شلوڤەکاری – ھەر تشت لسەر ژینگەھا بارزان

ئەڤرۆ نیوز ، نەوزاد ھلۆری
ئێک ژ پلەیێن سەرەکیێن فەرھەنگا دەڤەرا بارزان پاراستنا ژینگەھێ یە کو زێدەتری سەد سالایە ل ژێر سایا پێشەوایێن خانەدانێن بارزان بو نەتەوا کورد وەکو میرات ماینە و د شارستانیا نھادا بویە ئێک ژ سیمایێن ھەری ب بھا کوپ تر روولێ خوە د تێگەھاندن و ھوشیارکرن و پێگەھاندنا خەلکی دا دبینیت ب شێوەیی خوەزایی و نھا ژینگەھا دەڤەرا بارزان ب ئێکەمین ل عیراق و ھەرێما کوردستانێ دھێتە نیاسین و ژ سەد سالیێ بوری و چوو د قوناغەکا نوێ دا بو پاراستنا ئاژەل و کوڤی و دارستانێ دا.

دەڤەرا بارزان و سەد سالی یا ژینگە پارێزیێ
ژێدەرێن مێژوویێن دەڤەرا بارزان ئاماژەیێ ب وێ یەکێ دکەن کو ژینگەھا دەڤەرا بارزان بەرا گەلەک وەلاتێن ئەوروپی دەستپێکریە ، بەلێ ژ بەر سەدەمێن رژێمێن ئێک لدیڤ ئێکێ یێن عیراقێ ھەزاران سەرپێچی بو سەر دەڤەرا بارزان و ژینگەھا وێ کریە و ژ ئەگەرا ڤێ یەکێ ژی چەندان جاران کوڤیێن بارزان ھاتینە کوشتن و دەربەدەربوون و دارستانا وێ ژی سوتیە و ھاتیە برین ، و ژلایەکێ دن ڤە ژێدەرێن مێژوویی ل دەڤەرێ ددەن خویاکرن کو ب شێوەیەکێ فەرمی ژینگە پارێزی ل دەڤەرا بارزان دزڤریت بو سەردەمێ ” شێخ ئەحمەدی بارزانێ و شێخ عەبدولسەلامی بارزان ” ل ساللا ١٩٥٨ ، و بەلێ دیسان سەرھلدانا شورش و بزاڤێن رزگاریخوازیا بارزان دەڤەر بوویە مەیدانا شەری ب تایبەتی لگەل رژێما بەعسا عیراقێ و ژینگەە ھاتە تێدان ، و پشتی مرنا ئەوان سەرکردەیان دووبارە جارەک دن ژینگەھا بارزان ژلایێ سەرکردێ کورد ” مەلا موستەفا بارزانی ” ھاتەف پاراستن و درێژە ب کاروانێ ژینگەپارێزیێ ل بارزان ھاتەدان ، بەلێ دیسان رژێما عیراقێ لسەر دەستێ سەدامی لسەر تاوانکاری و کارێن درندانەیێن خوە بەردەوام بوو و جارەک دن دەھان دەستدرێژی لسەر ژینگەھا بارزان ب کوڤی و دارستان ڤە ھاتەکرن و زیانێن مەزن گەھاندن دەڤەرێ ، و پشتی وەغەرا بارزانیێ نەمر سەرۆکێ ھەرێما کوردستانێ مەسعود بارزانی درێژی ب رێبازا خودکاریا ژینگەپارێزیا بارزان دا و لژێر سایا وی ھەتا نھا ژینگەھا دەڤەرێ دھێتە پاراستن و نھا ژینگەھا دەڤەرێ ھەزاران جورێن ئاژەلێن کوڤی و دارستانێن مەزن ھەنە و دھێنە پاراستن.

ژینگەپارێزیا دەڤەرا بارزان دوو جوورە
ژینگەپارێزی ل دەڤەرا بارزان ب تنێ ئاژەلێن کوڤی بخوڤە ناگریت ، بەلکو ئاژەلێن کیڤی و دارستانێ ژی بخوڤە دگریت ، و ئەڤ یەک ژی بوویە سەدەم کو ھەزاران جورێن کوڤیان و دار و دارستانان پەیدا ببن.
ژ ئەگەرا نەبوونا چوو داتایێن فەرمی ژلایێ جور و رێژەیی ڤە ناھێتە زانین کا ھژمارا سەرێن کوڤی و جورێن وان چەندن بەلێ ل گورەی زانیاریێن رێکخراوا بارزان بو چاکسازی یا ژینگەیی ل دەڤەرا بارزان ھژمارا سەرێن کوڤیێن بارزان ١٠ ھزاران دەربازبوویە و زێدەتری ٢٠ جورێن کوڤیێن جوداجودا ھاتینە دیتن کو ھندەک ژ وان زور دکێمن و ھەتا خوە ل ھەموو کوردستان و عیراقێ نینە وەکو پلنگ و ھرچ و شڤر ، و ئەڤە سەرەرای کو ھەزاران جورێن بالندەیان ژی ھەنە.
شارەزایێن ژینگەھێ ل دەڤەرا بارزان سەدەما نەبوونا ئامارێن تایبەت ب دەڤەرێ دزڤرینن بو وێ یەکێ کو ژینگەھا دەڤەرا بارزان ژینگەھەکا چوارچوڤەکریا بەرفەرەھە ژلایێ جوگرافی ڤە و رۆژانە و سالانە ھژمارا کوڤیان دھێتە گوھرین و ل ھندەک جھان ب شێوەیێ کوم کوم و ل ھندەک جھان ژی ئێک ب ئێکی دژین و ئەڤە سەرەرای کو ھەتا نھا چوو ئالیەتێن ھژمارتنا کوڤیان ل دەڤەرا بارزان نینن.

