك لایه‌نێن هه‌ژاریێ و نه‌داریێڤه‌ دنالینیتن و مافێ وی یه‌ ئه‌و مافه‌ لێ بهێته‌زڤڕاندن.
بۆ پاراستنا ده‌ستكه‌فتێن مه‌زن و قۆربانیێن گه‌له‌ك و ئاسۆیێن گه‌ش ئاساییه‌ هنده‌ك و چه‌ند كه‌سه‌ك گۆری گه‌له‌ك گه‌له‌ك كه‌سان ببن و ژناڤبرن و تێبرنا هه‌ر گه‌نده‌لكاره‌كی ده‌هان سالان ب سه‌ر ژیێ جڤاكێ و ده‌ستهه‌لاتێدا زێده‌دكه‌تن. سه‌رۆك بارزانی د به‌رده‌وامییا پرۆسێسا چاكسازییا خوه‌ و بۆ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌یی و گشتی به‌رژه‌وه‌ندیێن هنده‌ك كه‌سان و نه‌خاسمه‌ یێن گه‌نده‌لكاران بن ئاخ دكه‌تن و ئه‌ڤه‌ ئێكه‌ ژ وان ڕێك و پره‌نسیپێن بۆ پاراستنا نه‌ته‌وه‌یی یێ ل به‌رده‌ستێ مه‌ ماین، و پێدڤی ب هاریكارییا هه‌موو لایه‌كی دكه‌تن.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌كه‌ر زاناییه‌كێ وه‌كو گابریێل تارد( 1843-1904) ل سالێن ( 1880 ) دا تێگه‌هێ سایكۆلۆژیایا ئابووری (economic psychology) ئینانده‌ ناڤ گۆڕه‌پانا زانستێ دا و د ڤی بیاڤی دا چه‌ندین تیۆری و بیردۆز د ناڤه‌رۆكا به‌رهه‌مێن خوه‌ دا ئێخستنه‌ د ناڤا ئه‌ده‌بیاتا زانستی دا، ئه‌ڤرۆكه‌ هه‌موو جیهان پێدڤی ب هندێیه‌ ل سه‌ر بنه‌مایێن بیردۆزا وی پێداچوونه‌كێ ب سایكۆلۆژیایا تاكی و جڤاكییا جڤاكا خوه‌ بكه‌تن داكو ب باشترین شێوه‌ مفای ژ لایه‌نێ ئابووریێ خوه‌ وه‌ربگریتن.
ئه‌ڤرۆكه‌ هه‌كه‌ر ئه‌م ڤان بیروباوه‌ران ل كوردستانێ بده‌ینه‌ به‌رچاڤێن خوه‌ دبینین كو هه‌م پێشی ڕاپه‌رینا گه‌لێ مه‌ ل دژی زۆردارییا به‌عسا فاشی و سه‌دامێ گۆڕ به‌ گۆڕ و هه‌م پشتی هنگی جۆره‌ك ڤه‌قه‌تیانه‌ك یا د ناڤبه‌را سایكۆلۆژیایا تاكێ كوردی و ئه‌ركێ وی یێ ئابووری دا په‌یدا بووی. ڕژێما به‌عسا فاشی بدرێژاهییا نێزیكی سێ ده‌هكێن ده‌ستهه‌لاتا خوه‌ یا بێهنگه‌نی ل كوردستانێ و ل بن سیاسه‌تا بعه‌ره‌بكرنێ( تعریب) ل كوردستانێ كاره‌ك كر كو جوتیارێ وێ هه‌میشه‌ د تێگه‌هشتن ژ ڕۆلێ خوه‌ یێ تاكی و جڤاكیێ به‌رهه‌مهینه‌ر د شه‌پرزه‌یێ و قه‌یرانه‌كا بێبنه‌ما دا بمینیتن و نه‌شێتن ب شێوه‌یه‌كێ لێكدای و دروست و ب سه‌روبه‌ر ڤی ئه‌ركێ خوه‌ بجه بینیتن. ده‌یناندنا فه‌وجێن چه‌تاتیێ، كو هه‌موو بۆ وێرانكرنا ژێرخانا ئابووری و سیاسی و جڤاكی و سایكۆلۆژییا كوردستانێ دهاتنه‌ ده‌یناندن، ژ لایه‌كی هه‌م تاكێ كوردی فێری مشه‌خۆریێ و بێبه‌رهه‌میێ كر و هه‌م كاره‌ك كر ئه‌ڤ تاكه‌ هه‌رده‌م ب چاڤه‌ك دوژمن ته‌ماشه‌ی لایه‌نێ دیترێ هاوكێشه‌یا كار و ژیانا خوه‌، ئانكو پێشمه‌رگه‌ی، بكه‌تن، و ڤێ چه‌ندێ نه‌دهێلا ئه‌ڤ تاكێ جوتیار وه‌كو پێدڤی بكارێ خوه‌ ڕابیتن. ژلایه‌ك دیترڤه‌ ژبه‌ر هه‌بوونا مووچه‌یه‌كێ ” قه‌ده‌م شكێن” كو ئه‌و نه‌چار دكر بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وێ په‌نایێ بۆ به‌ر كارێ پیس و پۆخه‌لێ ” جاشاتیێ” ببه‌تن، و ژلایه‌ك دنڤه‌ هند پویته‌ی ب به‌رهه‌مێ خوه‌ و كارێ خوه‌ یێ ڕه‌سه‌ن نه‌ددا، و ئه‌ڤه‌ و ژبلی هندێ ڕژێما سته‌مگه‌را ناڤبری ب سه‌دان و هزاران گۆند وێران و چۆلكرن و تاكێن وان ل ئۆردیگایێن زۆره‌ملێ ( مجه‌مه‌عان) كۆمكرن دا هه‌م بشێتن ژلایه‌نێ لۆجستیكی و له‌شكه‌ری دا زویتر و باشتر كۆنترۆلا وان بكه‌تن و هه‌م بشێتن بڕێكا چۆلكرنا وان ڕێكێ ل گه‌هشتنا هاریكاریێن گۆندیان بۆ پێشمه‌رگه‌هی بگریتن و د ڤێ چه‌ندێ دا تاڕاده‌یه‌كێ یا سه‌ركه‌فتی بی، و به‌لگه‌ ژی پاشكه‌فتنا پرۆسێسا ژناڤچۆنا ڕژێمێ بوو كو گه‌له‌ك سالان ڤه‌كێشای.
