سه‌رهاتییا خودانێن خه‌نده‌كان
ئه‌ڤرۆ نيوز:
قورئانا پیرۆز جاره‌كا ب تنێ، و د سووره‌تا (البروج) دا سه‌رهاتییا خودانێن خه‌نده‌كان (أصحاب الأخدود) ب ڕه‌نگه‌كێ كورت بۆ مه ڤه‌گێڕایه، وپێغه‌مبه‌ری ژى -سلاڤ لێ بن- د حه‌دیسه‌كا خۆ یا دورست دا ب ڕه‌نگه‌كێ به‌رفره‌هتـر هنده‌ك ژ ڤێ سه‌رهاتییێ بۆ مه ڤه‌گێڕایه، و ژ به‌ر وان ده‌رسێن مه‌زن یێن كو د ڤێ سه‌رهاتییێ دا هه‌ین مه دڤێت ڤێ سه‌رهاتییێ ب به‌رفره‌هی ڤه‌گێڕین..
ده‌م وجهـ:
ئێكه‌مین پسیار ل ده‌سپێكا ڤێ سه‌رهاتییێ دئێته هلێخستـن دێ ئه‌ڤه بت: ئه‌رێ ئه‌ڤ سه‌رهاتییه ل چ ده‌می و ل كیژ ده‌ڤه‌رێ چێبوویه؟
وبۆ به‌رسڤ دێ بێژین: نه د قورئانێ دا، ونه د حه‌دیسان دا ئیشاره‌ت بۆ ده‌م وجهێ ڤێ سه‌رهاتییێ نه‌هاتییه‌دان، وزانایێن موسلمانان([1]) دبێژن: ڕویدانا هاڤێتنا خودان باوه‌ران د خه‌نده‌كێن ئاگری دا جاره‌كا ب تنێ د دیرۆكێ دا چێ نه‌بوویه، به‌لكی ئه‌و سێ جاران یا چێبووی:
جارا ئێكێ: ل سه‌ر ده‌مێ مه‌لكێ بابلی (نه‌بوخذنه‌صری) د ناڤبه‌را سالێن (586-538 به‌ری زایینێ) ده‌مێ وی ئسرائیلی ب ئێخسیری گرتین وبرینه بابلێ، دبێژن: وی صه‌نه‌مه‌كێ مه‌زن چێكر، و ژ خودان باوه‌رێن ئسرائیلی خواست كو ئه‌و بۆ بچنه سوجوودێ وده‌مێ وان گوهدارییا وی نه‌كری وی بڕیار دا خه‌نده‌كه‌كا مه‌زن بێنه كۆلان، وئاگر تێدا بێته هلكرن وهه‌چییێ بۆ صه‌نه‌می نه‌چته سوجوودێ، د وێ خه‌نده‌كێ دا بێته سۆتن.
جارا دووێ: ل وه‌لاتێ نه‌جرانێ ل یه‌مه‌نێ، ل سه‌ر ده‌مێ مه‌لكێ جوهی (ذو نه‌وواسی) ئه‌وێ ژ فه‌لان وه‌لاتێ خۆ خواستى، ژ دینێ خۆ لێڤه ببن و ل جوهییاتییێ بزڤڕن، وده‌مێ وان گوهدارییا وی نه‌كری وی ئه‌و هاڤێنه د خه‌نده‌كه‌كا كویر دا یا تژی ئاگر.
جارا سییێ: ل سه‌ر زه‌مانێ قه‌یصه‌رێ رۆمێ، ل قه‌سطه‌نطینی، ئه‌وێ دینێ ده‌وله‌تێ كرییه مه‌سیحییه‌ت، ئه‌و مه‌سیحییه‌تا باوه‌رییێ ب سێ خودایان دئینت! ئه‌ڤی قه‌یصه‌ری بڕیار دا هه‌ر فه‌له‌كێ ل سه‌ر بیـر وباوه‌رێن وی نه‌بت ئه‌و بێته كوشتن، ودبێژن: جاره‌كێ ل باژێڕێ قه‌سطه‌نطینییێ وی هنده‌ك فه‌له گرتن ئه‌وێن دبێژن: خودێ ئێكه وعیسا عه‌بدێ وییه، ئینا وی بڕیار دا خه‌نده‌كه‌كا مه‌زن بێته كۆلان وئاگر تێدا بێته هـلكرن وئه‌و كه‌س تێدا بێنه سۆتن ئه‌گه‌ر ل باوه‌رییا خۆ لێڤه نه‌بن.
د ناڤبه‌را ساحری وراهبی دا:
قورئان ده‌مێ سه‌رهاتییا خودانێن خه‌نده‌كان بۆ مه ڤه‌دگێڕت ب تنێ دویماهییا به‌رچاڤ ونه‌به‌رچاڤ یا سه‌رهاتییێ بۆ مه ڤه‌دگێڕت، وبه‌حسێ ده‌سپێكا سه‌رهاتییێ ناكه‌ت، به‌لـێ پێغه‌مبه‌ر -سلاڤ لێ بن- د حه‌دیسه‌كا خۆ دا([2]) ڤێ چه‌ندا هه بۆ مه ئاشكه‌را دكه‌ت.. پێغه‌مبه‌ر -سلاڤ لێ بن- دبێژت:
د ناڤ ملله‌تێن به‌ری هه‌وه دا مه‌لكه‌ك هه‌بوو، وسێره‌به‌نده‌كێ وی هه‌بوو، ده‌مێ سێره‌به‌ند مه‌زن بووی گۆته مه‌لكی: ئه‌ز یێ ب ناڤ سال ڤه چوویم، ڤێجا تو جحێله‌كی بهنێره نك من دا ئه‌ز سێره‌به‌ندییێ نیشا وى بده‌م، ئینا مه‌لكی جحێله‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ هنارته نك وی.
