سینەم چێی

زمان نە بتنێ كۆمەكا پەیڤ و رستەیانە، بەلكو چارچووڤەیەكێ گرنگێ ژیانێ و ئامرازێ سەرەكیێ پەیوەندیێن جڤاكی یە؛ ژبەركو هاریكارییا مرۆڤی دكەت كو دەربرینێ ژ هزروبیر و هەست و سۆزێن خۆ بكەت. لێ خالا هەرە گرنگ یا دبیتە ئەگەر گەلەك جاران گەل و وەلات هەمی هەولان ددەن بۆ پاراستنا زمانێ خۆ ئەوە كو زمان هەلگرێ ناسناما نەتەوەی و كەلتۆرییە، ڤەگۆهێزەرا نەریت و كولتوور و دیرۆك و…هتد یە،‌ ژ بەرەبابەكی بۆ ئێكێ دی. ئەو گەلێن هەردەم د بندەست و تەپەسەر ژ لایێ داگیركەرێن وانڤە هەولا نەهێلا نەتەوە و كولتوور و دیرۆكا ئەوان دهێتەكرن و ب نەهێلانا زمانی؛ ئێدی ژناڤبرنا بەهایێن دی ژی یێن نەتەوەی دهێنە ژناڤبرن و گوهۆڕین و شێلیكرن. قەدەغەكرنا زمانان دیاردەكا كەڤن و سیاسییا تەحلە، كو كارتێكرنێن گەلەك خراب ل سەر جڤاك و كولتووران هەنە. ب گشتی ئەو لایەنێن زمانان قەدەغەدكەن، دەولەت و حوكمەتێن سەردەست و ناڤەندینە، ب تایبەت ئەو رژێمێن ئایدولۆژیایەكا نەتەوەپەرست یا توند هەلدگرن و بزاڤێ دكەن، نەتەوەیەكا ئێكرەنگ دروست بكەن. ئەڤ دەستهەلاتە چ دكتاتۆری بن یان داگیركەر بن، زمانێ جودا وەكی هەرەشەیەكێ بۆ سەر بەرژەوەند و سیاسەتا خۆ یا نەتەوەی دبینن، لەوما ب رێكا سیاسەتا ژناڤبرنێ و زۆرداریێ بزاڤا نەهێلانا زمانێ نەتەوەیێن دی دكەن ئەڤجا كێمینە بن یان نە.
قەدەغەكرنا زمانان زیانێن زۆر هەنە، ب تایبەت ژ لایێ كونترۆلا سیاسیڤە؛ژ بەركو زمان ستوینا هەرە سەرەكییا ناسناما نەتەوەییە، دەستهەلاتێن سەردەست هەول ددەن ب قەدەغەكرنا زمانێ گەلەكی هێزا ئەوان یا سیاسی لاواز بكەن داخوازیێن ئەوان یێن مافێ ئۆتونومی بێدەنگ بكەن و گەلی بێ ناسنامە بهێلن. هەروەسا ژناڤبرنا كوولتووری؛ ژبەركو زمان هەلگرێ سەرەكیێ كەلتۆر، نەریت، دیرۆك، ستران، ئەدەبییە، قەدەغەكرنا ئەوی رێكەكا هەرەباشە بۆ ژناڤبرن و نەهێلانا ئەڤان بەهایان. ب ئەڤێ چەندێ لایەنێ قەدەغەكار بزاڤێ دكەت ئێكەتییەكا زۆرەملی دروست بكەن، ژبەركو هندەك دەستهەلاتدار د ئەوێ باوەرێدانە فرەزمانی دبیتە ئەگەرێ پارچەبوونا وەلاتی، لەوما زمانێ فەرمیێ یێ ئێكانە د سەپینن، داكو جڤاكەكێ ئێكگرتی ئاڤا بكەن، د راستیدا ئەڤ ئێكگرتنە ل سەر بنەمایێ زۆرداریێ و نەهێلانا جوداهیێ دهێتە دروستكرن.