پشتی ڕاپه‌رینا مه‌زنا گه‌لێ مه‌ ل دژی زۆردارێن به‌غدایێ جاره‌ك دیتر هه‌ڤڕكییا ناڤخوه‌یی كاره‌ك كر كو پارت و لایه‌نێن سیاسی ب هه‌موو جۆرێن خوه‌ڤه‌ كاودانه‌كێ هاوشێوه‌ بڕه‌خسینن بۆ ڕاكێشانا ئه‌ندامان كارێ دانا پله‌ و پایه‌ و مووچه‌یێن هه‌مه‌ڕه‌نگ پشكه‌ك ژ وێ سیاسه‌تێ بی. د جهێ خوه‌ دایه‌ بهێته‌گوتن هه‌كه‌ر هه‌ر دوو پارتێن سه‌ره‌كیێن كوردستانێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ دگه‌ل وان كه‌سان دكر كو بدرێژاهییا سالانێن پێشتر و شۆڕه‌شێن ئه‌یلول و گۆلانێ ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمی د گه‌ل ڕێكخستنێن وان پارتان دا بین، پارتێن سه‌ر ب به‌ره‌ی ئیسلاما سیاسی بڕێكا وه‌رگرتنا هاریكاریێن پاره‌ی ژ وه‌لاتێن ئاژاوه‌گێڕێن وه‌كو توركیا و ئیران و سعودیایێ و قه‌ته‌رێ و. .. هتد، هه‌ر ئه‌و پاره‌یه‌ وه‌ردگرت كو ل سه‌ر ده‌مێ ڕژێما به‌عسی ژ هنده‌ك ژێده‌رێن وه‌كو كۆمپانیێن بازرگانی و پارێ فرۆتنا نه‌فتێ و. .. هتد ژ وه‌لاتێ سعودیا و. .. هتد، دهاته‌كۆمكرن و پێشكه‌شی ڕژێمێ دهاته‌كرن دا ببیته‌ گۆلله‌ تۆپ و چه‌كێ كێمیاوی، و ئه‌ڤرۆكه‌ هه‌ر هه‌مان پاره‌ بشێوازه‌ك دیتر ل سه‌ر خه‌لكێ دهاته‌ دابه‌شكرن دا “دوو یان چه‌ند چویچك ب به‌ره‌كی بهێنه‌ كۆشتن”، و هه‌م ژ لایه‌كی ڕێزێن كوردان بهێنه‌ تێكدان و دووبه‌ره‌كی بكه‌ڤیته‌ دناڤ واندا و پرۆسێسا سه‌ربخۆییا كوردان ده‌ه و سه‌د سالان پاشبكه‌ڤیتن و ژلایه‌ك دیتر ڤه‌ ڤان ده‌وله‌تێن بناڤ ئیسلامی د ناڤ ڕێژێن تاكێ كوردی دا سایكۆلۆژیه‌ته‌ك ئاڤاكر كو هێدی چ جاران پشتێ ب خوه‌ڤه‌ نه‌گرێدن و هه‌ر به‌رێ وی ل به‌رووكا سعودییه‌كی و قه‌ته‌رییه‌كی و توركه‌كی بیتن و چ جاران خه‌ما (ملك) و ئاخ و بیستان و جه و وارێ خوه‌ هه‌لنه‌گریتن. و د ڤێ ڕاستیێ دا گه‌له‌ك ژی سه‌ركه‌فتی بوو و ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌م ڤی تاكێ سه‌رلێشێوای د هه‌موو ڕه‌نگان دا دبینین، هه‌م ئه‌وێن ب ناڤێ ئیسلامێ گه‌هشتینه‌ ڕێژێن ده‌وله‌تا تیرۆریستا داعشێ و هه‌م ئه‌وێن ئه‌ڤرۆكه‌ ده‌هۆلێ بۆ ” سه‌ربخۆنه‌بوونێ ” و ” خوه‌ ب به‌ره‌یێ عه‌ره‌بانڤه‌گرێدانێ” و “ڤه‌نه‌قه‌تیان ژ جیهانا بناڤ ئیسلامی” لێدده‌ن و گه‌له‌كێن دیتر كو ب هه‌موو ڕه‌نگه‌كیڤه‌ دژی به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانێنه‌ و بزماران د په‌یكه‌رێ كوردستانێ و ده‌ستكه‌فتێن وێ دقۆتن و ” هه‌موو هزرا ” وان هه‌لگرتنا خه‌ما ئه‌ره‌ب و جیهانا ئیسلامێیه‌، ئه‌وا بدرێژاهییا ڤان چه‌ندها سالێن بۆری و ده‌مێ مه‌ هند زه‌حمه‌تی و ڕه‌زاله‌ت و زۆرداری ل سه‌ر ده‌ستێ برایێ وان یێ مه‌زن ” سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ” و به‌لكو ژی ئیرانێ و توركیایێ دیتی، نه‌ك تنێ موویه‌ك ژ خوه‌ شاش نه‌كری به‌لكو ژی ب پاره‌ و هه‌موو ڕه‌نگه‌كیڤه‌ پشتگیرییا وان دكرن، چونكی د فه‌رهه‌نگێ وان دا ئه‌م تاوانبار و ” مخه‌ڕب” بین چونكی ئه‌م كورد بین.
به‌لێ بڤی ڕه‌نگی سایكۆلۆژیایا ئابوورییا تاكێ كوردی یا هاتیه‌ هه‌ڕفتن و سه‌ر ژ نوو ئاڤاكرنا وێ پێدڤی ب هندێ هه‌یه‌ ئه‌م گه‌له‌ك ژ وان سیاسه‌تێن شاش و ڕاكێش ڕاكێشێ بهێلین و ل شوینا هندێ پشتا خوه‌ گرێدان ب ده‌ستێن دوژمنێن خوه‌ ڤه‌ گرێبدین، ده‌ست و باسكێن تاكێ كوردی بهینینه‌ به‌رچاڤێن خوه‌، كو نه‌ڤیێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌رن و دشێـتن خوه‌ ل به‌ر هه‌ر كاودانه‌ك سه‌خت و دژوار بگریتن و ب سیاسه‌تا حه‌كیمانه‌یا كه‌سانێن وه‌ك سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی، یێ كۆ به‌رژه‌وه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانیان سه‌ردێرێ هه‌ر پرۆژه‌ و پێنگاڤه‌كا وییه‌، كاودانێن زه‌حمه‌تتر ژی ب ساخله‌می ده‌رباز بكه‌ین. هه‌كه‌ر دبلۆماسیه‌ت دخوازیتن ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌م ل كێله‌كا عه‌ره‌ب و عه‌جه‌مان بین لێ پێدڤییه‌ سه‌ربخۆیی و سه‌ربخۆییا ئابووری قۆناغا ئێكه‌ما ئاڤاكرنا پلانه‌كا هه‌ره‌ مه‌زنا سایكۆلۆژیایا ئابووری بیتن بۆ كوردستانێ، داكو تاكێ كوردی بزانیتن و ل بیرا خوه‌ بینیتن مه‌زنا چ بۆ مه‌ نه‌هێلایه‌ و یا گوتی ” ڕه‌شۆ بده‌ستێن خوه‌ هه‌كه‌ر دێ ئاڤ وی به‌تن ” و ” ب هیڤییا ده‌را خوه‌لییل ب سه‌را”!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ

زه‌رده‌شت( 660 -583 پ. ز. )په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و ڕیفۆرمخوازێ جڤاكیێ شه‌هید وه‌ك كانیاڤا ڕه‌وشتێ به‌رزێ مرۆڤایه‌تی ل سه‌رده‌مه‌كی وه‌ك دیارییه‌ك پێشكه‌شی شارستانیه‌تا مرۆڤان دبیتن، كو مرۆڤایه‌تی گه‌له‌ك پێدڤی ب هه‌بوونا وی بوو. جهێ داخێیه‌ مرۆڤایه‌تی بگشتی و نه‌ژادێ ئاریایی بتایبه‌تی ئه‌ڤ په‌یامبه‌ره‌ یێ ژبیركری و هه‌كه‌ر هنده‌ك زانا و فه‌یله‌سۆفێن مه‌زن یێن وه‌كی فریدریك نیچه‌ی سه‌رسۆڕمایێ فه‌لسه‌فه‌ و ڕێباز و گوتن و كریارێن وییه‌ جهێ حێبه‌تیبوونێ نینه‌، چنكو د ڕاستیدا پره‌نسیپ و بنه‌مایێن ئایینێ وی هند بهێز و كارتێكه‌رن كو هه‌تا نۆكه‌ ژی شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی جاره‌ك دیتر ل وان بنه‌ما و پره‌نسیپان بزڤڕیتن دێ گه‌له‌ك ژ ئاریشه‌یێن مرۆڤایه‌تی بێی دوو دلی و گۆمان ڕیشه‌كێش و چاره‌سه‌ر بن. ڤی په‌یامبه‌رێ شه‌هید و مه‌زن و ڕیفۆرمخوازێ جڤاكی و كه‌لتوَری و ئابووری و فه‌رهه‌نگی، و فه‌یله‌سۆفێ هشیار و دلسۆزێ مرۆڤایه‌تیێ ل وێ قۆناغا تاری، د ناڤ شارستانیه‌ت و نه‌ژاده‌كی دا سه‌رێ خوه‌ هه‌لدا و په‌روه‌رده‌ دبیتن و پێدگه‌هیتن، كو د ناڤ خه‌لك و كه‌لتوَرێن دیتر دا ” خه‌لكێ نان ب گۆهان دخوارن ” و د گۆپیتكا پاشكه‌فتنێ دا بوون. ڤی فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن د سێ ڕسته‌ و گوتنێن ساده‌ دا په‌یاما پیرۆزا خوه‌ گه‌هانده‌ مرۆڤایه‌تیێ و د وێ باوه‌رێ دا بوو كو سه‌رفیرازی و به‌خته‌وه‌ری و سه‌ركه‌فتنا تاكی و جڤاكێ و وه‌لات و شارستانیه‌تان د ڤان سێ ڕسته‌یێن فه‌لسه‌فی دا مسۆگه‌ر دبیتن:” هزرا باش، ئاخفتنا باش و كریارا باش “. ئه‌ڤ فه‌یله‌سۆفه‌ د هندێ گه‌هشتبوو كو چ تشته‌كێ هندی خرابیێ زیان نه‌گه‌هاندینه‌ مرۆڤایه‌تیێ و شارستانیه‌تێ و به‌رۆڤاژی هیچ تشته‌ك ژی هندی قه‌نجیێ مفای ناگه‌هینیته‌ مرۆڤایه‌تیێ. ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ د وی كاودانێ ته‌ژی كه‌رب و كینه‌ و خرابی و دوژمنایه‌تی دا ڕادبیتن ب ده‌ستپێكرن ب بزاڤه‌كا چاكسازی، و بنیاتێ ڕیفۆرمخوازیێ د جڤاكێ و كه‌لتوَر و ئایین و سیاسه‌ت و ژیانا مرۆڤایه‌تی دا دكه‌ته‌ هێڤێنێ كار و بزاڤێن خوه‌ و ڤێ چه‌ندێ بڤان سێ گۆتنێن ساده‌یێ كو بنیاتێ هه‌موو چاكسازی و ئاڤاكرنا جڤاكی ل سه‌ر بنه‌مایێ وان دهێنه‌ ده‌یناندن، و د گوهێن تاكێ ئاریایی دا دچرپینیتن و دبێژیتن، دا بڤی ڕه‌نگی نیشان بده‌تن و بسه‌لمینیتن كو بدرێژاهییا دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ هیچ تشته‌كی هندی ” پیسبوونا سایكۆلۆژی “(التلوپ النفسی) زیان نه‌گه‌هاندینه‌ كاروانێ ژیانا وی و هیچ تشته‌كی ژی هند گۆرزێن كۆژه‌ك ل په‌یكه‌رێ شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی نه‌داینه‌. هه‌تا كو ده‌یناندنا هنده‌ك كارێن وه‌كی پێنج نڤێژان ل قۆناغه‌كا وه‌سا زووی و پێشی پترتر ژ هه‌فت سه‌د سالان به‌ری ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ ژی هه‌ر بۆ پاراستنا مرۆڤان بوویه‌ ژ ئاگرێ پیسبوونا سایكۆلۆژی.
وی دزانی چ هنگی و چ نۆكه‌ و چ ئایینده‌ی، دلپیسی، دلڕه‌شی، توَندڕه‌وی، ده‌مارگیری، نه‌ڤیان، دلڕه‌قی، زۆرداری و سته‌م، چاڤتاریبوون، زێده‌خوازی و زێده‌گاڤی، كه‌رب و كینه‌، و تۆلڤه‌كرن و. .. هتد، و هزاران ساخله‌تێن پیسێن ژ ڤی جوری ئه‌گه‌رێن مه‌زنترین و دژوارترین ئاریشه‌ و جه‌نگ و نه‌خوه‌شی و ململانێ و كێشمه‌كێشێن مرۆڤایه‌تیێ بووینه‌. هه‌ر ڤان ساخله‌تێن خراب و كۆژه‌ك و پیس ڕێك ل به‌ر مرۆڤان به‌رزه‌كرینه‌ و چاڤ لێ تاری كرینه‌ و به‌رداینه‌ گیانێ هه‌ڤدوو و سه‌را ( مالێ دونیانیێ ) ل هه‌ڤ كرینه‌ دوژمن. زه‌رده‌شتێ شه‌هید دزانیتن ب جێبجێكرنا ڤان سێ بنه‌مایێن ساده‌ و بسانه‌هی مرۆڤایه‌تی دشێتن بسه‌ر مه‌زنترین ئاریشه‌ و ئاسته‌نگێن خوه‌ دا زال ببیتن. هه‌كه‌ر شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی نۆكه‌ ژی دگه‌لدا بیتن، ل خوه‌ بزڤڕیتن و جاره‌ك دیتر بنیاتێ خوه‌ ل سه‌ر ڤان ڕێنماییان ئاڤا بكه‌تن هێشتان نه‌دره‌نگه‌ چنكو ” زه‌ره‌ر له‌ نیوه‌شت بگه‌ڕێتن هێشتان زووه‌ و باشه‌ “. جهی َداخێیه‌ ڕێنمایی و گوتارێن دیترێن ئایینێ كه‌ڤنارێ زه‌رده‌شتی ل سه‌ر ده‌ستێ داگیركه‌رێن كوردستانێ و وه‌لاتێن ئاریاییان هاتنه‌ سۆتن و ژناڤچوون هه‌كه‌ر نه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌و فه‌رمووده‌ دابنه‌ هێڤێنێ گه‌له‌ك زانیاری و زانست و ده‌ستكه‌فت و داهینانان بۆ جیهانیان، لێ دیسانێ ژی نۆكه‌ ژی مرۆڤایه‌تی دشێتن بڕێكا پیاده‌كرنا ڤان سێ بنه‌مایێن ساده‌ گه‌له‌ك ژ ئاریشه‌یێن سیاسی، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، جڤاكی، په‌روه‌رده‌یی، ئابووری یێن خوه‌ بسانه‌هی چاره‌سه‌ربكه‌تن، چونكی په‌یاما زه‌رده‌شتێ پێغه‌مبه‌ر، وه‌ك كه‌ڤنترین ڕیفۆرمخواز، مه‌زنترین و ژێهاتی ترین بزاڤه‌ بۆ هه‌ر چاكسازییه‌كا مرۆڤایه‌تی و شارستانیه‌ت بخوازیتن ل سه‌ر ئاستێ ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ ئه‌نجام بده‌تن، چنكو ئه‌ڤ ئایینه‌ ژ هه‌ر جۆره‌ خوه‌ سه‌پاندن و توَندڕه‌وی و ده‌مارگیری و گرژی و خوه‌ بلندزانینێ و گه‌له‌ك ساخله‌تێن پیسكه‌رێن سایكۆلۆژی دووره‌ و تنێ كه‌سه‌ك دشێتن چاكساز و ڕیفۆرمخواز بیتن كو ژ ساخله‌تێن پیسكه‌رێن ده‌روونی هاتبیته‌ پاقژكرن و شویشتن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