و د ڕێكا وی دا ده‌مێ ئه‌و دچوو نك سێره‌به‌ندی راهبه‌ك (عیباده‌تكه‌ره‌ك) هه‌بوو، ئه‌و ل نك وی ڕوینشت وگوهێ خۆ دا ئاخفتنا وی، ئینا كه‌یفا وی پێ هات، له‌و هه‌ر جاره‌كا ئه‌و دهاته نك سێره‌به‌ندی، د نك راهبی ڕا دبۆری، ودچوو نك دڕوینشت، ڤێجا ده‌مێ ئه‌و دهاته نك سێره‌به‌ندی وی ئه‌و دقوتا، ڕۆژه‌كێ وی گازنده‌یێن خۆ بۆ راهبی كرن.. راهبی گـۆتێ: ئه‌گه‌ر تو ژ سێره‌به‌ندی ترسیای بێژێ: مرۆڤێن من ئه‌ز گیرۆكرم، وئه‌گه‌ر تو ژ مرۆڤێن خۆ ترسیای بێژێ: سێره‌به‌ندی ئه‌ز گیرۆكرم.
وئه‌و ب ڤی ڕه‌نگی ما، حه‌تا ده‌مێ ڕۆژه‌كێ ئه‌و دچوو وی دیت ده‌هبه‌كێ مه‌زن یێ كه‌فتییه د ڕێكا خه‌لكی دا، وی گۆت: ئه‌ڤرۆ ئه‌ز دێ زانم كانێ كی چێتره سێره‌به‌ند یان راهب؟
ووی به‌ره‌ك ڕاكر وگـۆت: ئه‌ى خودێ! ئه‌گه‌ر كارێ راهبی ل به‌ر ته خۆشتڤیتر بت ژ كارێ سێره‌به‌ندی تو ڤی ده‌هبه‌ی بكوژه؛ دا خه‌لك ل ڕێكا خۆ بچن، ووی ئه‌و به‌ر د ده‌هبه‌ی وه‌ركر، ده‌هبه هاته كوشتـن وخه‌لك ل ڕێكا خۆ چوون.. وجحێل هاته نك راهـبـی وسـوحبه‌تا خۆ بۆ وی ڤه‌گێڕا، ئینا راهبی گـۆتێ: كوڕێ من! ئه‌ڤرۆ تو ژ من چێتری، تو گه‌هشتییه ڤێ ده‌ره‌جێ یا ئه‌ز دبیم، وبه‌لا دێ ئێنه سه‌رێ ته، ڤێجا ئه‌گه‌ر تو هاتییه جه‌ڕباندن تو من نیشا كه‌سێ نه‌ده.
وجحێل وه لێ هات وی كۆرێ زكماك ومرۆڤێ گــوڕی چــێ دكرن، ووی مــرۆڤ ژ ده‌ردێن دی ژی ڕادكرن، هه‌ڤاله‌كێ مه‌لكی هه‌بوو كۆره بووبوو، ئه‌و ب سوحبه‌تا جحێلی حه‌سیا، ڕابوو گه‌له‌ك تێڕ ودیاری بۆ وی ئینان وگـۆتێ: ئه‌ڤه هه‌می بۆ ته‌نه ئه‌گه‌ر تو من ساخ كه‌ی.
جحێلی گـۆتێ: ئه‌ز كه‌سێ ساخ ناكه‌م، خودێیه شیفایێ دده‌ت، ڤێجا ئه‌گه‌ر تو باوه‌رییێ ب خودێ بینی ئه‌ز دێ دوعایه‌كێ بۆ ته ژ خودێ كه‌م ئه‌و دێ ته ساخ كه‌ت، وی باوه‌ری ب خودێ ئینا، خودێ چاڤێن وی چێكرن.
ئه‌و هاته نك مه‌لكی، و ل نك ڕوینشت وه‌كی كو به‌رێ دروینشت، ئینا مه‌لكی گۆتێ: كێ چاڤێن ته چێكرن؟
وی گـۆتێ: خودایێ من.
مه‌لكی گـۆتێ: ما ته ژبلی من خودایه‌كێ دی هه‌یه؟
وی گۆت: خودایێ من وخودایێ ته (ئه‌للاهه)..([3])
ئینا مه‌لكی ئه‌و گرت وهند عه‌زاب دا حه‌تا وی حجێل نیشا وان دای، وان جحێل گرت وئینا نك مه‌لكی، مه‌لكی گـۆتێ: ئه‌ی كوڕێ من! ما سێره‌به‌ندییا ته گه‌هشته هندێ تو كۆرێ زكماك ومرۆڤێ گوڕی ساخ بكه‌ی؟ وی گۆت: ئه‌ز كه‌سێ ساخ ناكه‌م، خودێیه شیفایێ دده‌ت.
مه‌لكی ئه‌و گرت وهند عه‌زاب دا حه‌تا وی راهب نیشا وان دای، وان راهب ئینا وگـۆتێ: ژ دینێ خۆ بزڤڕه، وی گوهـ نه‌دا وان، وان مشار ئینا دانا سه‌ر كلۆڤانكا سه‌رێ وی وكره دو پرت، پاشی وان هه‌ڤالـێ مه‌لكی ژی ئینا وگۆتێ: ژ دینێ خۆ بزڤڕه، وی گوهـ نه دا وان، ئینا وان ئه‌و ژی ب مشاری كره دو پرت.