ژلایێ جڤاكیڤە قەدەغەكرنا زمانان دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا دوبەرەكی و نەڤیانێ دناڤبەرا پێكهاتەیێن جڤاكی و ئالۆزیێن دۆمدرێژ پەیدا دكەن. هەروەسا پشتگوههاڤێتنا ئەو كەسێن ب زمانێ قەدەغەكری دئاخڤن، بێبەهر دبن ژ خاندنا پەروەردەی، خزمەتگۆزارێن گشتی، دەلیڤەیێن ئابووری و دبنە وەلاتیێن پلە دوو.ژلایێ دەروونی ڤە ژی كارتێكرنا خراب ل سەر ئەو كەسێ زمانێ ئەوی هاتییە قەدەغەكرن دكەن و هەست ب شەرمێ و كێماسێ دكەن، ب تایبەت ل دەف زارۆكان.
ژلایێ كولتووری و رەوشەنبیریڤە ژی قەدەغەكرنا زمانان كارتێكرنا خۆ یا خراب هەیە؛ چونكی ب مرنا زمانەكی، ئەدەبیاتێ زارەكی، هۆزان، زانینا كەڤناری و رێكێن تایبەت یێن هزركرنێ ژی ژ ناڤ دچن. ئەڤە خوسارەتەكا مەزنە نە بتنێ بۆ وی گەلی، بەلكو بۆ هەمی مرۆڤایەتیێ یە. پەیوەندیا د ناڤبەرا بەرەبابان دا لاوازدكەت و دبڕیت و بەرەبابێ كەڤن نەشێت سەربۆێن خۆ ب شێوەیەكێ رەسەن بگەهیننە بەرەبابێ پشتی خۆ. كارتێكرنەكا خراب ل سەر رەوشەنبیری و بەرب پێشچوونا تاكێن جڤاكێ‌ هەیە.

سینەم چێی

د ژیانا مرۆڤی دا، گۆتن و كریار دو رەهەندێن سەرەكینە،كو كەسایەتی و بهایێ مرۆڤی دیاردكەن. لێ گەلەك جاران، جوداهییەكا مەزن دكەڤیتە ل ناڤبەرا تشتێ مرۆڤ دبێژیت و تشتێ ئەو ب راستی ئەنجام ددەت. گەلەك جاران ئەم دبینین د دیوانەكێ دا كەسەك بەردەوام پەسنا خۆ دكەت و باس ل هندەك نەریت و رەوشتان دكەت، بۆ هندێ خۆ ب كەسەك ئاست بلند و ب بها د جڤاكێ دا بەرچاڤ بكەت. د ناڤ جڤاكا كوردی دا، ئەڤ چەندە ب شێوەیەكێ زەلال د گۆتنا مەزنان دا «سەد گۆتن گۆری كریارەكێ بن» دا رەنگ ڤەددەت. ئەڤ گۆتنە ب كویراتی بەها و گرنگیا كریارێ ل هەمبەر گۆتنێن بێ بنەما و بەتال دیار دكەت.