گه‌له‌ك جاران گازنده‌ ژ مه‌ سایكۆلۆژیستان دهێته‌ كرن كو ئه‌م مایێ خوه‌ د هه‌موو تشته‌كی دا دكه‌ین! به‌لێ ئه‌ڤه‌ مافێن مرۆڤینه‌. ماده‌م ل ڤێ جیهانێ هه‌موو تشت مایێ خوه‌ د ژیانا مه‌ دا دكه‌ن و كارتێكرنێ ل سه‌ر دكه‌ن هند ژی مافێ مه‌یه‌ مایێ خوه‌ د هه‌موو تشتان دا بكه‌ین. چه‌ند گرنگه‌ ئه‌م بزانین كا بۆچی تاكێن تیرۆریزمێ هند بزاڤێ دكه‌ن مزگه‌فت و په‌رستگه‌هێن ئایینی بپه‌قینن. كیژ پالده‌رێن ده‌روونی هه‌نه‌ وان بۆ ڤێ چه‌ندێ پالبده‌ن. د به‌رسڤێدا ئه‌م نه‌چارین بدیتنا ڕێبازا سایكۆلۆژیایا شرۆڤه‌كارییا فرۆیدی ته‌ماشه‌ی بابه‌تی بكه‌ین. بۆ خوانده‌ڤانێن ره‌وشنبیر و ئه‌و كه‌سێن شه‌هره‌زایی د ڤێ ڕێبازا ده‌روونناسی دا هه‌ی گرێیا ئۆدیپ ( Oedipus complex ) و ململانێیا كۆڕ و بابێ و كه‌پتكرنا سێكسی ل نك كۆڕی و ژ ترسا بابێ تشته‌ك ئاشنایه‌. هنده‌ك جاران، وه‌ك په‌یڕه‌وێن ڤێ ڕێبازێ، ئاماژه‌ی پێدده‌ن كۆڕ بۆ تۆلڤه‌كرن ل دژی بابێ، كو بدیتنا وی ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی و ئاسته‌نگا هه‌ره‌ مه‌زنه‌ ل به‌ر سینگێ وی بۆ تێركرنا ڕه‌مه‌كێ سێكسی ل نك وی، بزاڤێ دكه‌تن ب شێوازێن جودا جودا ره‌فتارێ بكه‌تن. هه‌تاكو ئه‌ڤ ڕێبازه‌ وان ڕاپه‌رینێن ئایینیێن وه‌كو ڕابوونا به‌نی ئیسرائیلییان ل دژی فیرعه‌ونی و یا ئاشووریان ل دژی پارێزگارێن ئایینی ب جوره‌ك ژ ڤێ ململانێیا كۆڕی و بابێ دهێته‌ هژمارتن، و ل سه‌رده‌مێ پێشكه‌فتنێ دا ئه‌ڤ كه‌ربا كۆڕی ب ره‌نگێن جیاواز وه‌كو ڕاپه‌رینێن جیاوازێن گه‌ل و وه‌لاتێن جودا جودا و بزاڤێن وه‌كو سه‌رهلدانا كۆمۆنیزمێ ل دژی سه‌رمایه‌داری خوه‌ نیشاندده‌تن. هه‌موو ئه‌ڤ بوویه‌رێن جڤاكی ئێك تشتی دگه‌هینن و ئه‌و ژی ڕاپه‌رینا كۆڕییه‌ ل دژی ده‌ستهه‌لاتا بابێ و هێمایێن وێیه‌. سه‌باره‌ت ب تیرۆرستێن چاخێ مه‌ ب هه‌مان شێوه‌. ئه‌ڤ تیرۆریسته‌، به‌هرا پتریا وان یان ژی هه‌موو ژ ده‌ست په‌روه‌رده‌یێن جڤاكه‌كا ئایینی نه‌ كه‌ هێمایێ ده‌ستهه‌لاتێ د قۆناغا ئێكه‌م دا ئایین و هه‌موو ئه‌و لایه‌نێن پێڤه‌گرێداینه‌ كو د هه‌مان ده‌م دا هێمایێ ده‌ستهه‌لاتا بابێنه‌. ئه‌ڤ كۆڕه‌ و ژ ئه‌گه‌رێ كووراتیا كارتێكرنا ڤێ گرێیا نه‌په‌نی د نه‌ستێ وی دا به‌رده‌وام ل هێجه‌ته‌كێ دگه‌ڕهیتن كو تۆلا خوه‌ ژ بابێ خوه‌ ڤه‌كه‌ت، كو د هه‌مان ده‌م دا سیمبۆلێ ده‌ستهه‌لاتێ د ناڤ خێزانێدایه‌ و نه‌هێلایه‌ كۆڕ د ڤێ خێزانێ دا ژلایێ سێكسی تێر ببیتن و هه‌موو ئافره‌تێن ژلایێ بابێ ڤه‌ هاتینه‌ قۆرخكرن و كۆڕ یێ تووشی سه‌ركووتبونه‌كا سێكسی بووی، ڤه‌كه‌تن. ل ڤێرێ بدیتنا كۆڕی، كۆڕێ تیرۆریست، مزگه‌فت سیمبۆل و ره‌مزێ ده‌ستهه‌لاتا بابێ یه‌ چونكی به‌رده‌وام و بشێوه‌یه‌كێ ڕه‌ق و تووند ژلایێ بابێ ڤه‌ هاتیه‌ هاندان بۆ جێبه‌جێكرنا ره‌فتارێن ئایینی و ژ ڤێ لایه‌نیڤه‌ گه‌له‌ك ب تووندی و هشكیڤه‌ سه‌ره‌ده‌رییا دگه‌لدا هاتیه‌ كرن. ژبه‌ر ڤێ یه‌كێ و چونكو حوكمه‌ت و ده‌ستهه‌لات د ناڤه‌رۆكا وان جهێن بن ده‌ستهه‌لاتا تیرۆریستان دا بشێوه‌یه‌كێ فه‌رمیبوونا خوه‌ نینه‌، كۆڕ نه‌چاره‌ ئاراسته‌یا توَندوتیژیی و ململانێ و دژاتیا خوه‌ به‌رامبه‌ر هێمایێن ده‌ستهه‌لاتێ بگشتی و ده‌ستهه‌لاتا بابێ بگوهۆڕیتن، چونكو باب بده‌ست ناكه‌ڤیتن و گه‌له‌ك ژ وان ژ جڤاك و وه‌لاتێن دوور یێن هاتین و نه‌شێن راسته‌وخۆ ڤێ تۆلێ لێ ڤه‌كه‌ن، نه‌چار په‌نایێ بۆ هندێ دبه‌ن كو ئه‌و ژی ژێده‌رێ بهێزا ده‌ستهه‌لاتا بابێ بكه‌نه‌ ئارمانج و ژ ڤێ چه‌ندێیه‌ ئه‌م دبینین ئه‌ڤ كه‌سه‌، سه‌رباری هندێ كو مۆسلمانن و ژ خێزانێن مۆسلمانێن په‌روه‌رده‌ بووین و ده‌ركه‌فتین به‌لێ به‌رێ خوه‌ دده‌نه‌ په‌قاندن و ژناڤبرنا گۆڕستان و مزگه‌فت و جهێن پیرۆزێن وان جهێن ده‌ستێ وان ژێدگریتن. ب ڤی كاری و ل بن هێجه‌تێن جودا جودا ئه‌و نیشاندده‌ن كو ئه‌و ژی دشێن دژی ده‌ستهه‌لاتا بابێ و هێمایێن وێ و ژێده‌رێن بهێزكرنا ڤێ ده‌ستهه‌لاتێ بله‌یزن. چونكو وه‌كو ئه‌لفرێد ئه‌دلێر ئاماژه‌ی پێدده‌تن، كۆڕ ئه‌و كه‌ربا ژ بابێ هه‌لگرتی، بڤی ره‌نگی نیشاندده‌تن و دڤێتن مافێن كۆ ژلایه‌نێ بابێ، چ ژ ئالیێ سێكسی و چ یێن جڤاكی ڤه‌ ژ وی هاتینه‌ ستاندن، وه‌ربگریتن، و بڤێ ئێكێ توشی ڤان جوره‌ ره‌فتاران دبیتن كو ناڤێ وێ یێ كریه‌ ” خرۆشا ره‌گه‌زێ نێر ” ئانكۆ راپه‌رینا مرۆڤی بۆ گه‌هشتن ب مافێن ل وی هاتینه‌ وه‌رگرتن و زه‌فتركن.