مه‌لك ودویماهییا جحێلی:
پاشی وان جحێل ئینا، وگۆتێ: ژ دینێ خۆ بزڤڕه، وی گوهـ نه‌دا وان، ئینا مه‌لكی ئه‌و دا ف هنده‌ك هه‌ڤالێن خۆ، وگۆتێ: وی ببه‌ن ب سه‌ر فلان چیایی بێخن، وده‌مێ هوین دگه‌هنه كـۆپێ وی چیایى بێژنێ: بلا ئه‌و ژ دینێ خۆ بزڤڕت، ئه‌گه‌ر ئه‌و نه‌زڤڕی هوین وی د چیایی دا بهاڤێن..
وان ئه‌و بر، ب سه‌ر چیایی ئێخست، جحێلی گۆت: یا ره‌بی ب ڕه‌نگه‌كێ ته بڤێت تو به‌لا وان ژ من دویر بكه.. چیا هژیا ئه‌و تێدا كه‌فتن، وجحێل هاته نك مه‌لكی.
مه‌لكی گـۆتێ: هه‌ڤالێن ته چ كر؟
جحێلی گـۆت: خودێ به‌لا وان ژ من ڤه‌كر.
مه‌لكی ئه‌و دا ف هنده‌ك هه‌ڤالێن خۆ وگـۆت: ببه‌ن وی بكه‌نه د كه‌له‌كه‌كێ دا وببنه نیڤا ده‌ریایێ، وئه‌گه‌ر ئه‌و ژ دینێ خۆ نه‌زڤڕی وی بهاڤێنه د ئاڤێ دا.
وان ئه‌و بر.. جحێلی گـۆت: یا ره‌بی ب ڕه‌نگه‌كێ ته بڤێت تو به‌لا وان ژ من ڤه‌كه، ئینا كه‌له‌كا وان ده‌رنیشف بوو وئه‌و خندقین، وجحێل هاته نك مه‌لكی.
مه‌لكی گۆتێ: هه‌ڤالێن ته چ كر؟
وی گۆت: خودێ به‌لا وان ژ من ڤه‌كر.. ووی گۆته مه‌لكی: تو نه‌شێی من بكوژی حه‌تا تو وێ نه‌كه‌ی یا ئه‌ز دبێژمه ته.
مه‌لكی گۆتێ: یا تو دبێژی چیه؟
وی گۆت: مرۆڤان هه‌مییان ل جهه‌كی كـۆم بكه، ومن ب قورمێ داره‌كێ ڤه بهلاویسه، پاشی تیره‌كی ژ ناڤ تیرێن من بینه ده‌رێ وبێخه كڤانی وبێژه: ب ناڤێ خودێ خودایێ جحێلی، پاشی وی تیری د من وه‌ركه، ئه‌گه‌ر تو ڤێ بكه‌ی تو دێ شێی من كوژی.
كوشتنا جحێلی وگرفتارییا مه‌لكی:
مه‌لك ڕابوو خه‌لك هه‌می ل جهه‌كی كـۆمكرن، وجحێل ب قورمێ داره‌كێ ڤه هــلاویست، پاشی تیـره‌ك ژ ناڤ تیـرێن وی ئیناده‌ر كره د كڤانی دا، پاش گـۆت: ب ناڤێ خودێ خودایێ جحێلی، وئه‌و تیـر د وی وه‌ركر، تیـر ب جێنیكا وی كه‌فت، وی ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر جێنیكا خۆ جهێ تیـر ڤێ كه‌فتی ومر، ئینا خه‌لكی گۆت: مــه باوه‌ری ب خودایێ جحێلی ئینا، مه باوه‌ری ب خودایێ جحێلی ئینا، مه باوه‌ری ب خودایێ جحێلی ئینا.
هنده‌ك هاتنه نك مه‌لكی وگـۆتنێ: تو دبینی، ئه‌وا تو ژێ دترسای ب خودێ چــێــبــوو، خــه‌لكــی بـــاوه‌ری [ب دیـنـێ جحێلی] ئینا، مه‌لكی فه‌رمان دا خه‌نده‌ك ل سه‌رێن ڕێكان [ل پێش چاڤێن خه‌لكی] بێنه كۆلان، وئاگر تێدا بێته هلكرن، وگـۆت: هه‌چییێ ژ دینێ خۆ لێڤه‌نه‌بت وی بهاڤێنه تێدا.. ووان وه كر یا مه‌لكی گۆتی، حه‌تا ژنه‌ك ئینای وبچویكه‌كێ وێ د گه‌ل دا بوو، بیچه‌كێ وێ خۆ پاشڤه لێدا، ئینا بچویكی گـۆتێ: دادێ! صه‌برێ بكێشه تو یا ل سه‌ر حه‌قییێ.
و د دویماهییا ریوایه‌تا (ترمذی) دا هاتییه كو دبێژن: ل سه‌ر زه‌مانێ عومه‌رێ كوڕێ خه‌ططابی كه‌له‌خێ ڤی جحێلی هاتبوو دیتن وتبلا وی هێشتا ل سه‌ر جێنیكا وی بوو.
قورئان وخودانێن خه‌نده‌كان:
وه‌كی مه گـۆتی: د جهه‌كێ ب تنێ دا قورئانێ به‌حسێ خودانێن خه‌نده‌كێ كرییه، ئه‌و ژی د چه‌ند ئایه‌ته‌كێن سووره‌تا (البروج) دا، ووه‌كی دئێته زانین ئه‌ڤ سووره‌ته ئێك ژ وان سووره‌تانه یێن كو به‌ری مشه‌ختبوونێ ل مه‌كه‌هێ هاتینه خوارێ، مه‌عنا: ل مه‌كه‌هێ ده‌مێ موسلمان د بن ده‌ست وكافران نه‌خۆشی دگه‌هاندنێ؛ دا ئه‌و ل دینێ خۆ لێڤه ببن خودێ ئه‌ڤ سه‌رهاتییه بۆ وان ڤه‌گێڕا دا دلێن وان موكم ببن، وپێغه‌مبه‌ری -سلاڤ لێ بن- هه‌ر ژ بۆ ڤێ ئارمانجێ ئه‌ڤ سه‌رهاتییه ب به‌رفره‌هی بۆ صه‌حابییێن خۆ ڤه‌گێڕا.