کوڤیێن کوردستانێ ئاوارەیێ بارزان دبن
ھاتنا چەکدارێن داعش بۆ چەند دەڤەرێن سنووریێن ھەرێما کوردستانێ بوویە سەدەم کو ھێزێن پێشمەرگێ ژینگەھا کوردستانێ بچنە سەنگەرێن بەرەڤانیێ و ئەڤ یەک ژی بوویە سەدەم کو ژلایێ ھندەک وەلاتی بخوە ب دەلیڤە ببینن و بکارن خوە بگەھینن کوڤیان و بکوژن ، و ژبەرڤێ ھژمارەکا زور یا کوڤیێن دەڤەرێن دن ئاوارەیێ ژینگەھا بارزان بووینە.
ھەر ل گورەی زانیاریێن رێکخراوا بارزان بو چاکسازی یا ژینگەیی ل دەڤەرا بارزان ژبلی پاراستنا ژینگەھا بارزان نھا ژینگەھا بارزان بویە جھێ ڤەحەویانا کوڤیێن دەڤەرێن دن ژی و بڤێ یەکێ ژی ھژمارا کوڤیێن بارزان زێدەتر بووینە.

کێ ژینگەها دەڤەرا بارزان دپارێزیت
شێوازێ ژینگەپارێزی ل دەڤەرا بارزان ب چەک و سیلاحی نینە بەلکو پاراستنا ژینگەھا کوڤی و دارستانی ل دەڤەرا بارزان ب تایبەتی ژلایێ وەلاتیان ڤە بویە کەلتوور و ھەر ئێک ژلایێ خوڤە وەکو پارێزەر و زێرەڤانێ ژینگەھی ئەرکێ پاراستنا کوڤی و دارستانێ دکەت.
ل گورەی ڤەکولینەکا سەنتەرێ رەوشەنبیری نزار ل دەڤەرا بارزان ٩٠% ژ وەلاتیێن دەڤەرا بارزان ب تایبەتی تەخا گەنجان ئەرکێ پاراستنا ژینگەھا کوڤی و دارستانیا دەڤەرا بارزان ب ستوویێ خوڤە گرتییە ، و ھەر ل گورەی ئەوێ ڤەکولینێ یەدان جاران وەلاتیان کوڤی پاراستنیە و برینە بنگەھێن تەندروستی و چارەسەری بو کریە و جارەک دن ئازادکرینەڤە.

ڤەکولینێن زانکویان و فلمێن دیکیومێنتی لسەر ژینگەھا دەڤەرا بارزان ھاتینە درۆستکرن
دەزگاھێ ھەرمان کو ئێکە ژ دەزگەھێن رەوشەنبیری و راگەھاندن و ژینگەپارێزی ل دەڤەرا بارزان ب ھەڤکاریا شاندەکێ زانکویا میونغ یا ئەلمانی فلمەکێ دیکیومێنتی لسەر ژینگەھا کوڤی و دارستانیا بارزان درۆستکریە و دوڤدا ل ئەلمانیا و زانکویا اڤبری ھاتیە نمایشکرن و نوشا جیھانێ دایە کو ل جھەکێ ل عیراقێ ژینگە دھێتە پاراستن.
ھەردیسان دەزگەھێ ناڤبری سالانە ھەڤکاریا قوتابیێن زانکو و پەیمانگەھان دکەت و چەند ڤەکولین لسەر ژینگەھا بارزان دھێنە درۆستکرن و لگورەی ڤەکولینەکا دەزگەھێ ھەرمان نھا ھندەک ژ ڤەکولینێن کو لسەر ژینگەھا بارزان ھاتینە چێکرن بووینە پروگرامێ خواندنێ ل چەند زانکو و پەیمانگەھێن ھەرێمێ ب تایبەتی ل زانکویا سەلاحەدین.