ژێـــده‌ر: [ 1] الأسود، صادق(1990). علم الأجتماع السیاسی، وأسسه وأبعاده، بغداد، ص. 656. [ 2 ] پورێفکاری. ن. (1380). فرهنگ معاصر جامع روانشناسی وروانپزشکی وزمینه های پیوسته انگلیسی وفارسی ، جلد 1 -2 ،تهران ، 814 ص. [ 3 ] صالح ،قاسم حسین. (2011) الشخصیه‌ العراقیه‌ المڤهر والجوهر- تحلیلات سیكوسوسیولوجیه‌، گ. 2. چفاف للنشر، بغداد، ص. 241
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانیێ / زانینگه‌ها زاخوَ

سیاسه‌تڤانێ ئه‌مریكی ئیستۆن (Easton, D. , 1953) پێناسه‌یه‌كا كلاسیكی بۆ زانستێ سیاسه‌تێ پێشكه‌ش دكه‌تن و بدیتنا وی سیاسه‌ت بریتیه‌ ژ ” پارڤه‌كرنا ده‌ستهه‌لاتا بۆهایان”. و دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا و هه‌كه‌ر ئه‌م ل بن به‌رچاڤكا زانستێ سایكۆلۆژیایا سیاسی ته‌ماشه‌ی ڤێ پێناسێ بكه‌ین و ژ هه‌ر لایه‌كی وێ بده‌ینه‌ به‌ر ئێك دچینه‌ سه‌ر بابه‌تێ پرۆسێسا بڕیاردانێ د سیاسه‌تێدا و ژلایه‌نێ پارت و یان حوكمه‌ت یان سیاسه‌تڤانان.
بڕیاردان د سیاسه‌تێدا پرۆسێسه‌ك ئالۆز و د هه‌مان ده‌م دا كارتێكه‌ر و گرنگه‌. بڕیارێن سیاسی گرێداینه‌ ب گه‌له‌ك كاودانێن ده‌ره‌كی و ڕه‌وش و لایه‌نێ خۆیه‌تی ڤه‌. دبن ئه‌ڤ بڕیاره‌ تاكی بن و دبیتن ژی ب كۆمه‌ل بهێنه‌دان، و گرنگ ئه‌وه‌ ئه‌ڤ بڕیاره‌ ڕۆله‌كێ مه‌زن د سه‌ركه‌فتن یان سه‌رنه‌كه‌فتنا وی دامه‌زراوه‌ی یان وێ ده‌وله‌تێ دگێڕیتن.
دیاره‌ پارتی دیمۆكراتی كوردستان د په‌رله‌مانێ هه‌رێما كوردستانێ و وه‌ك سه‌نگه‌كێ مه‌زن تێدا ڤیا ڤێ جارێ ژی پێنگاڤه‌ك ئه‌رێنی بۆ سه‌رئێخستنا پرۆسێسا سیاسی ل كوردستانێ بهاڤێژیتن و ئه‌ڤه‌ بڕیاره‌ك وێره‌ك بی، و ب به‌رچاڤگرتنا ڤێ تایبه‌تمه‌ندییا سیاسه‌تێ جاره‌ك دیتر ده‌لیڤه‌یه‌كی بده‌ته‌ هنده‌ك لایه‌نان دا د ڤێ دامه‌زراوێ دا كو ژ پێخه‌مه‌ت بده‌ستڤه‌ئینانا وێ كوردستانیان هزاران هزار شه‌هید و قۆربانیێن داین، ده‌رگه‌هه‌ك بهێته‌ ڤه‌كرن بۆ پشكداریكرنا وان لایه‌نان د بۆهایێن وه‌كی هاریكاری، دۆستایه‌تی، ڕێزگرتن، به‌رژه‌وه‌ندییێن گشتی، په‌ندوه‌رگرتن ژ ئه‌زموونا ته‌حل و دژوارا ڕابردووی و گه‌له‌ك بۆهایێن سیاسیێن دیتر، بۆ وان پارت و لایه‌نان، لێ جهێ داخێیه‌ گه‌له‌ك جاران هاوكێشه‌ وه‌سا ده‌رناكه‌ڤن وه‌كی پلان بۆ دهێته‌ داڕشتن و برَیار ل سه‌ر دهێته‌دان، و مه‌ دیت ڤان پارت و لایه‌نان ل شوینا ببنه‌ ده‌رگه‌هێ خێرێ بۆ ده‌ربازبوون ژ هه‌موو ئه‌و ئاسته‌نگ و قه‌یران و كریزێن ناوچه‌یی و ده‌ڤه‌رێ و جیهانی بۆ كوردستانیان دروستكرین، به‌رۆڤاژی یێ سوواری پێلێن وان دوژمنان بووین ئه‌وێن بدرێژاهییا دیرۆكێ نه‌ته‌وه‌یێ كوردی ساته‌كێ بتنێ ژی ته‌ناهی ل سه‌ر ده‌ستێ وان نه‌دیتیه‌، و ڤیان ب پیڤه‌رێن دوژمنان بۆهایێن كوردستانیان بپیڤن و ئه‌و هه‌موو قۆربانیا بۆ ڤان ده‌ستكه‌فتان هاتیه‌دان ب فێڕۆ بده‌ن. مه‌ته‌لا ڤان لایه‌ن و پارتان وه‌كی وێ چیڕۆكێیه‌ یا دبێژیتن جاره‌كێ زه‌لامه‌ك هه‌بوو هه‌موو مرادا وی ئه‌و بوو گۆهدرێژه‌ك هه‌بایه‌ و به‌رده‌وام دۆعا بۆ ڤێ چه‌ندێ دكر، و ژ به‌ختێ وی جاره‌كێ ده‌نگه‌ك هاته‌ وی و گوت دۆعایا ته‌ یا هاتیه‌ قه‌بوولكرن به‌لێ ب مه‌رجه‌كی و مه‌رج ژی ئه‌وه‌ ئه‌م دێ گۆهدرێژه‌كی ده‌ینه‌ ته‌ به‌س دێ هه‌سپه‌كی ژی ده‌ینه‌ جیرانێ ته‌. ڕابوو زه‌لام گه‌له‌ك قه‌هری و خوه‌ نه‌ڕازیكر و گازنده‌كرن دێ چه‌وا گۆهدرێژه‌ك بۆ وی هێتن و هه‌سپه‌ك به‌ر جیرانێ وی كه‌ڤیتن. وی پێهنه‌ك ل به‌ختێ خوه‌ دا و ژبیر كر ئه‌و ئه‌و بوو یێ بۆ گۆهدرێژه‌كی دمر، به‌لێ نۆكه‌ ب ڤی سه‌روبه‌ری ڕادبیتن.
مه‌ته‌لا ڤان پارتان ژی هۆسایه‌. ئه‌ڤرۆكه‌ خودێ كه‌ره‌م یا كری و ب قۆربانیدان و ماندیبوونێ و خۆڕاگریا نه‌ته‌وه‌ێ كوردی و كوردستانیان و كۆڕێن پارتی و ڕێبازا بارزانیێ نه‌مر و خه‌لكانه‌ك دیتر نێزیكه‌ ئێك ژ خه‌ونێن هه‌ره‌ مه‌زنێن خه‌لكێ ڤێ پارچا كوردستانێ بجه بهێتن و ئه‌ڤ خه‌ونه‌ یا ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی، ئه‌و سه‌ركردێ ماندینه‌ناس، یێ كو شه‌ڤ و ڕۆژێن خوه‌ كرینه‌ ئێك و تێر د ناڤ مال و حال و زارۆكێن خوه‌ دا نامینیتن و ناڤه‌حه‌ویتن، دێ بیته‌ ستێره‌كا گه‌ش و ڕۆناهی، به‌لێ هنده‌ك نه‌فس نزم و نه‌حه‌زێن، كو خۆدانێ مێنتالیته‌یا هزرییا وه‌كی وی زه‌لامێ نه‌زان و تڕۆهاتن، ل جهێ هندێ سوپاسگۆزاری خۆدایێ مه‌زن بن ل ڤێ قۆناغا دژوار دا سه‌ركرده‌یه‌كێ هوسا پێشكه‌شی ڤی گه‌ل و نیشتمانی كری، لێدگه‌ڕهن و لێدگه‌ڕهن دا تشتی مه‌زن و ” ژ مێشێ بكه‌نه‌ گامێش” و ل شوینا هندێ ل ڤێ قۆناغێدا چاڤێ وان ل هندێ هه‌بیتن كا دێ چه‌وا د هاریكار بن و ڕێزێ ل هه‌موو بۆهایێن سیاسی و مرۆڤایه‌تی یێن كوردستانیان بگرن، هندێ دی دبنه‌ ئاسته‌نگ و وه‌كو ” پینجه‌كێ دكه‌ڤنه‌ به‌ر تایێن عه‌جه‌لۆكا ئاڤابوونا ده‌وله‌تا كوردی” ب لایه‌نێ كێمی ڤه‌ ل ڤێ پارچێ كوردستانێ، و ئه‌و نزانن ئه‌ڤ كه‌رب و كینه‌ و دلڕه‌شی و زكڕه‌شیا وان دبیتن ببیته‌ ده‌لیڤه‌یه‌ك بۆ هندێ دوژمنێن مه‌ هندا دیتر بسه‌ر مه‌دا زال ببن و به‌لكو ژی دیسانێ ببنه‌ ئاسته‌نگه‌ك مه‌زن بۆ ڤێ ده‌وله‌تا نۆكه‌ پترتر ژ شێست وه‌لاتان پشتگیریێ لێدكه‌ن و دیسان بۆ سه‌دان و هزاران سالێن دیتر مه‌ بهلێنه‌ ل به‌ر پۆستال و زۆردارییا دوژمن و نه‌یارێن ب چه‌وساندنا كوردستانیان هه‌ر ناڤ و نیشان و ڕێكه‌كێ ل مه‌ دجه‌ڕبینن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ئه‌م گه‌له‌ك جاران وه‌سا ب نه‌رێنی د تیرۆریزمێ دا هزردكه‌ین كو لایه‌نێن ڤه‌شارتیێن وێ ژبیر دكه‌ین. پێداچوونه‌كا ئاماری ب ئه‌ندامێن ڕێكخراوێن تیرۆریستی ل رۆژهه‌لاتا ناڤین و باكوورێ ئه‌فریقایێ نیشان دده‌تن كو زۆربه‌یا ڤان كه‌سان ژ جڤاكێن مۆسلمان په‌یوه‌ندیێ پێڤه‌ دكه‌ن و ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ وه‌ك ئایینه‌ك چاكسازی ته‌كه‌زێ ل سه‌ر ” ئه‌مر و نه‌هیێ ” دكه‌تن وه‌ك ئێك ژ بنه‌ما و پره‌نسیپێن چاكسازییا جڤاكی. ئه‌ڤ تیرۆریسته‌ ده‌مێ په‌یوه‌ندیێ ب ڤان رێكخراوێن تیرۆریستی دكه‌ن ل نك دله‌كی ژ پێخه‌مه‌ت بجه ئینانا ڤێ یاسایا ئایینێ ئیسلامێ بزاڤێ دكه‌ن و خوه‌ د وێنه‌ی سه‌حابیه‌كێ قه‌هره‌مان دا دهژمێرن كو نیاز و ڕێكا نه‌هێلانا خرابی و پووچگه‌رایی و زۆرداری و نایه‌كسانی و نه‌دادپه‌روه‌ریێ دگریته‌ به‌رسینگێ خوه‌، لێ د پراكتیك دا هه‌ر ئه‌ڤ كه‌سه‌ و ل بن گڤاشتنێن ڕێكخراوه‌یی و سه‌ركرداتیا خوه‌ مه‌زنترین تاوانێن دژی مرۆڤایه‌تیێ ئه‌نجام دده‌ن و ئه‌و ب خوه‌، ل شوونا هندێ ببنه‌ ده‌رگه‌هه‌ك بۆ به‌رهه‌م ئینانێ و داهینانێ و ب مفا بوونێ و ژێده‌رێ ” ئه‌مر و نه‌هیێ”، دبنه‌ ژێده‌رێن خرابی و پووچگه‌رایی و زۆرداری و نایه‌كسانی و نه‌دادپه‌روه‌ریێ ل جیهانێ و سنوورێ چالاكیێن خوه‌.
ئه‌ڤ جۆره‌ ره‌فتاره‌ د زانستێ سایكۆلۆژیایا فرۆیدی دا ب شكۆداركرن ( التصعید یان sublimation) دهێته‌ نیاسین كو تێدا تاك به‌رۆڤاژی ته‌په‌سه‌ركرنا پالنه‌ر و ئاره‌زوو و بۆچوونێن خوه‌ د نه‌ستێ خوه‌ دا، ڕادبیتن ب ڤه‌گۆهاستنا ڤان ئاره‌زوو و پالنه‌ران ب شێوازه‌كێ كو پترتر جهێ ره‌زامه‌ندیا جڤاكێ بیتن. بۆ نموونه‌ بزاڤێ دكه‌تن پالنه‌رێن خوه‌ یێن سێكسی ب ڕێكا هونه‌رێن جۆدا جۆدا ده‌رببڕیتن. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ میكانیزمه‌ جوره‌كێ به‌رهه‌مهێنه‌ر و ئارمانجدار و ب مفایه‌، لێ تیرۆریزمێ نه‌شیایه‌ وه‌كو پێدڤی بكار بینیتن و به‌رۆڤاژی یاسا و بنه‌ما و پره‌نسیپێن وێ یا بكار ئیناندی و زیان یا گه‌هاندییه‌ خوه‌ و جڤاكێ و ئه‌و ووزه‌یه‌ یێ د ئاراسته‌یه‌كێ پێچه‌وانه‌ڤه‌ دا دایه‌ كاری.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

پشتی جه‌نگێ ڤێتنامێ ڤه‌كۆلینێن سایكۆلۆژی ئه‌و ڕاستیه‌ ده‌رخست كو هژماره‌كا به‌رچاڤ ژ سه‌ربازێن پشكداری د ڤی جه‌نگی دا كرین توشی ئێش و ئازار و به‌لكو ژی نه‌ساخیێن ده‌روونی و مێنتالی(عه‌قلی) بووینه‌. ئه‌ڤی شه‌ڕێ مه‌زن ل چه‌ند سالان ڤه‌كێشا ب سه‌دان هزار قۆربانی ژ هه‌ر دوو لایان هه‌بوون و نه‌خاسمه‌ بۆ ئه‌مریكیان ئه‌ڤ جه‌نگه‌ هند كۆشنده‌ بی كو بوویه‌ ئه‌گه‌رێ گرێیه‌كا ده‌روونی ل نك وان و ناڤێ وێ كرییه‌ گرێیا ڤیێتنامێ.
