بیراکەپرا : ژ قەزایێ بویە گوندەکێ پشتگوهـ ھاڤێتی
ئەڤرۆ نیوز ، نەوزاد ھلۆری:
گوندێ بیراکەپرا زێدەباری کو ناڤەندەکا بریاردانێ بوویە لسەر دەمێ پرانیا شورەشێن کوردی یێن وی دەمی ، د ھەمان دەم دا ئێک بوویە ژ مەزنترین قەزایێن دەولەتا عوسمانی ھەتاکو دەولەتا عیراقی ، بەلێ نھا ژ قەزایێ بوویە گوندەکێ پشتگوە ھاڤێتی ، قوتابیەکێ ماستەرێ کو ڤەکۆلینەکا تایبەت لسەر قەزا بیراکەپرا درۆستکریە و نھا ل وەلاتێ مسرێ دخوونت ددەتن دیارکرن کو ژ روویێ سیاسی و خزمەتگوزاری ڤە مەزنترین ستەم ل گوندێ بیراکەپرا ھاتیەکرن.
محەمەد شەھاب قوتابیێ ماستەرێ ل وەلاتێ میسرێ کو بەری نھا ڤەکۆلینەکا زانستی و دیرۆکی لسەر گوندێ بیراکەپرا کو ناڤەندا قەزا زێبارێ بوویە درۆستکریە ددەتن دیارکرن کو بیراکەپرا جھێ دەرکرنا بریارێن پرانیا شورەشێن کوردی بوویە و بۆ ئەڤرۆ نیوز گۆت: (بیراکەپرا کو ناڤەند و مەلبەندێ قەزا زێبار بۆ ل سالا ١٨٧٨ لسەر دەمێ دەولەتا عوسمانی بوویە قەزا و ھاتیە دامەزراندن وەکو ناڤەندا قەزا زێبار و ئێک بوویە ژ قەزایێن سەر ب پارێزگەھا موسل و ھەتاکو سالا ١٩٥٣ ژی یا بەردەوام بوو ، پشتی کو رژێما بەعس ھاتیە سەر دەستھەلاتێ قەزا زێبار ھاتە ڤەگوھاستن ، ئەو دەما کو بیراکەپرا قەزا ل وی دەمی مێرگەسوور ، نەھلێ ، بارزان و دەڤەرا مزیری سەر ب قەزا بیراکەپرا بوون ، و ل گورەی سەرژمێریا سالا ١٨٩٤ ھژمارا ئاکنجیێن قەزا بیراکەپرا ١٣ ھزار ١٢٤ کەس بوون ، و ھزار و ١٨٢ کەس بتنێ ل سەنتەرێ قەزایێ دژیان ، بەلێ ژ ئەگەرا سیاسەت و شەر و ئالوزیان ل دەڤەرێ ب تایبەتی ل سالا ١٩٨٤ ھژمارا ئاکنجیێن قەزا بیراکەپرا بو چوار ھزار و ٥٤٢ کەسان کێمکر ، و دیسان ل وی دەمی رووبەرێ قەزا بیراکەپرا ھزار و ٢٠٠کم بو ، و دکەفتە دناڤبەرا قەزا رەواندوز ژلایێ رۆژھەلات و قەزا ئامێدیێ ژلایێ رۆژئاڤا ، و دیسان ھەردوو باژێرێن ھەکاری و شەمزینان ژی کەفتنە لایێ باکوور و لایێ باشوورا قەزا بیراکەپرا ژی موسل بوو)
زێدەتر گۆت: (١٠٠% ئاکنجیێن قەزا بیراکەپرا کوردبوون ، بەلێ ژ روویێ ئاینی ڤە قەزا بیراکەپرا ٩٥،٥% موسلمان بوون ، ئەڤێن دن ژی مەسیحی و جوھی بوون ، و جوھی ل وی دەمی بتنێ مژولێ کارێن بازارگانی و درۆستکرنا زێر و زیڤان بوون کو ھژمارا وان نێزیکێ ٧٠ کەسان بوون ، ل وی دەمی سیستەمێ ب رێڤەبرنا قەزا بیراکەپرا لسەر بنەمایێ عەشیرەتگەری و دەرەبەگایەتی ھاتبوویە دامەزراندن ، و ئاغایان ب رێڤەدبر و ھەردەم تەخا ھەژاران دھاتنە بنپێکرن ژ ھەموو مافان ژی دھاتە بێ بەھرکرن ، بەلێ ل گەل ڤێ یەکێ ژی قەزا بیراکەپرا کارگێریەکا