قورئان چاوا ڤێ سه‌رهاتییێ بۆ مه ڤه‌دگێڕت؟
ل سه‌رێ سووره‌تا (البروج) و وه‌ك ڕێ خۆشكرن بۆ ڤه‌گێڕینا ڤێ سه‌رهاتییێ خودایێ مه‌زن سویندێ ب سێ تشتێن مه‌زن دخۆت: (وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ (1) وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ (2) وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ (3)) یه‌عنى: سویند ب وی عه‌سمانی، یێ ئه‌و جهـ لێ هه‌ین یێن ڕۆژ وهه‌یڤ لێ دچن، و ب ڕۆژا قیامه‌تێ یا خودێ ژڤان پێ دایه خه‌لكی كــو وان تــێــدا كۆم بكه‌ت، و ب شاهدێ شاهده‌ییێ دده‌ت، و ب وی یێ شاهده‌یی ل سه‌ر دئێته‌دان.
تشتێ سویند ل سه‌ر هاتییه خوارن چیه؟
خودێ دبێژت: (قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ (4) النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ (5)) ئه‌و تێچوون، وهاتنه عه‌زابدان ودویركرن ژ ڕه‌حما خودێ، یێن خه‌نده‌كێن مه‌زن بۆ عه‌زابدانا خودان باوه‌ران ل عه‌ردی چێكرین، وئاگره‌كێ دژوار تێدا هلكری.
وبه‌ری خودێ سه‌رهاتییێ بۆ مه ڤه‌گێڕت حوكمێ خۆ، یێ هه‌ژى خودانێن خه‌نده‌كان بت، ل سه‌ر وان دده‌ت: كوشتن وتێچوون، د گه‌ل عه‌زابدانا مه‌زن ل ڕۆژا قیامه‌تێ ودویركرنا ژ ره‌حما خودێ بۆ وان بت یێن خه‌نده‌ك بۆ خودان باوه‌ران كۆلاین وتژی ئاگر كرین وخودان باوه‌ر هاڤێتینه تێدا..
پاشی؟
قورئان دبێژت: (إِذْ هُمْ عَلَيْهَا قُعُودٌ (6) وَهُمْ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شُهُودٌ (7)) ده‌مێ ئه‌و ل سه‌ر لێڤێن خه‌نده‌كان روینشتین، وماینه ل وێرێ، وئه‌و دئاماده‌یی وێ عه‌زابێ بوون یا وان ئینایه سه‌رێ خودان باوه‌ران.
وده‌مێ وان خه‌نده‌ك بۆ سۆتنا خودان باوه‌ران ئاماده‌كرین، وان هنده‌ك جهـ ل سه‌ر لێڤێن خه‌نده‌كان بۆ ڕوینشتنا خۆ دورستكرن؛ دا لێ ڕویننه خوارێ وبه‌رێ خۆ بده‌نه خودان باوه‌ران ژ ژن ومێر وزارۆكان، ده‌مێ ئاگر له‌شێن وان دخۆت ونال نال ژ وان بلند دبن، ودا ئه‌و پتر تامێ ژ سه‌ركه‌فتنا خۆ ببینن، یا وان ب ده‌ست خۆ ڤه ئینای، ڤێجا هزر بكه‌ن ئه‌و چه‌ند دهۆڤ بوون ووان چه‌ند دله‌كێ ڕه‌ق هه‌بوو؟!
چ ئه‌گه‌ر د پشت هندێ ڕابوویه وان ئه‌ڤ هه‌ژاره د ئاگرێ كینا خۆ دا سۆتین؟
قورئان دبێژت: (وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ (8) الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (9)) ووان ئه‌ڤ عه‌زابه نه ژ به‌ر تشته‌كی ئینا سه‌رێ وان ب تنێ ژ به‌ر هندێ نه‌بت كو وان باوه‌ری ب خودایێ زال ئینا بوو یێ كه‌س وی بێزار نه‌كه‌ت، یێ د گۆتن وكریار وسالۆخه‌تێن خۆ دا هێژای مه‌دحان، ئه‌وێ ملكێ عه‌سمانان وعه‌ردی یێ وی، وئه‌و ل سه‌ر هه‌ر تشته‌كی شاهده، چو تشت ل وی به‌رزه نابن.
ئه‌ڤه بوو تاوانا وان یا مه‌زن.. وان دینه‌كێ دی ژبلی دینێ (طاغیه)ی بۆ خۆ هلبژارت بوو، وسه‌رێ خۆ بۆ خودایه‌كێ دی دچه‌ماند، و ل نك زڕته‌كان باوه‌ری ئینانا ب خودایه‌كێ ب تنێ و ب كارئینانا شریعه‌تێ وی مه‌زنترین تاوانه خودانی هێژای گرتن وكوشتن وسۆتنێ دكه‌ت.