دبیتن هنده‌ك جاران هزر د وێ چه‌ندێ دا بهێته‌ كرن كو ئه‌ڤ یاسایه‌ و پشكداریكرن د جه‌نگێ دا ل سه‌ر وان پێشمه‌رگا ژی بهێته‌ جێبه‌جێكرن یێن دژی تیرۆریستێن ڕێكخراوا ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ دجه‌نگن. هه‌لبه‌ت ناهێته‌ ڤه‌شارتن كو ترس و ل ئاستێن گه‌له‌ك بلند و ب ڕێژه‌یه‌كێ زۆر و كێم و ل قۆناغا فۆبیایێ ل هه‌ر جهه‌كی و كاودانه‌كی و نه‌خاسمه‌ ژی كاودانێن مه‌ترسیدارێن جه‌نگی دا دبیتن ده‌ستپێك و سه‌ره‌تایا گه‌له‌ك ژ نه‌ساخیێن ده‌روونی په‌یدا ببن. به‌لێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژی نابیتن بهێته‌ ژبیركرن هه‌كه‌ر ل جه‌نگه‌كێ وه‌ك ڤێتنام دا هژماره‌كا سه‌رباز ژ وه‌لاتێ خوه‌ دووركه‌فتن و چۆبنه‌ وی سه‌ری جیهانێ و وه‌ك داگیركه‌ر ب بۆمب و چه‌كێ گران و كۆشنده‌ زۆری ل خه‌لكانه‌كێ كربیتن و ب سه‌دان هزار ژ وان كۆشتبیتن بێی هندێ كو هیچ ئارمانجه‌ك لۆژیكی بۆ ڤێ هێڕشێ و په‌لاماردانێ هه‌بیتن، چ گۆمان تێدا نینه‌ هژماره‌كا گه‌له‌ك ژ وان سه‌ربازان، ژبلی وان كه‌سێن كه‌فتینه‌ د كه‌مینه‌كێ و هه‌لوێسته‌كێ ترسناك و توشی فۆبیا و پاشی نه‌ساخی یێن ده‌روونی هاتبن، د كاودانه‌ك ئاسایی دا هزر د كار و كریار و ڕه‌فتارێن خوه‌ كربیتن و به‌رده‌وام هه‌سته‌كا نه‌خوه‌شا گۆنه‌هباریێ ل نك په‌یدا بیتن. هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ (guilty Feeling)كاودان و حاله‌ته‌ك ده‌روونی و ئازراندنی یه‌ كو كه‌سه‌ك هه‌ست ب بنپێكرنا پیڤه‌رێن مرۆڤی یان ڕه‌وشتی یان ئایینی دكه‌تن و ئه‌ڤ هزره‌ به‌رده‌وام وی ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌ دده‌تن. ئه‌ڤ تێگه‌هه‌، ئانكوَ هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ، د فه‌رهه‌نگێن سایكۆلۆژیایێ دا یا به‌رنیاسه‌ و جۆره‌كێ هه‌ڤدژیێ د ناڤبه‌را خۆدێ تاكی و ویژدانێ وی دا و مێتا-خودێ ل نك وی دورست دكه‌تن و ب ئێك ژ ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیێن خه‌مۆكی(depression)یێن دۆمدرێژ و سایكۆتیك دهێته‌ هژماردن.
ده‌مێ ئه‌م دبینن كه‌سانه‌ك وه‌كی پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان و مێرخاس بۆ به‌رگریكرن ژ ئاخ و پرستیژ و نامیس و خه‌لك و كه‌س و كارێن خوه‌ چووینه‌ سینگێ دوژمنه‌كێ بێ ویژدان و ژ خودێ نه‌ترس، هیچ گۆمان تێدا نینه‌ تشته‌ك پیرۆز ئه‌نجام دده‌تن. كاره‌ك پیرۆز كو جوانترین بۆهایێن مرۆڤایه‌تی و وه‌لاتیبوون و كورده‌وارینه‌، له‌وما پێدڤی ب هندێ ناكه‌تن كو هیچ هه‌سته‌ك ژ ڤی بابه‌تی و ژ جورێ هه‌ستا گۆنه‌هباریێ ل نك وان دورست ببیتن و دیتنا كه‌لواشێ پارچه‌ پارچه‌ بوویێن تیرۆریستێن داعشێ وان توشی ڤی هه‌ستێ كۆژه‌ك بكه‌تن كا بۆچی وی ئه‌و(تیرۆریسته‌) كۆشیتنه‌ و پشتی هنگی ئه‌ڤ هه‌سته‌ كارتێكرنا خراب ل سه‌ر بارێ ده‌روونیێ وان پێشمه‌رگا بكه‌تن. بلا ئه‌و پێشمه‌رگه‌ پشتڕاستبن ئه‌و ل سه‌ر هه‌قیێ و ڕاستیێ نه‌ و ئه‌وێ نه‌هه‌ق و نه‌دورست تیرۆریستێن داعشێ نه‌ كو هه‌ر ئێك ژ وه‌لاته‌كی هاتی و مال و حالێ خوه‌ هێلای و ل سه‌ر ئاخا پیرۆزا كوردستانیان خه‌لكێ سڤیل دكوژیتن و تنێ وێرانیێ ئه‌نجام دده‌تن. بلا دیتنا ڤان كه‌له‌خێن تیرۆریستان هندی سه‌رێ درێزیكه‌كێ كارتێكرنێ د مۆرال و ستراكتووری ئاسایێ و ده‌روونییا وان نه‌كه‌تن، به‌لكۆ به‌رۆڤاژی ئه‌ڤ قاره‌مانی و مێرخاسییا وان ببیته‌ جهێ شانازیێ، كو ئه‌ڤرۆ كه‌ ئه‌و دشێن به‌ڕه‌ڤانیێ ژ هزاران مرۆڤان و هزاران ئوَمێدان دكه‌ن وه‌ك سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی دفه‌رموتتن” پێش جیهانێڤه‌ جه‌نگێ تیرۆرێ دكه‌ن”، و یێ شه‌همزار و ڕوو ڕه‌ش هه‌ر ئه‌و تیرۆریستن یێن كه‌س و ئه‌و ب خوه‌ ژی نزانن ل پێناو و ژ پێخه‌مه‌ت كێ و چی دجه‌نگن. ئه‌ون هه‌كه‌ر ژ تیر و كه‌ڤان و گولله‌یێن پێشمه‌رگه‌ی قۆرتال ژی ببن هه‌ستا گۆنه‌هباریێ به‌روبه‌رسینگێن وان بگریتن و وان توشی نه‌ساخی یێن ده‌روونی بكه‌تن چنكو ژ بلی كۆشتنه‌كا بێ مفا و وێرانكرنه‌كا بێ ئارمانج هیچ مفایه‌ك نه‌گه‌هاندییه‌ كه‌سه‌كێ، تنێ داگیركرن نه‌بیتن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

فه‌یله‌سۆفێ مه‌زنێ ئه‌مریكی جۆن دێیڤی (1859-1952) د چه‌ند دیِرێن ساده‌ دا قۆناغێن چاره‌سه‌ركرنا هه‌ر ئاریشه‌یه‌كێ ل به‌ر مرۆڤایه‌تی ڕۆهن دكه‌تن. پێداچوون ب وان قۆناغان نیشان دده‌ن كو خالا ده‌ستپێكێ ده‌ستنیشانكرنا خۆدێ ئاریشێ یه‌، ئانكو ئاریشه‌ چه‌وا دروست دبیتن و چه‌وا سه‌رهلده‌تن. چ گۆمان تێدا نینه‌ هه‌ر كاره‌كی ڕه‌نگڤه‌دان و كارڤه‌دانه‌ك یا هه‌ی، و د هه‌مان ده‌مدا هیچ بوویه‌ره‌ك و كاره‌ك و روودانه‌ك بێ ئه‌گه‌ر و بێ بناس سه‌رهه‌لناده‌تن و روو ناده‌تن. هه‌كه‌ر ئه‌م ڤان لایه‌نان د هه‌ڤكێشه‌یه‌كێدا بده‌ینه‌ به‌رئێك ڕاستیه‌ك بۆ مه‌ ڕۆهن و ئاشكرا دبیتن و ئه‌و ژی خالا ده‌ستكرن ب چاره‌سه‌ریێ یه‌ كو ژ خۆدێ ئاریشێ و دیاركرنا سنوور و تۆخیبێن وێ و ئه‌گه‌رێن وێ ده‌ست پێدكه‌تن.
هه‌كه‌ر مرۆڤایه‌تی به‌رده‌وام د ئاگرێ ئاریشه‌یان دا كه‌لیه‌ و چ جاران نه‌شیایه‌ خوه‌ ژ ئاریشه‌ و كێشمه‌كێش و ململانێیێن خوه‌، كو د ئه‌نجامدا دبیته‌ ئه‌گه‌رێ دروستبوونا شه‌ڕان د ناڤبه‌را ئالی و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن جودا جودا دا، لێ نێڕینه‌ك سه‌رڤه‌یی مه‌ دگه‌هینیته‌ ڕاستیه‌كا ته‌حل و دژوار و ئه‌و ژی زێده‌بوونا ڕێژه‌یا جه‌نگ و ئاریشانه‌ ل ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین، كو خوه‌ ل ده‌هان شه‌ڕان ل ڤان چه‌ند سالێن بووری دده‌تن.