تایبەت ھەبوویە کو ئێکسەر ژلایێ دەولەتا عوسمانیان ڤە دھاتە ب رێڤەبرن ، و پاشان دوڤدا دەستھەلات کەفتە د دەستێ رژێمێن ئێک ل دوڤ ئێکێ یێن عیراقێ ھەتاکو بریارا ھەلوەشاندنا قەزا بیراکەپرا ھاتیەدان ، ل وی دەمی ئێکەم کەس کو وەکو قایمقام ل قەزا بیراکەپرا دەست بکاربووی موستەفا ئەفەندی بوو ل سالا ١٨٩٠ ، پاشان دوڤدا حاجی سەعید ئەفەندی ١٨٩٢ بویە قایماقێ بیراکەپرا ، و دیسان ژی موستەفا تەوفیق ئەفەندی ١٨٩٤ و عەبدولرەحمان بەگ ١٨٩٥ و محەمەد خلوی ئەفەندی ١٨٩٨ و محەمەد عەلی بەگ ١٩٠٢ بوونە قایمقامێن قەزا بیراکەپرا)
قوتابیێ ماستەرێ ل وەلاتێ مسرێ کو ئاکنجیێ قەزا ئاکرێ یە د درێژاھیا ئاخفتنێن خودا دیارکر ژی کو قەزا بیراکەپرا ئێک بوویە ژ زەنگینریتن قەزایێن کوردستانێ ب دیروک و شارستانی و شینواران و گۆت ژی: (گرنگترین شینوار و شارستانیێن قەزا بیراکەپرا کو ھەتا نھا ژی پشکەکا وان یێن مایی ١٣ نەعسیک ، کەلھا شۆش ، کەلھا ئیمرانی ، شکەفتا شانەدەر ، بابولا ، میرانی ، بازبران و دەرگەھێ زێباربوون ، ل گەل ھەبوونا چەندین کەنیسەیان ژ وانان ژی کەنیسەیا مارکوکیس ، مارت شمونی ، مریم العژراء ، مارساوا و القدیسە ترازایا)
محەمەد شەھاب کو دەرچویێ زانکویا زاخۆیە و د چەند سالێن بوری دا ڤەکولینا خوە لسەر قەزا بیراکەپرا درۆستکریە خویاکر ژی کو ٧٠% ژ قەزا بیراکەپرا دەڤەرەکا چیایی و ئاسێ بوویە و پشکەکا زور یا ژین و ژیارا وەلاتیێن سنوورێ قەزا ناڤبری لسەر کەرستەیێن چیایی و بخودانکرنا تەرش و کەوال و چاندنێ بوویە و گۆت ژی: (دەڤەرێن چیایێن سنوورێ قەزا بیراکەپرا یا زەنگین بوون ب ھەبوونا ھەموو بەرھەمێن چیایی ب تایبەتی د ھەردوو وەرزێن ھاڤین و بھارێ دا ژ وان ژی ” سماق ، کەزان ، بەری ، کەنگروک ، رێڤاس ، گویشک ، چورین ، کاری ، کڤارک ، لیش … ھتد ” ، پشکەکا زۆر ژی کارێ چاندن و دەرامەتی دکر ژ وانان ژی” تری ، ھژیر ، گویز ، قەیسی ، سێڤ ، خوخ ، مژمژە ، ھنار و ھرمیک … ھتد ” و ھەر دناڤ خوە ژی دا کرین و فروتن ب بەرھەمێن وان دھاتنەکرن ، و گەلەک ھاڤینگەھێن ناڤدار ژی ل سنوورێ قەزایێ ھەبوون ژ وانان ” ھاڤینگەھا گیسکێ ، ھاڤینگەھا گویزا ، ھاڤینگەھا دوپرێ ، ھاڤینگەھا نیی ، ھاڤینگەھا شەھێ ، ھاڤینگەھا کانی توزێ ، ھاڤینگەھا بن گویزا و ھاڤینگەھا سیلێ … ھتد” ، ھەتا نھا ژی ھندەک ژ وان یێن مایی)
ل گورەی دەستوورێ سالا ١٩٢٥ یا دەوڵەتا عوسمانی و ویلایەتا بەسرا زمانێ فەرمیێ قەزا بیراکەپرا زمانێ عەرەبی بوویە ، بەلێ دوڤدا ل سالا ١٩٣١ مافێ ئاخفتن ب زمانێ کوردی ب خەلکێ دەڤەرێ ھاتەدان.