د جڤاكا مە دا، ئەم رۆژانە تووشی گەلەك نموونەیێن ب ئەڤی رەنگی دبین. مرۆڤ گوـ ل پەیڤێن جوان و درووشمێن بریقەدار دبت ل سەر راستگۆیی، وەلاتپارێزی، رێزگرتن و هاریكاریێ، لێ د وارێ بجهئینانێ دا، ئەو پەیڤە بتنێ وەكی هەلمێ ل هەوا دمینن. كەس ژ مە نینە خۆ ب كەسەك مەدەنی دویر ژ هزرێن عەشیرەتگەریێ نەدەتەنیاسین، لێ دەمێ دبیتە دەنگدان ل بەربژارێ عەشیرەتا خۆ دگەریێت، یان دەمێ بەرپرسەك ل جهەكی دهێتە دانان بەری هزر د شیان و ژ هەژیبوونا ئەوی دا بهێتەكرن، هزر د ئەوێ چەندێ دا دهێتەكرن ژ عەشیرەتا ئەوی بیت. كەس ژ مە نینە دۆستێ ژینگەهێ نەبیت و حەز ژ پاقژیێ نەكەت، لێ یێ ئامادە نینە نیڤ دەمژمێرێ بەر‌مایكەكا خۆ دگەل خۆ هەلگریت و ببەتە جهەكێ تایبەت. كەس ژ مە نینە حەز ژ یاسایێ نەكەت و یاسایێ ب سەروەر نەدانیت و ل پشت ڕا ل هندەك رێكێن نەیاسای بگەریێت بۆ هندێ كارو بارێن ئەوی زوی برێڤە بچن. چ كێم یان زۆر جوداهییا د ناڤبەرا گۆتن و كریاری دا ل دەف مە هەمیان هەیە و وەك دیاردەك جڤاكی لێهاتییە. ئەڤ چەندە نە بتنێ باوەریێ د ناڤبەرا تاكێن جڤاكێ دا لاواز دكەت، بەلكو دبتە ئەگەرێ بەلاڤبوونا دوروی و بێهێڤیبوونێ. دەمێ گۆتن ژ كریارێ ب بهاتر لێ دهێت، جڤاك بەرەف لاوازیێ و ژێكڤەبوونێ دچیت، چونكی بنەمایێ پەیوەندیێن ساخلەم ل سەر باوەری و كریارێن راستەقینە دهێتە ئاڤاكرن، نە ل سەر بەلێنێن بێ بنەما.
كریار زمانێ راستەقینە یێ كەسایەتیا مرۆڤییە. مرۆڤێ خودان كریار، ئەو كەسە یێ رێزێ ل پەیڤا خۆ دگریت و سۆزێن خۆ دئینتە جه. كریارەكا بچووك یا دلخوازانە، وەكی هاریكاریكرنا كەسەكێ پێدڤی یان پاقژكرنا ژینگەها دەوروبەران، كارتێكرنەكا گەلەك مەزنتر و بهادارتر ژ هزاران گۆتارێن بێ ئەنجام هەیە. كریار باوەریێ ئاڤا دكەت، رێزێ دروست دكەت و دبتە نموونە و هاندەرەك بۆ كەسێن دی.
لەوما، دڤێت ئەم هەموو بزاڤێ بكەین پرەكێ د ناڤبەرا گۆتن و كریارێن خۆدا ئاڤا بكەین. بها و قەدرێ مرۆڤی ب وێ چەندێ ناهێتە هەلسەنگاندن كا چ دبێژیت، بەلكو ب وێ چەندێ دهێتە دیاركرن كا چ دكەت. بلا كریارێن مە بەردەوام بەلگە بن ل سەر راستیا گۆتنێن مە، نەكو گۆتنێن مە ببنە جهگرەك بۆ كریارێن نەكری.

سینەم چێی

خێزان بنگەهێ ژیانێ یە، لێ چ خێزان بێ ئالۆزی و ناكۆكی نینن، یا گرنگ ئەو نینە ئەم ناكۆك نەبین، بەلكی یا گرنگ ئەوە كو ئەم چاوا بەرهنگاری ئەوان ئالۆزیان دبین و وان دكەینە دەرفەتەك بۆ بهێزكرنا پەیوەندیێن خوە بۆ هندێ خێزان د دەمێن نەخۆش دا ببیتە جهەكێ ئارام و پشتەڤان، پێدڤی یە چەند بنەمایەكێن سەرەكی بجهـ بینین.
ئێك: گۆهدارییا چالاك، د دەمێ ئاخڤتنێ دا، نە ب تنێ بەرسڤا خوە بەرهەڤ بكە، بەلكی ب دل و جان گۆهدارییا ئالیێ بەرامبەر بكە داكو ل هەست و مەرەما وی بگەهی. گەلەك جاران، ئاریشە ژ نەتێگەهشتنێ چێدبن، نەك ژ بابەتی ب خوە.