هه‌كه‌ر مه‌ بڤێتن پێنگاڤه‌كێ به‌ره‌ڤ ده‌یناندنا ستراتێژییه‌كا ژێهاتی بۆ نه‌هێلانا وان ئاریشه‌یان بهاڤێژین و ل دووڤ خالێن فه‌لسه‌فه‌یا جۆن دێیڤی بچین بۆ نه‌هێلانا ئاریشه‌یان، پێدڤییه‌ ئه‌م ژ ناڤه‌رۆكا ستراكتوورێ كه‌ساتیا تاكێ ڕۆژهه‌لاتی و خۆدێ وی ده‌ست پێبكه‌ین. ئایا ئه‌ڤ كه‌ساتیه‌ د چ تشتان و ساخله‌تان دا وه‌ك مرۆڤێن ده‌ڤه‌ر و جهێن دیترێن جیهانێیه‌ و د چ ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیان دا وه‌كو وان نینه‌؟ ئه‌و كیژ بناسن كارتێكه‌ریێ د دروستبوونا كه‌ساتیا وی دا دكه‌ن؟ ئه‌و كانی چنه‌ ئه‌وێن تاكێ ڕۆژهه‌لاتی ئاڤێ ژێ ڤه‌دخۆتن و بنیاتێ كه‌ساتیا وی ل سه‌ر وێ ڤه‌خوارنێ ئاڤا دبیتن؟ ئه‌و جڤاك ل سه‌ر چ بنه‌ما و بۆها ( القیم ) و پره‌نسیپ و یاسایا بڕێڤه‌ دچیتن و دهێته‌ ده‌یناندن و كارتێكرنێ ل سه‌ر چه‌نداتی و چه‌وانییا ئاڤا بوونا كه‌ساتیا وی تاكی دكه‌ن؟ ئایا ئه‌گه‌ر و بناسێن كولتوَرینه‌ یان جڤاكی یان سیاسینه‌ یان ژی په‌روه‌رده‌ینه‌؟
چ گۆمان تێدا نینه‌ مرۆڤان ژبلی پێدڤیاتیێن سایكۆلۆژیك و جڤاكی پێدڤیاتیێن هه‌ین فیزیۆلۆژیك و بایلۆژیكن وه‌كی خوارن و ڤه‌خوارن و. .. هتد، لێ ئایا شه‌ڕێ مرۆڤان ل ده‌ڤه‌رێن مه‌ تنێ ل سه‌ر خوارنێ و ڤه‌خوارنێ نه‌؟ دبیتن هنده‌ك كه‌س بێژن ” به‌لێ “، به‌لێ ئه‌م بیرا وان دهینین ل دووڤ گۆتنا بسپۆرێن ئێكۆلۆژی و تایبه‌ت پێدڤیاتیێن جیهانا مه‌ تێرا نێزیكی ( 70 ) مه‌لیار مرۆڤان دكه‌تن، ل ده‌مه‌كی كو ڕێژه‌یا ئاكنجیێن جیهانا مه‌ ئه‌ڤرۆ هێشتان ژ ( 7 ) مه‌لیار مرۆڤان نه‌بوورییه‌! پا ئه‌گه‌ر چنه‌؟؟ دیاره‌ بۆ ڤه‌دیتنا ئه‌گه‌ران و كڤشكرنا وان بناسێن ل پشتا ئاریشه‌یێن مرۆڤایه‌تی و وان ڤێكڕا به‌ردده‌تن پێدڤی دكه‌تن ئه‌م ل سه‌رچاوه‌ و ژێده‌ر و بناسێن دیتر بگه‌ڕهین. چنكو دڤێتن وه‌ك ددانه‌كێ ڕزی یان ئه‌و ددان بهێته‌ ده‌رئینان و یان ژی بهێته‌ پڕكرن دا ئێش و ئازارێن مرۆڤی كێم ببن.
ل دووڤ ژێده‌رێن زانستی و ب تایبه‌ت هژماره‌ك ژ ڕێباز و بیردۆزێن ده‌روونناسی فه‌رهه‌نگ و كولتوَرێ هه‌ر جڤاكه‌كێ ڕۆله‌ك سه‌ره‌كی د ئاڤاكرنا كه‌ساتیا مرۆڤی دا دگێڕن و ئه‌و بۆها و بیر و باوه‌رێن وی باوه‌ری پێهه‌ین به‌رهه‌مێ ڤێ كاریگه‌ریێ یه‌. و ئه‌ڤه‌ ئانكو هنده‌ك بناسێن نه‌په‌نی و نخافتی و ڤه‌شارتی یێن كولتوَری و فه‌رهه‌نگی یێ، ل پشتا گه‌له‌ك ژ ئالۆزی و ئاریشه‌ یێن مه‌ هه‌ین و ئه‌ڤ كولتوَر و فه‌رهه‌نگه‌ دبیته‌ به‌رێ بنیاتێ كه‌ساتیا تاكێ ڕۆژهه‌لاتی و وی نه‌چار دكه‌تن بشێوازه‌ك تایبه‌ت هزر و ل دووڤدا ژی ڕه‌فتار بكه‌تن. ئه‌ڤ كولتوَره‌ هه‌مان ئه‌و ڕابوون و ڕۆینشتن و خوارن و ڤه‌خوارن و هزركرن و دیتن و هه‌ستپێكرن و سۆزداری و لایه‌نێن هه‌لچوونی یێن مرۆڤینه‌، وه‌ك مه‌ ئاماژه‌ پێدای، ژێده‌رێ گه‌له‌ك یان هه‌موو بیر و باوه‌رێن وان مرۆڤانه‌ ئه‌وێن د ناڤا له‌پێن ڤێ كولتوَرێ جڤاكی په‌روه‌رده‌ دبن و دژین و ئه‌ڤ بیر وباوه‌ره‌ ژ نڤشه‌كی بۆ نڤشه‌ك و مرۆڤێن دیتر دهێنه‌ ڤه‌گۆهاستن. له‌وما هه‌كه‌ر ئه‌ڤ ئه‌گه‌ر و بناسه‌ بهێنه‌ ڤه‌دیتن، پێدڤیه‌ گۆهۆڕین تێدا بهێنه‌ روودان دا ئاراسته‌یا كاتێكه‌رییا وان ل دووڤ كاودان و چه‌رخێ نوی و ئاسۆیێن ژیانا هه‌ڤچه‌رخ بهێنه‌ گۆهۆڕین، چنكو ژیان به‌رده‌وام یا دگۆهۆڕینێدا و نابیتن ب پیڤه‌ر و بۆهایێن كه‌ڤن سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل كاودانێن نوو دا بهێته‌كرن. به‌رۆڤاژی دبیته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كولتوَره‌كێ نه‌ساخ و له‌شئێش دروست ببیتن و كارتێكرنه‌كا نه‌رێنی د خۆدێ مرۆڤان دا بكه‌تن. چنكو هه‌كه‌ر ئه‌ڤ گۆهۆڕینه‌ د هزر و مێنتالیته‌ و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و بۆهایێن تاكی و جڤاكێ دا نه‌هێنه‌كرن و ل دووڤ ستانده‌ردێن ده‌می و هه‌ڤچه‌رخدا نه‌هێنه‌ گۆهۆڕین و ڕاستڤه‌كرن گه‌له‌ك گیر و گرفت و ئاریشه‌ و ئاسته‌نگ ژێ په‌یدا دبن كو نموونه‌یا وان هه‌موو ئه‌و جه‌نگ و ئالۆزی و تووندره‌وی و تووند و تیژی و ده‌مارگیری و. .. هتد، كو ئه‌ڤرۆكه‌ جیهان بگشتی و ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین تێكه‌فتی و مه‌زنترین نموونه‌ ژی سه‌رهلدانا ڕێكخراوێن تیرۆریستی یێن وه‌كی داعشێ و. .. هتد، كو ئه‌ڤرۆكه‌ به‌ربووینه‌ گیانێ جیهانێ و ده‌ڤه‌رێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