وئه‌نجـام د دنیایێ دا ئه‌گه‌ر جاره‌كێ ل سه‌ر هندێ ڕاوه‌ستت كو كافر خودان باوه‌ران ب كـــوژن وبـــسـۆژن ژی، وخودان باوه‌ران -ل به‌ر چاڤ- كه‌سه‌ك نه‌بت وان ب سه‌ر بێخت، ل ئاخره‌تێ ئه‌نجامه‌كێ دی هه‌یه: (إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ (10) إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ (11)) هندی ئه‌ون یێن مێرێن خودان باوه‌ر وژنێن خودان باوه‌ر ب ئاگری سۆتین؛ دا ئه‌و وان ژ دینێ خودێ لێڤه‌كه‌ن، وپاشی تۆبه نه‌كری، ل ئاخره‌تێ عه‌زابا جه‌هنه‌مێ بۆ وانه، وعه‌زابا دژوار وسوژه‌ك بۆ وانه. هندی ئه‌ون یێن باوه‌ری ب خودێ وپێغه‌مبه‌رێ وی ئینای وكریارێن چاك كرین، ئه‌و به‌حه‌شتێن ڕویبار د بن قه‌سرێن وان دا دچن بۆ وان هه‌نه، ئه‌وه سه‌ركه‌فتنا مه‌زن.
چه‌ند ده‌رسه‌كێن مه‌زن:
ئــه‌و خـــودان بــاوه‌رێــن د خــه‌نــده‌كـان دا هاتینه سۆتن، ده‌سته‌كه‌ك بوو باوه‌ری ب خودایێ خۆ ئینابوو.. باوه‌رییه‌كا وه‌سا كو ئه‌و پێ بلند ببن، بلندییه‌كا وه‌سا كو ئێدی ژینا دنیایێ ب هه‌می گرانییا خۆ ڤه دلێن وان ده‌سته‌سه‌ر نه‌كه‌ت، وهه‌ر جاره‌كا دل ژ پێبه‌ستا ڤینا دنیایێ هاته ڕزگاركرن تاما خۆگۆریكرنا د ڕێكا حه‌قییێ دا ل نك وی گه‌له‌ك دێ ژ تاما مانا د دنیایێ دا شرینتر بت، وباوه‌رییا دورست ده‌مێ خۆ ل دلی دده‌ت خۆ گه‌له‌ك ناگرت حه‌تا ڤی به‌رهه‌می ژ خۆ بده‌ت، به‌لكی ئێكسه‌ر خودانی دگوهۆڕت، له‌و یا غه‌ریب نینه خودانێن ڤان ڕه‌نگه دلان خۆهاڤێتنا د ئاگری دا خۆشتر ببینت ژ زڤڕینا ل كوفرێ.
به‌رانبه‌ر خودانێن ڤان دلێن نازك خودێ وه‌سا حه‌زكرییه كو هنده‌ك مرۆڤێن دی هه‌بن تبیعه‌تێ وان وه‌سا یێ شێلی بت وه‌كی وێ هه‌ڕییێ یا ئه‌و ژێ هاتینه چێكرن، چه‌ند جوداهییه‌كا مه‌زن د ناڤبه‌را ده‌هبان وڤی ڕه‌نگێ مرۆڤان دا هه‌یه! ده‌هبه گاڤا برسی دبت خۆ د تشته‌كی وه‌ر دكه‌ت؛ دا بگرت وبخۆت، گاڤا تێربوو دێ هێلت وچت.. ئه‌و مرۆڤێن دل كافر پشتی خۆ د فه‌ریسه‌یا خۆ وه‌ردكه‌ن ژی وخۆ ژێ تێر دكه‌ن، چاڤێن وان تێر نابن حه‌تا نه‌بینن مرن بهوست بهوست ل سه‌ر له‌شێ فه‌ریسه‌یا وان بچت، له‌و خۆشییه‌كا مه‌زن ئه‌و ب كوشتن وعه‌زابدانا خه‌لكی دبینن! وه‌كی خودانێن خه‌نده‌كان حه‌فله وئاهه‌نگێن كوشتـن وسۆتن وهێرانا له‌شێ مرۆڤان دگێڕن، پێكێن سه‌ركه‌فتنێ د كولۆخێن بێ گونه‌هان دا فـڕ دكه‌ن، ڤێجا بۆچی وه‌حش وده‌هبه ژ ڤان مرۆڤان دجامێرتر نه‌بن؟
ڤی مه‌لكێ كافر ئه‌و جحێل كوشت، وبه‌ری وی پیره‌مێرێ راهب وزه‌لامێ كـۆره ژی كوشتبوون، وپشتی وی ژی ژن ومێر وپیر وشیرێن خودان باوه‌ر د خه‌نده‌كێن ئاگری دا سۆتن، وهنگی ڕاوه‌ستا حه‌تا چو خودان باوه‌ر د مه‌مله‌كه‌تا خۆ دا نه‌هێلاین.. و ب ڤـێ چه‌ندێ قورئان وسوننه‌ت ڤێ سه‌رهاتییێ ب دویماهی دئینن، و ل ڤێرێ مه‌سه‌له‌ك دئێته مه‌یدانێ:
د وان هه‌می سه‌رهاتییان دا یێن قورئان بۆ مه ژ ملله‌تێن به‌رێ ڤه‌دگوهێزت، ده‌مێ هه‌ڤڕكی د ناڤبه‌را خودان باوه‌ر وكافران دا گه‌رم دبت، ودره‌وپێكرنا كافران دژوار دبت، خودێ وان دبه‌ته هیلاكێ وخودان باوه‌ران ڕزگار دكه‌ت، ب تنێ د ڤێ سه‌رهاتییێ دا نه‌بت([4]) كافر خودان باوه‌ران دكوژن ودسوژن، و ل به‌ر چاڤ د دنیایێ دا ئه‌ڤ چه‌نده بۆ وان دمینت و ب سه‌ر دفنا وان ڤه دچت.. ب ته‌رازییا خه‌لكێ عه‌ردی دویماهییا ڤێ سه‌رهاتییێ یا كافران بوویه، وخودان باوه‌ر ب خۆ ژی هنده‌ك جاران ده‌مێ دكه‌ڤنه ژێر پێبه‌ستا حیساباتێن عه‌ردی ب ڤی ڕه‌نگی به‌رێ خۆ دده‌نه مه‌سه‌لێ، وهزر دكه‌ن ماده‌م كافر شیانه خودان باوه‌ران وئه‌و كوشتن وسۆتن.. مه‌عنا: یێن سه‌ركه‌فتی ئه‌ون، به‌لێ قورئانێ دڤیا ب ڤه‌گێڕانا ڤێ سه‌رهاتییێ بۆ موسلمانان -هێشتا ل مه‌كه‌هێ- ته‌رازییه‌كا دی بۆ كێشانا سه‌ركه‌فتنێ وشكه‌ستنێ بدانت، قورئانێ ڤیا چاڤێن خودان باوه‌ران ل ڕاستییا هه‌ڤڕكییێ ڤه‌كه‌ت؛ دا ئه‌و د كێشانێن خۆ دا بۆ سه‌ركه‌فتنێ ددورست بن.
ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له ئه‌ڤ ژینا دنیایێ ب تنێ بت وچو ژینێن دی نه‌بن -وه‌كی كافرێن كورته‌بین هزر دكه‌ن- هنگی ب تنێ سه‌ركه‌فتا د دنیایێ دا سه‌ركه‌فتنه، به‌لـێ مه‌سه‌له دنیا ب تنێ نینه، ومه‌یدانا شه‌ڕی وهه‌ڤڕكییێ نه ئه‌ڤ عه‌رده ب تنێیه! مه‌یدان گه‌له‌ك به‌رفره‌هتـره، وژینا دنیایێ ده‌لیڤه‌یه‌كا كورته د ژییێ مه‌سه‌لـێ دا.
ژینا دنیایێ ب هه‌می سه‌روبه‌رێ خۆ ڤه، ب هه‌می خۆشی ونه‌خۆشییێن خۆ ڤه، ب سه‌ركه‌فتن وشكه‌ستنێن خۆ ڤه، بهایه‌كێ مه‌زن د ته‌رازییا دورست دا نینه، وسه‌ركه‌فتنا د دنیایێ دا ڕه‌نگه‌كه ژ ڕه‌نگێن سه‌ركه‌فتنێ یێن گه‌له‌ك.. به‌لێ سه‌ركه‌فتنا دورسـت -ل نك خودان باوه‌ری- ئه‌وه رح ب سه‌ر له‌شی بكه‌ڤت، بیر وباوه‌ر ب سه‌ر نه‌خۆشییێ بكه‌ڤت، وباوه‌ری ب سه‌ر فتنێ بكه‌ڤت.
ل نك خودان باوه‌ری یا گرنگ ئه‌و نینه ئه‌و دوژمنی بكوژت یان دوژمن وی بكوژت، هـه‌ر چه‌نده مرۆڤ ب خوڕستییا خۆ حه‌ز ژ سه‌ركه‌فتنا د دنیایێ دا دكه‌ت؛ چونكی وی باوه‌ری هه‌یه كو -ب چ ڕێكا هه‌بت- مرۆڤ هه‌می دمرن، به‌لێ هه‌می كه‌س نه‌شێن خۆ ژ (جاذبییه‌تا) عه‌ردی ڕزگار بكه‌ن، هه‌می كه‌س نه‌شێن لایێ رووحی ل نك خۆ ب سه‌ر لایێ جسمی بێخن.
سه‌ركه‌فتنا ب دورستی یا كو خودانی سه‌رفه‌راز بكه‌ت، ل نك خودێ و ل نك به‌نییان ژی، ئه‌وه عه‌قیده وبیر وباوه‌رێن مرۆڤی پاراستی بمینن، ئه‌گه‌ر خۆ ژیانا مــرۆڤی یا دنیایــێ تــێ بچت ژی، سه‌ركه‌فتنا ب دورستی ئه‌وه باوه‌رییا مرۆڤی ب سه‌ر كوفرا كافران بكه‌ڤت ئه‌گه‌ر خۆ بهایێ وێ سه‌ركه‌فتنێ ژینا مرۆڤی بت.
د سه‌رهاتییا خودانێن خه‌نده‌كان دا جحێلی ڕێكا كوشتنا خۆ نیشا مه‌لكی دا؛ دا ئه‌و وی پێ بكوژت ده‌مێ وی زانی كوشتنا وی دێ بته ئه‌گه‌را موسلمانبوونا هژماره‌كا مه‌زن ژ خه‌لكێ باژێڕی.. وی دشیا ڤێ ڕێكێ نیشا وی نه‌ده‌ت وبمینته ساخ ئه‌گه‌ر پیچه‌كێ وی سیاسه‌تا وه‌ربادانێ و(موجامه‌لێ) د گه‌ل مه‌لكی ب كار ئینابا، به‌لێ هنگی ئه‌و دا بیر وباوه‌رێن خۆ ژ ده‌ست ده‌ت، و ژده‌ستدانا بیر وباوه‌ران ب دیــتــنــا خــودان باوه‌ری مه‌زنتـرین شكه‌ستنه، ئه‌و خودان باوه‌رێن هاتینه هاڤێتـن د خه‌نده‌كێن ئاگری ژی دا دشیان خۆ ژ ڤێ دویماهییێ ڕزگار بكه‌ن ونه‌ئێنه سۆتن، ب ئێك په‌یڤ كو ئه‌و بێژنه مه‌لكی: ئه‌م دخه‌له‌ت بووین ودینێ ته یێ دورسته.. به‌لـێ به‌رانبه‌ر چ؟
- به‌رانبه‌ر هندێ كو ئه‌و بێ عه‌قیده وباوه‌ری بژین، و ب تنێ ئه‌و دزانت ژینا بێ عه‌قیده چه‌ند یا بێ تامه ئه‌وێ تام كربته شرینییا باوه‌رییێ.. ئه‌گه‌ر ژین خوارن وڤه‌خوارن بت، وخۆشی برنا ب دنیایێ بت، بێژنه من: جوداهی د ناڤبه‌را مرۆڤی وحه‌یوانی دا چیه؟
ب ڤه‌گێڕینا ڤێ سه‌رهاتییێ ل وی ده‌مێ موسلمان ل مه‌كه‌هێ دبێ ده‌سهه‌لات، قورئانێ دڤیا وان ل سه‌ر نه‌خۆشترین (ئحتمال) په‌روه‌رده بكه‌ت، (ئحتمالا) گرتنێ، یا كوشتنێ، یا سۆتنێ.. وهتد؛ دا ئه‌و بزانن ڕێكا ل به‌ر وان نه سه‌یرانه‌كه بۆ مێرگه‌كا خه‌ملین، به‌لكی ڕێكه‌كا تژی ئاسته‌نگه د ناڤ خوهێ وخوینێ ڕا ده‌رباس دبت.
د سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ڕا قورئانێ دڤیا خودان باوه‌ران ل ڕاستییه‌كا مه‌زن هشیار بكه‌ت، دڤیا وان تێ بگه‌هینت كو مه‌جالـێ هه‌ڤڕكییێ ئه‌ڤ دنیایه ب تنێ نینه، ومه‌یدانا شه‌ڕی ژی نه ئه‌ڤ عه‌رده ب تنێیه، گوهێ خۆ بدێ پشتی قورئانێ سه‌رهاتییا خودانێن خه‌نده‌كان بۆ مه ڤه‌گێڕای چ (ته‌عقیب) دا مه‌سه‌لـێ، قورئانێ گـۆت:
(إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ (10) إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ (11)) هندی ئه‌ون یێن مێرێن خودان باوه‌ر وژنێن خودان باوه‌ر ب ئاگری سۆتیـن؛ دا ئه‌و وان ژ دینێ خودێ لێڤه‌كه‌ن، وپاشی تۆبه نه‌كری، ل ئاخره‌تێ عه‌زابا جه‌هنه‌مێ وعه‌زابا دژوار وسوژه‌ك بۆ وانه. هندی ئه‌ون یێن باوه‌ری ب خودێ وپێغه‌مبه‌رێ وی ئینای وكریارێن چاك كرین، ئه‌و به‌حه‌شتێن ڕویبار د بن قه‌سرێن وان دا دچن بۆ وان هه‌نه، ئه‌وه سه‌ركه‌فتنا مه‌زن.
مه‌عنا: دویماهییا شه‌ڕ وهه‌ڤڕكییێ نه ئه‌وه یا ئه‌م ل ڤێ دنیایێ ب چاڤ دبینین، كو خودان باوه‌ر بێنه كوشتن وسۆتن، یان حه‌تا مرنێ به‌ر لێ بێنه باراندن وكافر وزۆردار بمینن و د خۆشییێن دنیایێ دا هێڕ وبه‌طران ببن، وپه‌رده ب سه‌ر دیمه‌نی دا بێته خوارێ ووه‌سا بێته هزركرن كو مه‌سه‌له ب دویماهی هات، ئه‌ڤه نابت!
دیمه‌نێ مه‌زنتر دمینت، ڕۆژه‌ك دێ ئێت په‌رده جاره‌كا دی دێ ئێته ڤه‌دان هه‌ردو لایێن هه‌ڤڕكییێ جاره‌كا دی ل سه‌ر ده‌پێ شانۆیێ دێ ئاماده بن، به‌لـێ ڤێ جارێ حوكم ب دورستی دێ ئێته دان: (يَوْمَ هُمْ بَارِزُونَ لَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ (16) الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ (17) وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْآَزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِمِينَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَلَا شَفِيعٍ يُطَاعُ (18) يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ (19) وَاللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ (20))، (غـافـر: 16-20) ڕۆژا قیامه‌تێ چێكری هه‌می به‌رانبه‌ر خودایێ خۆ ئاشكه‌را دبن، تشته‌ك ژ وان و ژ كارێ وان د دنیایێ دا كری ل به‌ر خودێ به‌رزه نابت، خودێ دبێژت: ملك وڕێڤه‌برنا كاری ئه‌ڤرۆ یا كێیه؟ وئه‌و ب خۆ دێ به‌رسڤا خۆ ده‌ت: یا وی خـوداییه یێ كو د ناڤ وسالۆخه‌ت وكریارێن خۆ دا یێ ئێكانه، یێ ب سه‌رڤه‌هاتی ئه‌وێ هه‌می چێكری ئێخستینه بن ده‌ستێ خۆ. ئه‌ڤرۆ خێرا هه‌ر نه‌فسه‌كێ ل دویڤ كریارا وێ د دنیایێ دا كری ژ باشی وخـرابییێ دێ ئێته‌دان، ئه‌ڤرۆ چو زۆرداری ل كه‌سێ نائێته‌كرن كو خێرێن وی بێنه كێمكرن یان گونه‌هێن وی بێنه زێده‌كرن. هندی خودێیه یێ حسێب سڤكه، ڤێجا هوین نه‌بێژن ئه‌و ڕۆژ گیرۆ بوو؛ چونكی ئه‌و یا نێزیكه. وتو -ئه‌ی موحه‌ممه‌د- مرۆڤان ژ وێ ڕۆژا نێزیك بترسینه یا كو ل به‌ر وان گه‌له‌كا دویره كو ڕۆژا قیامه‌تێیه، ده‌مێ ژ تــرســا عـه‌زابا خــودێ دا دل ژ ســنــگــان بــلــنـــد دبــن و ب گه‌روییێن وان ڤه دئێنه گرێدان، وئه‌و دتژی خه‌م وكۆڤانن. زۆرداران چو دۆست وهه‌ڤالێن نێزیك نابن، ووان چو مه‌هده‌رچی ژی نابن مه‌هده‌رێ بۆ وان ل نك خودێ بكه‌ن، دا مه‌هده‌را وان بێته وه‌رگـرتن. خودێ دزانت كانێ چاڤ چ دیتنان ڤه‌دڕه‌ڤینن، وكـــانـــێ مـــرۆڤ چ تشتی د سنگێ خۆ دا ڤه‌دشێرت ژ باشی وخرابییان. وخــودێ ب دادییێ حوكمی د ناڤبه‌را مرۆڤان دا دكه‌ت، وئه‌و خوداوه‌ندێن ژبلی خودێ په‌رستـن بۆ دئێته‌كرن حوكمی ب تشته‌كی ناكه‌ن؛ چونكی ئه‌و نه‌شێن وێ چه‌ندێ بكه‌ن. هندی خودێیه گوهدێرێ وی تشتییه یێ ئه‌زمانێن هه‌وه پێ دگه‌ڕیێن، یێ بینه‌ره ب كار وكریارێن هه‌وه.