دوو: ڕێزگرتن، هەتا ئەگەر تۆ ژبۆچوونا كەسەكێ دی رازی نەبی ژی، ڕێزێ ل هەست و بۆچوونێن وی بگرە. خۆ ژ بكارئینانا پەیڤێن برینداركەر و بلندكرنا دەنگی دوور بێخە، چونكی ئەڤە دەرازینكا ئارامیێ دشكێنن.
سێ: چارەسەری ل جهێ لۆمەكرنێ، ل شوینا كو بێژی (ئەڤە خەلەتیا تەیە) پرسیار بكە ئەم چاوا دشێین ڤێ ئاریشێ ب هەڤرا چارەسەر بكەین؟ گوهۆڕینا فوكسێ ژ كەسی بۆ ئاریشێ، هەڤكاریێ پەیدا دكەت و رێخۆشكەرە زووتر چارەبوونا ئاریشەیێ.
چار: دەمەك بۆ هێوربوونێ، هەكە ئالۆزی گەرم بوو و هەست زاڵ بوون، چ كێماسی نینە كو بۆ دەمەكێ كورت ڕاوەستن، دەمەكی بدە خوە و ئەندامێن دی یێن خێزانێ داكو هەر ئێك هێور ببیت و پاشی ب شێوەیەكێ ئارامتر ڤەگەرنە سەر بابەتی، دێ باشتر شێن گەنگەشێ ل سەر بكەن و ب ژیرانە چارە بكەن.
ئاڤاكرنا خێزانەكا ئارام كارەكێ بەردەوامە، ئانكو د هەر دەمەكی دا دبیت ئاریشە و ئالۆزی دروست ببن و دڤێت ئەم ئەندامێن خێزانێ بەردەوام د هەولا ئارام راگرتنا خێزاندا بین، ئەڤێ چەندێ پێدڤی ب هەول و تێگەهشتنا هەموو ئەندامان هەیە، ئارمانجا سەرەكی ئەوە كو ل دووماهیێ، هەستا هەڤگرتن، پشتەڤانی و ڤیانێ د ناڤ خێزانێ دا بهێز بمینیت و هەر ئالۆزییەك وەك وانەیەكێ بۆ پتر نێزیكبوونێ بهێتە دیتن.

سینەم چێی

هەرێما كوردستانێ ب سروشتێ خۆ یێ جوان و دلڕەڤێن، چیایێن بلند، دۆل و نهالێن كویر، سیلاڤێن خۆ یێن سەرنجڕاكێش دهێتە نیاسین. ئەڤ فاكتەرێن سروشتی بووینە بنگەهەكێ سەرەكی بۆ راكێشانا گەشتیاران ب تایبەت ل ناڤەراست و خواروویا عیراقێ. لێ گەوهەرێ راستەقینە یێ ڤێ هەرێمێ، كو دشێت ئەزموونەكا ناوازە و جودا پێشكێشی گەشتیاران بكەت، كەلتۆر و هونەرێ وێ یێ دەولەمەند و رەسەنە. لەورا، تێكەلكرنا كەلتۆر و هونەرێ كوردی د ناڤ پلان و پرۆژەیێن گەشتیاریێ دا نە بتنێ هەلبژاردەیەكە، بەلكو پێدڤیەكە بۆ پاراستنا ناسناما نەتەوی و گەشەپێدانا ئابووریەكا بهێز و بەردەوام.
ئێك ژ فایدەیێن هەری بەرچاڤ یێن گرنگیدان ب كەلتۆری د جهێن گەشتیاری دا، لایەنێ ئابووریە. دەمێ گەشتیار سەرەدانا هەرێمێ دكەن، ئەو نە بتنێ ل دیمەنێن جوان دگەرن، بەلكو ل ئەزموونێن راستەقینە و تایبەت ژی دگەرن. فرۆتنا بەرهەمێن دەستی وەكی بەڕ و كلیم، جل و بەرگێن كوردی، ئامیرێن مۆزیكێ، و خارنێن كەلتۆری دشێن ببنە ژێدەرەكێ گرنگ یێ داهاتی بۆ خەلكێ دەڤەرێ. ئەڤ چەندە نە بتنێ داهاتەكێ زێدە بۆ خێزانان دابین دكەت، بەلكو دەرفەتێن كاری بۆ هونەرمەند، پیشەكار، و خودان بەهرەیێن جودا دروست دكەت و ب ڤێ چەندێ ئابووریێ هەمەڕەنگ و زیندی دكەت.
ژ لایەكێ دی ڤە، نمایشكرنا كەلتۆر و هونەرێ كوردی رۆلەكێ كاریگەر د پاراستنا میراتێ مە یێ نەتەوی دا دگێریت. د جیهانا گلۆبالیزەیشنێ دا، گەلەك كەلتۆر د بن مەترسییا ژناڤچوونێ دانە. لێ دەمێ گەشتیار گرنگیێ ب سترانەكا رەسەن، گۆڤەندەكا كوردی، یان چیرۆكەكا فۆلكلۆری ددەن، ئەڤە هاندەرەكە بۆ گەنج و نەوەیێن نوی كو فێری ڤان هونەران ببن و بهایێ وان بزانن. ب ڤی شێوەی، جهێن گەشتیاری دبنە پلاتفۆرمەك بۆ ڤەژاندنا داب و نەریتێن كەڤن و گوهۆڕینا وان بۆ میراتەكێ زیندی كو نەوەیەك ژ نەوەیەكی وەردگریت.
هەروەسا، پێشكێشكرنا هونەر و چالاكیێن كولتووری دشێت ئەزموونا گەشتیاری ب شێوەیەكێ بەرچاڤ دەولەمەندتر بكەت. گەشتیارەك كو سەرەدانا هاڤینگەهەكێ دكەت و بتنێ ل دیمەنێن سروشتی تەماشا دكەت، دێ ئەزموونەكا جودا هەبیت ژ وی گەشتیاری كو پشكداریێ د ئێڤارەكۆڕەكا هونەری یا كوردی دا دكەت، گوهداریێ ل لاوژە و حەیرانەكا رەسەن دكەت، یان ل ناڤ بازاڕەكێ بچووك یێ كارێن دەستی دگەریت. ئەڤ چالاكییە پەیوەندییەكا كویرتر د ناڤبەرا گەشتیار و دەڤەرێ دا دروست دكەن و سەرەدانا وان دكەنە بیرهاتنەكا نەهێتە ژبیركرن.
گرنگیدان ب كولتوور و هۆنەرێ كوردی ل جهێن گەشتیاری ژلایەكیڤە ئابووریا ناڤخۆ بهێز دكەت و ناسناما مە یا نەتەوی دپارێزیت. ژ لایەكێ دی ڤە، ئەزموونەكا تایبەت و دەولەمەند پێشكێشی گەشتیاران دكەت كو وان هان ددەت جارەكا دی ڤەگەرن. لەورا پێدڤیە ل سەر لایەنێن پەیوەندیدار، ژ حكۆمەتێ و كەرتێ تایبەت، كو پتر گرنگیێ ب ڤی لایەنی بدەن و ئێدی ل شوینا ئەوێ چەندێ بتنێ ئەم گوهـ ل سترانێن بیانی ب تایبەتی ژی عەرەبی ببین، پشتەڤانییا پرۆژەیێن هونەری و كەلتۆری یێن كوردی یێن رەسەن ل دەڤەرێن گەشتیاری بكەن، داكو كەلتۆرێ مە بهێتە پاراستن و كەرتێ گەشتوگوزاریێ ژی بەر ب پێشڤە بچیت.