شەھاب دیارکر ژی کو ژ ئەگەرا وێ یەکێ کو پرانیا دەستھەلاتداریا دەڤەری َکەفتبوویە د دەستێ عەشیرەتا زێباریان دا ، ل وی دەمی کەلتوورێ زێبارێ ب رەنگەک دیار و بەرچاڤ بەلاڤ دناڤ ڤاکی دا بەلاڤ ببو و گۆت ژی: ( کلاش ، گورێن دوێژ ، گوفک و جەمەدانیا رەش ، لەوەندی ، شەرواڵ ، دەرپێ ، شالوشەپک ، دوخینک ، شیتک و کراس و بن کراس ، چوخک و کلاف گرنگترین ژ وان کەلتورێن جلوبەرگان بوون کو ل سنوورێ قەزا بیراکەپرا دھاتنە بکارئینان ، بەلێ ژ رویێ سیاسی ڤە ژ بەر ھەبوونا کەساتی و شێخێ دەڤەرا بارزان بناڤێ شێخ عەبدولسەلام بارزانی کو ل وی دەمی کەساتیەکێ خودان رێزبوویە پەیوەندیێن دناڤبەرا زێبار و بارزان ب ھێزترین جورێن پەیوەندیان بوون ل دەڤەرێ و ھەر ژبەرڤێ یەکێ ژی ژبەر چەند ئەگەرێن ئەمنی ژ وانان ھاتنا ئینگلیزان بو دەڤەرێ و درۆستبوونا شەر و ئالوزیان ، قەزا بیراکەپرا بو سنوورێ دەڤەرا بارزان ھاتە ڤەگوھاستن ول ناحیا بلێ یا نھا ھاتەدانان و کاروبارێن قەزا بیراکەپرا ب رێڤە دچوون و کەساتیا شێخی بخوە ژی بوویە قایمقامێ قەزا ناڤبری)
ل بارا ئەگەرێن درۆستبوونا قەزا بیراکەپرا و ژ ناڤچوونا قەزا بیراکەپرا ناڤبری گۆت: ( ئەگەرا درۆستبوونا قەزا بیراکەپرا دزڤریت بو وێ یەکێ کو دەڤەر دکەفتە ژێر دەستھەلاتا میرێ کورە و ئەوان ڤیایە ویلایەتا موسل بکەنە چەند یەکەیێن کارگێری و دابەش بکەن داکو ئەڤێ یەکێ وەکو ئاستەنگەک بەرامبەر ھێرشێن سوران بکاربینن ژبەرکو سوران نێزیک بوو ل سنوورێ ل گەل تورکیا، ژلایەکێ دنڤە عوسمانیان دڤیا دەڤەرا بادینان ب ئێکگرتی نەمینیت ژبەرڤێ قەزا بیراکەپرا دامەزراند ئەڤ یەک ژی بوو ھندێ بو داکو زێدەتر و بلەزتر ئاگەھدارێ ھەموو لیڤنان بیت ل دەڤەرێ ، بەلێ دوڤدا قەزا بیراکەپرا نەما و ئەگەرا نەمانا وێ ژی دزڤریت بو وێ یەکێ کو دەڤەر دەڤەرەکا چیایی بوویە و رێیا ھاتن و چوونا دناڤبەرا قەزا بیراکەپرا و جھێن دن یا ب زەحمەت بو ، دیسان دوراتیا ناڤەندا قەزا بیراکەپرا و