کوڤیێن بارزان دکەڤنە کیرێ؟
ب شێوەیەکێ گشتی کوڤیێن بارزان ل ھەموو دەڤەرا بارزان ھەنە بەلێ دەڤەرێن وەکو ” کەڤنەگوند ، چیایێ ھەڵبت ، ناحیا گورەتو ، شکەفتا شانەدەر ، چیایێ پیرەفات ، گوندێن چواردەوری ، لێرەبیر ، گولانوک ، بێدارون ، کانیەدێر ، زنجیرە چیایێ شیرین و چەندین چیا و دول و جھێن دن ” بوینە وارگەھێ کوڤیان و ب شێوەیی َکوم کوم لسەر جادە و دناڤ مالان داد ھێنە دیتن ھەتا خوە تێکەلی کوڤیێن خومالی و مرۆڤان بوینە .

ئەو ئاستەنگێن دکەڤنە د رێیا ژینگەھا دەڤەرا بارزان دا
ل گوەری زانیاریێن رێکخراوا بارزان بو چاکسازی یا ژینگەیی ل دەڤەرا بارزان کێمبوونا خوارنێ و ئاڤێ و بەلاڤبوونا ھندەک جورێن نەساخیان ب تایبەتی د وەرزێ ھاڤینێ دا بوویە سەدەم کو جار جار کوڤیێن بارزان توشی نەساخیان و مرنێ ببن و ھژمارا وان پیچ پیچە کێم و زێدە ببین.
ل سالا ٢٠١١ ژبەر سەدەما نەخوشیەکا ڤایروسی بناڤێ PPR کو ژ وەلاتێ تورکیا ھاتبوو دەنگ و باسێ ژەھراوی بوون و مرنا کوڤیێن بارزان ل رادیویا ھەرمان ل دەڤەرا بارزان ھاتە بەلاڤکرن و دوڤدا راستەوخوە لیژنەک ھاتە رەوانەکرن بو دەڤەرا بارزان کو پێکھاتبوو ژ قایمقام و نونەرێ ڤیتەرنەریا ھەولێرێ و دەرزگەھێ ھەرمان و یەکەیا ٥١١٣ یا پاراستنا ژینگەھێ ل گەل چەند بسپورەکێن ژینگەھی قەستا جھێ روودانێ کریە و پشتی چەندین ڤەکولین و پشکنین بو ھاتینەکرن جورێ نەساخیی َھاتە دەستنیشانکرن و دوڤدا ھاتە رەوانەکرن بو ئەلمانیا داکو چارەسەریەکا ب لەز بھێتەکرن ، و زانکویا میونغ یا ئەلمانی ڤەکولین لسەرکرن و دیاربوو کو نەساخی ژ جورێ ڤایروسی یە و ل تورکیا ھاتیە بارزان و توشی سم و دەڤێ کوڤیان دبیت و ئێکسەر گیانێ خوە ژ دەست ددەن و ئەگەر نەھێتە چارەسەرکرن دی َتەڤایا کوڤیێن بارزان ھەتا خوە ئاژەلێن خومالی ژی ڤەکریت و کوژیت ، و ژبەرڤێ سەدەمێ زێدەتری ٢ ھزار سەرێن کوڤیان ل بارزان مرن.

ژینگەھا دەڤەرا بارزان ھەموو مەرجێن نیڤدەولەتی یێن ژینگەھێ تێدا ھەنە
ژبەر سەدەما پێشینەیا کەلتوری یا ژینگەپارێزیێ ل دەڤەرا بارزان کو بو سەدەیا بیستێ دزڤریت ژینگەھا دەڤەرا بارزان ھەموو پێکھاتە و پیڤەر و مەرجێن ژینگە پارێزیێ یا سیستەمێ بایوسفێری وەرگرتینە ژینگەھا ئەلمانیا سووزا پاراستنا کوڤیێن بارزان دایە و دوڤدا ل سالا ٢٠١١ ئەڤ سیستەم و ھزرا ژینگەپارێزی یا M.A.B یا یونسکویێ لسەر ژینگەھا بارزان ژی ھاتە دادان ژبەرکو ھەموو مەرجێن نیڤدەولی یێن ژینگەھێ ل ژینگەھا بارزان ھاتینە دیتن و ژ ئەڤرۆ وێڤە ھەر نەخوشیەکا بکەڤیتە ناڤ کوڤیێن بارزان ب لەز دێ بو دەرڤە ھێنە ڤەگوھاستن کو ئەڤ یەک ژی پێگاڤ و قوناغەک نویە ل عیراق و کوردستان و رۆژھەلاتا ناڤەراست بو پاراستنا ژینگەھێ دھێتەکرن.

دەڤەرا بارزان ل قەزایەک و پێنج ناحی و ٢٥٢ گوندان بخوڤە دگریت و دکەڤیتە باکورێ رۆئاڤایا ھەولێرێ ب دوراتیا ١٣٠کم و سنوردارە ل گەل ھەر ئێک ژ ئاکرێ ل باشوور و شەمزینان ل باکور و سوران ل رۆژھەلات و ئامێدیێ ل رۆژئاڤا ، و روبەرێ گشتیێ دەڤەرا بارزان ژی ٥٤٩ ھزار ٩٦٠ دونەمێن عەردی یە کو پێکدھێت ژ دەشت و چیا و دارستان و رووبار.

کۆمێنتا تە