سینەم چێی

ژیان ئەو پەیڤەیا دەمێ پتریا مە گوهـ دبیت،گەلەك ب سادەی وەردگریت و ب سادەی ژێ دبۆریت. دبیت هندی ئەڤ پەیڤە ل دەف مە یا دوبارەكریە، ئێدی ئەم هزر تێدا نەكەین و ب سانەهی ژێ ببۆرین، لێ ئەرێ ئەم ب ئاسانی ژ تێگەهێ ژیانێ ژی دبۆرین؟ بەرسڤا ڤێ پرسیارێ ژ كەسەكی بۆ ئێكێ دی یا جودایە دبیت گرێدای فەلسەفا كەسی بیت بۆ ژیانێ. هندەك مرۆڤ یێن هەین تێگەهێ ژیانێ ژی وەكی پەیڤ وێ ب سادەی وەردگرن و خۆ ل گەل هەمی كاودانان دگونجینن، مفای ژ هەر ئاستەنگ و ئاریشەكا ژیانێ وەردگرن و دكەنە هێڤێنێ سەركەفتن و بهێزبوونێن خۆ بۆ ژیانا داهاتی كار دكەن و ئەوا ل پشت خۆ هێلای پشتگوه دهاڤێژن و ل پاش خۆ نازڤرن، چەند پتر زەحمەتییان ببینن هزر دكەن د سەركەفتیتر و بەرهەڤترن بۆ یا ل پێشییا ئەوان مای، ئەڤ جۆرە كەسە حەز دكەن دبەردەوام بن و د رێكا ژیانێ را فێر ببن، چەند پتر بچن پتر هەست ب بهێزبوونا خۆ دكەن؛ ژبەركو هەر ژ دەسپێكێ نیازا ئەڤان كەسان راوەستیان نەبوو، بەلكی بەردەوامیدان بوو.گەلەك یا گرنگە هەر ئێك ژ مە بزانیت ئارمانج و فەلسەفا ئەوی بۆ ژیانێ چییە، ئەوێ ئارمانجێ ژ هەر ئاستەنگەكێ بلندتر ببینیت. هەلبەت هەژی ئاماژە پێكرنێ یە د ژیانێ دا گەهشتن ب ئارمانجان و بدەستكەفتنا ئەنجامێن باش و دلخۆشكەر بێ قۆربانیدان نینە. پێدڤییە ئەم د ئامادەبین زەحمەتییان ببینین و قوربانیان بدەین بۆ هندێ ئەوا مە بڤێت ب دەست مە بكەڤیت، ئەڤە هەمی ب بەردەوامبوونێ و مفاوەرگرتن ژ نەخۆشی كەفتنان ب دەستڤەدهێن.
ئەو مرۆڤێن د ژیانێ دا زوی تووشی شكەستنێ دبن و ل گەل ئێكەم ئاستەنگ و ئاریشەیا ژیانێ دەستان دادهێلن و خۆ رادەستی چارەنڤیسەك نەدیار دكەن، ئەون یێن بێ ئارمانج و بێ پلان د ژیانێ دا. راستە رەوشا ژیانێ ب گشتی د ئەڤی سەردەمی دا و ل رۆژهەلاتا ناڤین هەتا ل جیهانێ ژی یا جێگر نینە و د ناڤ وەلاتی ب خۆ ژی دا گەلەك نە سەقامیگیری یا ژ لایێ سیاسی، جڤاكی، ئابۆری…هتد هەیە، لێ بۆ مرۆڤێن خودان ئارمانج پێدڤیە ئەڤە هەمی وانە بن بۆ فێربوونێ و پێنگاڤ هاڤێتنێ بەر ب سەركەفتنان. بریارا ژیانا مە یا د دەستێن مە دا یان دێ دەستان داهێلین و ل جهێ خۆ بەرێ خۆ دەینە ئەو كەسێن ل پشت مە یێ پێش مە كەفتی و بەر ب پێش ڤە دچن، یان دێ بەردەوام بین و ل پشت خۆ نازڤرین هەتا دگەهینە گوپیتكێ.