ویلایەتا موسل خالەکا دی بوویە ژ ئەگەرێن نەمانا قەزا بیراکەپرا ، بەلێ دیسان ژی خالەکا دی ژی ھەیە کو ئەو ژی ببویە ئەگەرەک ژ ئەگەرێن کەفتن و نەمانا قەزا بیراکەپرا ئەو ژی پشتگوە ھاڤێتنا خەلکێ قەزایێ بوویە و بکارئینانا حوکمەکێ عەشیرەتگەری و دەرەبەگایەتی لسەر ھەژاران کو ئەڤێ یەکێ ژی بارگرانیەک لسەر خەلکی درۆست کربوو ب تایبەتی ژلایێ دارایی و ئابووری کو باجەکا زور ل خەلکی دھاتە وەردگرتن و دوزدا ئەڤ یەک بوویە سەدەم کو ھژمارەکا زور یا خەلکی ناڤەندا قەزا بیراکەپرا و دەروبەران بجە بھێلن و پەیوەندیێ ب دەرڤەیێ قەزایێ بکەن ، ھەردیسان دەولەتا عوسمانی ژی سیستەمێ نیزامی لسەر خەلکی َدەڤەرێ سەپاندبو و ھاتنا ئینگلیز و ھەبوونا شەران ژی خالەکا دی یا نەمانا قەزا بیراکەپرا بوویە)
زێدەباری کو ل سالا ١٩٤٢ لسەر داخوازیا محەمەد ئاغا زێباری قوتابخانە و ل سالا ١٩٤٧ ژی بنگەھەکێ ساخلەمیێ ل سەنتەرێ قەزا بیراکەپرا ھاتبونە چێکرن و ل بارا رەوشا نھایا قەزا بیراکەپرا ژی گۆت: ( حکومەتا ھەرێما کوردستانێ و جھێن پەیوەندیدار مەزنترین ستەما سیاسی و جڤاکی ب ماددی و مەعنەوەی ل خەلکێ دەڤەرێ کریە ژبەرکو ژلایەکێ ڤە ناڤەندا قەزایێ نەمایە ئەڤە سەرەرای کو دەڤەرا بیراکەپرا جھەکێ مەزن و بەرفەرھە و ب کێر قەزایێ دھات و جھەکێ خوش و ستراتیجی و گرنگە کو ببیتە باژێر و ھەموو جورێن خزمەتگوزاریان ژی بوو بینن ، و ژلایکێ دنڤە وەکو گوندەکێ بچوک و پشتگوە ھاڤێتی سەرەدەری ل گەل دھێتەکرن و وەکو پێدڤی خزمەتگوزارێن بو نەھاتینەکرن و ھەتا نھا قوتابخانا ئامادەیی و جاددەکا رێک و پێک و بنگەھێ ساخلەمیێ و ئاڤ و کارەبایەکا باش و چەندین خزمەتگوزاریێن دی یێن دەستپێکی نینن)
گوندێ بیراکەپرا دکەڤیتە بنیا چیایێ پیرس و ئێکە ژ گوندێن سەر ب ناحیا دینارتە و نێزیکێ ٤٥ خێزانان تێدا دژین ، خەلکێ وێ ب خودانکرنا تەرک و کەوال و چاندنێ ڤە دمژولن و پشکەک ژی ژ وان پێشمەرگە و فەرمانبەرن ل دام و دەزگەھێن حکومەتێ.