وێ ڕۆژێ خودێیه حوكمی دكه‌ت، وحوكمێ خودێ وه‌كی حوكمێ مه مرۆڤان نینه، وێ ڕۆژێ هه‌ڤڕكی ب دویماهی دئێت، وسه‌ركه‌فتی ئه‌وه یێ وێ ڕۆژێ سه‌ركه‌ڤت.. وده‌رسا دی یا مه‌زن ئه‌وا قورئانێ دڤێت ژ ڤێ سه‌رهاتییێ بده‌ته مـه ئـه‌ڤه‌یه: هندی ئه‌و هه‌ڤڕكییه یا كو د ناڤبه‌را خودان باوه‌ر وكافران دا هه‌ی ل هه‌می جهـ و ل هه‌می ده‌مان هه‌ڤڕكییا بیر وباوه‌رانه..
گه‌له‌ك نه‌زان وخاپاندی هه‌نه دڤێن مه وه‌سا تێ بگه‌هینن كو هه‌ڤڕكییا مه خودان باوه‌ران وكافران سه‌را مسته‌كا ئاخێ، یان ته‌نه‌كه‌كا گــازێیه، وه‌سا مه تێ دگه‌هینن كو شه‌ڕێ ئیسلامێ د گه‌ل دوژمنان شه‌ڕه‌كێ (سیاسی) و(ئابۆری) و(شارستانییه)، به‌لێ قورئان دبێژت: وه نینه.. (وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ (8) الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (9)) وان ئه‌ڤ عه‌زابه نه ژ به‌ر تشته‌كی ئینا سه‌رێ وان، ب تنێ ژ به‌ر هندێ نه‌بت كو وان باوه‌ری ب خودایێ زال ئینا بوو، یێ كه‌س وی بێزار نه‌كه‌ت، یێ د گۆتن وكریار وسالۆخه‌تێن خۆ دا هێژای مه‌دحان، ئه‌وێ ملكێ عه‌سمانان وعه‌ردی یێ وی، وئه‌و ل سه‌ر هه‌ر تشته‌كی شاهده، چو تشت ل وی به‌رزه نابن.
ئه‌گه‌ر چو گرفتاری یێن سیاسی وئابۆری مه د گه‌ل كافران نه‌مینن ژی ئه‌و هه‌ر دێ مینن دوژمنییا مه كه‌ن هندی مه باوه‌ری ب ئیسلامێ هه‌بت: (وَلَنْ تَرْضَى عَنْكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ (120))، (البقرة: 120) وجوهی وفه‌له قه‌ت ژ ته ڕازی نابن حه‌تا تو دینێ خـۆ نه‌هێلی ودویچوونا دینێ وان نه‌كه‌ی، تو بێژه وان: هندی دینێ ئیسلامێیه ئه‌وه دینێ دورست. وپشتـی ڤێ وه‌حییا بـۆ ته هاتی ئه‌گه‌ر تو ل دویڤ دلچوونێن وان بچی چو سه‌ركاره‌ك ل نك خودێ بۆ ته نابت مفای بـگـه‌هینته ته، یان پشته‌ڤانه‌ك ته ب سه‌ر بێخت.
رووهنكرن:
([1]) وه‌كی زانایێ مه‌زن (ئبـن كه‌ثیر) د كتێبا خۆ (البدایة والنهایة) دا (2 / 129-132) ڤه‌دگێڕت.
([2]) ئه‌وا ئیمامێ موسلم وترمذی ژ صوهه‌یبێ رۆمى ڤه‌دگوهێزن.
([3]) ژ ڤێ دئێته زانین كو وی مه‌لكی دگـۆته خه‌لكی: ئه‌ز خودێمه.. مه‌عنا: ئه‌و نه قه‌سطه‌نطین بوو ونه (ذو نه‌وواس)ێ مه‌لكێ نه‌جرانێ ژى بوو؛ چونكی كه‌س ژ وان هه‌ر دووان نه‌دگۆت: ئه‌ز خودێمه.
([4]) هه‌ر وه‌سا د سه‌رهاتییا پشته‌ڤانێ هه‌ر سێ پێغه‌مبه‌ران ژى دا، ئه‌وا د سووره‌تا (یس)ێ دا هاتى.
ژ پرتووكا: باشترين سه‌رهاتى
نڤيسه‌ر: ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى
