زه‌مبیلفرۆش د ناڤبه‌را حوكمدارێ پێگه‌هشتى1 و لێهبۆك دا
زه‌مبیلفرۆش د ناڤبه‌را حوكمدارێ پێگه‌هشتى1
و لێهبۆك دا
موحسن عه‌بدلره‌حمان
1
پێشه‌كى:
(هزره‌ك د سه‌رێ مه هه‌میان دا هاتیه چاندن كو كورد ملله‌ته‌كێ نه‌خوانده‌واره و هیچ هه‌ڤبه‌ندى د گه‌ل فیلۆسۆفیێ و هزرێن بلند و جڤاكه‌كێ سڤیل و هزرێن جڤاكێ دادى و به‌خته‌وه‌رى نه‌بووینه، ب گۆتنه‌كا دى كورد ل لێوارێن شه‌هرستانیێ دژیان و هێشتا نه‌هاتینه ناڤ).
هۆسا نڤیسه‌رێ هزرمه‌ند فازل عومه‌ر ڤه‌كۆلینا خوه یا ل سه‌ر به‌یتا (به‌یتا زه‌مبیلفرۆش)ى ده‌ستپێ دكه‌ت، كو بابه‌تێ پرتووكا وی یه، و ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه دسه‌لمینیت كو ئه‌ڤ كوردستانا ئه‌م تێدا دژین یا نه‌زۆك و خرش نینه، وه‌كو بۆ هنده‌كا خۆشه بێژن، چاوا مێرچاك و قاره‌مان په‌یداكرینه وه‌سا زانا و ئۆلدار، هزرمه‌ند و هونه‌رمه‌ندێن بلیمه‌ت ژى ئافراندینه، نموونه ژى دوهى ڤه‌هینه‌رێ به‌یتێ (مرادخانێ بایه‌زیدى2) و ئه‌ڤرۆ فازلێ عومه‌رى یێ ژ سه‌رژنوو ڤه‌ژاندنا به‌تیا زه‌مبیلفرۆشى په‌یامه‌ك گه‌هاندیه (ده‌رو بۆ ته دبێژم، پشت ده‌رو گوه بدێ) كو ب دیتنا من هه‌ردو نڤیسه‌ر شایسته و هه‌ژى ناڤێ هزرمه‌ندن.
د ڤه‌كۆلینا (زه‌مبیلفرۆش، جزیرى و ده‌ستهه‌لات) فازلى ئه‌م روو ب روو راسته‌یه‌كا تال كرینه، وه‌كو زلله‌ها ژ خافله‌تیێ ژ ناخى ڤه‌چنقاندین، ئه‌و ژى ئاگه‌هداركرنه كو ئه‌م ل رێكا شاشى چووینه، یا نه‌خۆش ئه‌وه بۆ زڤڕینى، پێدڤیه د هه‌مان قۆناغ دا بزڤڕینه‌ڤه دۆڕیانێ، ئه‌و شاشى ژى خواندنا به‌رهه‌مێ نڤیسه‌رێن كورده، وه‌كو خواندنا ئۆلدارێن مه بوویه بۆ قورئانێ، چاوا ئه‌و كه‌فتینه ژێر باندۆرا لێكئینانێ و زمانى و كێش و سه‌روایێ، ب هه‌مان ته‌رز خوانده‌ڤان و ڤه‌كۆله‌ر ژى سه‌رڤه‌سه‌رڤه مژوولى ره‌وانبێژى و مۆزیكا په‌یڤان بوونه، پتر ژ هزركرنا د ناڤه‌رۆكێ دا، و ئاشكراكرنا رامانێن نه‌په‌ن ل پشت په‌یڤان، له‌ورا ل په‌ى پێزانینێن من، فازل دبیته نڤیسه‌ر ئێكێ، بزاڤ كرى په‌ردێ لاده‌ت و بچیته پشت هه‌لبه‌ستێ و وان هزرێن هه‌لگرتى، ژ نه‌په‌نیێ ئاشكرا بكه‌ت، ئانكو لوژیكى ب شێوه‌یه‌ك ئه‌كادیمى بخوینیت، بۆ من یێ خوانده‌ڤان، ئه‌ڤ گه‌شت و گه‌ڕیانه ل پشت ده‌قێ به‌رچاڤ، ل گه‌ل هزرێن بلند خۆشیه‌ك جودا و ناوازه‌بوو، ئه‌ڤه نیشانه كو به‌رهه‌مێ نڤیسه‌رێن كلاسیك و كه‌لتورێ مه پێدڤى ب سه‌رژنوو ڤه‌كۆلین و هه‌لشكافتنێ یه، لێ ب ئه‌قل و زهنیه‌ته‌ك كوردى.
گولخاتوون و ده‌روێش:
د به‌یتا زه‌مبیلفرۆشى دا هندى مه ژ چیرۆكبێژان بهیستى و ژ ده‌ڤێ ده‌روێشێن خوازۆك گوهلێبوویى، تاكو سترابێژان گرنگیا مه‌زن و سه‌نگا گران تنێ داینه دیمه‌نێ سالۆخدان و دانۆستاندنا د ناڤبه‌را گولخاتوونا خوه‌شیخواز و لاوكێ ده‌روێشێ پاكیخواز، كو گرنگیا به‌یتێ هه‌مى د بابه‌تێ ره‌وشتى دا كورتكرینه، ئه‌و هه‌مى روودان و په‌ند و سه‌ربۆرێن دى هاتینه پشتگوه خستن، ب ڤێ به‌رته‌نگكرنا هزرا سه‌ره‌كیا د دیمه‌نێ ره‌وشتێ گۆنى (جنسى)دا، چیرۆك هه‌مى ژبلى چه‌ق و تایێ گۆنى مینا دارێ كه‌زاختیه.
ئه‌ڤ به‌یته ل دۆر كاملانا ژیانێ و كاكل و ئارمانجا هه‌بوونێ دزڤڕیت، ئه‌و ژى دادى و دادپه‌روه‌رى یه، كو ئارمانجا ژیانێ یه و ناڤه‌رۆكا په‌یاما هه‌مى پێخه‌مبه‌رانه و بزاڤا چاكسازانه و داخوازیا فه‌یله‌سۆفانه، ئه‌ڤ به‌یتبێژ و ده‌روێشێن مه ئاماژه‌پێكرى ب زانابوون د بزاڤا بچویككرنا وێ دا د سه‌ركه‌فتى بوونه، تاكو كرینه وانه‌یه‌كا ره‌وشتى یا ساده، ب مه‌به‌ستا كارتێكرنێ ل دلینیا گوهدارى، هه‌مبه‌ر په‌راوێزكرنا ژیرى، و زیره‌كانه شیاینه ژ هه‌ر هزره‌ك فیلۆسۆفى و دادخوازى كه‌ڤل بكه‌ن، دا پاشى هنده‌ك خوازۆك بناڤێ ده‌روێشیێ بكه‌نه ستران و د به‌ڕا ئه‌مێن گوهدار مه‌ستانه سه‌رێ خوه بهه‌ژینین.
بێى بپرسین كوڕێ میرى ئه‌وێ ب حه‌زا خوه و ب مكوڕى بوویه ده‌روێشێ زه‌مبیلفرۆش، ب ده‌ركه‌فتنێ ژ بازنه‌یا ده‌ستهه‌لاتێ به‌ر ب رێنچبه‌ریێ ل چ دگه‌ڕیا، مرنێ یان په‌ندڤانیێ، هه‌كه وه‌ك (بوزا)یى ئارمانجا وى مرن بیت3، بۆچى ل داویێ ڤه‌گه‌ڕیا ده‌ستهه‌لاتێ؟ ئانكو زه‌مبیلفرۆش رێنجبه‌رێ ژیارا ئاسایى یا خه‌لكى ب هه‌مى تالیا خوه‌ڤه تاقی دكه‌ت، ب مه‌به‌ستا جاره‌كا دى وه‌كو میرێ كاملان ڤه‌گه‌ڕیت، ئه‌و ژى پشتى وه‌رگرتنا په‌ندڤانیێ ب رێكا تاقیكرنێ، دا ببیته حاكمه‌كێ دادوپه‌روه‌ر، ل ڤێره ئارمانج ژ ده‌ركه‌فتنا میرى بۆ وه‌رگرتنا په‌ندڤانیێ، تاقیكرنا په‌سه‌ندكرنا به‌رى وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌لاتێ یه.
ئیسف راستگۆ و میرێ زه‌مبیلفرۆش:
پتریا مه چیرۆكا ئیسف پێخه‌مبه‌رى دزانن، كو سۆره‌ته‌كا سه‌ربخوه د قورئانا پیرۆز دا ب ناڤێ وى یه، ژبلى شرۆڤه‌كرنا خه‌ونا فیرعه‌نى گرنگترین تشت هه‌بوونا زوله‌یخایێ یه، وه‌كو كاراكته‌را سه‌ره‌كى كو بێى وێ نه ئیسف دچیته د زیندانێ دا و نه دبیته شالیارێ فیرعه‌ونى، ئانكو گرێیا چیرۆك ب زكڕه‌شیا برا/ هاڤێتنا د بیرێ دا/ و دلداریا زوله‌یخایێ/ هاڤێتنا د زیندانێ دا/یه.
هۆسا ل ڤێره رۆهن دبیت، كو گرێیا به‌یتا زه‌مبیلفرۆشى دیتنا مریه‌كیه/ ژناڤچوون/ و گولخاتوون لێگه‌ڕیان ل/ مرۆڤێ كاملان/ه، گولخاتوون نه پتر ژ ئامرازه‌ك ئه‌زموونى و تاقیكرنێ بۆ گه‌هشتنا پله‌یا فیله‌سۆفى و په‌ندڤانیێ یه، وه‌كو زێرێ ب ئاگرى دهێته زه‌لالكرن، هه‌روه‌سا ده‌روونێ میرێ گه‌نج ب پاكخوازیێ هه‌مبه‌ر خوه‌شیخوازیا گولخاتوونا جوان هاته زه‌لال و تافێركرن، پشتى مۆركا دینى ل سه‌ر هاتیه زالكرن، ئێكسه‌ر ناڤه‌رۆك گوهدارى به‌ر ب هزرا ئیسف و زوله‌یخایێ دبه‌ت، به‌لكو بیێ هزر و هه‌ڤبه‌ركرن هه‌ما بۆ دكه‌ته ژێده‌ر و سه‌رۆكانى، یان روونووسا وێ یا كوردى، لێ ل ڤێره دشێین وه‌كو نموونه بۆ هه‌ڤبه‌ركرنێ نه پیڤانێ (الامپله تچرب ولاتقاس) هنده‌ك به‌راوردیێ بكه‌ین، ئه‌و ژى میرێ كورد یێ ب حه‌زا خوه كۆچك هێلاى یان ئیسفێ كه‌نعانیێ ژ ژیارا كۆچه‌ریێ به‌ر ب گۆله‌تیێ تا كۆچكا شالیار4ى هاتیه ڤه‌گوهاستن پاكخوازتره؟ به‌رسڤ بلا هه‌ر ئێك وه‌كو خوه هزر تێدا بكه‌ت.
– ئیسف ژ لایێ برایێن گورگ هاتیه هاڤێتن بۆ بنێ بیرێ، پاشى ژ وارێ كه‌نعانیان به‌ر ب مسرێ ب چه‌ند ده‌رهه‌مان هاتیه فرۆشتن و دوورخستن، لێ میر ب حه‌زا خوه كۆچك هێلایه و سه‌روبه‌رێ خوه گوهارتیه دا نه‌هێته نیاسین.
– ئیسف فه‌رمانلێكریێ ب نه‌چارى ل كۆچكا شالیاریه، و زه‌مبیلفرۆش فه‌رمانره‌وایه ب حه‌ز و موكۆڕیا خوه ئامه‌د و ته‌خت و كۆچكا بابێ خوه هێلانه:
زه‌مبیلفرۆش كوڕێ میرانه
لاوه‌كى به‌ژن ره‌یحانه
خودانێ كۆچك و دیوانه
ل كه‌یف و سه‌یرانه شه‌ڤ و رۆژ
– ئیسف خزمه‌تكاره د مالا شالیارى دا، ده‌مێ زه‌مبیلفرۆش ژ ده‌رڤه‌ى كۆچكێ رێنچبه‌رێ ئازاده!
– ئیسفێ سپى و پرچ حولى هه‌مبه‌ر مسریێن ره‌ش و ئه‌سمه‌ر [ما هژا بشر ان هژا الا ملك كریم]5، هه‌مان گۆتنا (سینۆهێ – نۆژدارێ فیرعه‌ونى)یه، ده‌مێ د خۆدیكێ را ل خوه دنێڕیت، و جوداهیێ د ناڤبه‌را خوه و مسریان دا تێبینى دكه‌ت، دا ل داویێ بزانیت كو دایكا وى میتانیه! ئانكو ژ نڤشتێ سپى یه.
– ئیسفى د ده‌قێ پیرۆز دا [ولقد همَت به و (همَ) بها لولا أن را‌وا (برهن) ربه… 6] ل دووڤ ده‌قى هه‌كه نیشانا خوداى (برهن) بۆ لاوكێ كه‌نعانى نه‌هاتبا دا تووشبیت، لێ پا چو نیشانى بۆ لاوكێ كورد هات!؟ دیسان زه‌مبیلفرۆش خێزانداره و زارۆك هه‌نه و ئیسف د شه‌رگه‌ها سنێله‌یێ دا زگورده.
ڤێجا دا هزر د جوانى و رندیا خاتوونا كه‌لا فارقینێ دا بكه‌ین، و ئه‌ڤ خاتوونه یا ژ ئاڤڕیا ئێكێ بۆ لاوكێ زه‌مبیلفرۆش دبیته دلدارا شه‌یدا، ئه‌رێ پا زه‌مبیلفرۆش ب خوه چه‌ندێ سپه‌هى و ده‌لالبوو!؟ ئه‌ڤ خاله هه‌مى د ناڤبه‌را هه‌ردو روودانان دا هاتنه پشتگوه خستن، هه‌ر وه‌كو هزرا سه‌ره‌كى یا به‌یتێ ب نیاز هاتیه پشتگوه خستن، ب مه‌به‌ستا بكارئینان به‌یتى ب ناڤێ دینى بۆ خزمه‌تا ئایدولوژیكرنا ده‌قى.
په‌راوێز:
1- خودانێ پرتووكا میر ((1527 -Niccolo Machiavelli. ژ مالپه‌رێ ماموستا ئه‌دهه‌م شێخۆ.
2 – مرادخانێ بایه‌زیدى، 1776ز.
3- بوداى ل 29 سالیێ كۆچكا خوه هێلا و ل 80 سالیێ ل 480 پ.ز مر.
4- وه‌زیر
5- سوره‌ت یوسف، ئایه‌تا 31.
6- سوره‌ت یوسف، ئایه‌تا 24.
