نەبوونا قانوونا دژی تیرۆرێ ھەرێم تووشی ڤالاتیەکا قانوونی یا مەترسیدارکریە

ئه‌ڤرۆ نيوز:

جھێ داخێ یە پەرلەمانێ کوردستانێ بۆ ماوێ سالەکێ یە نەشیایە روونشتنێن خوە گرێدەت و کار ل سەر دانان و نووکرن و درێژکرنا قانوونان بکەت و ب ئەگەرێ ڤێ چەندێ چڤاکێ کوردستانێ د مەترسیەکا مەزن دایە بەرامبەری دیاردا تیرورێ، چونکو ئەڤ دیاردە یا بەردەوامە و قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ قانوونەکا دەمی بوو بۆ دو ساڵان و ب بەردەوامبوونا دیاردا تیرورێ دەمێ قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ ژی نوودکر و درێژ دکر، لێ نوکە ماوێ وێ قانوونێ تمام بوویە و نەھاتیە درێژکرن، چونکو پەرلەمانێ کوردستانێ نەیێ کارایە و چڤاکێ کوردستانێ ل ھەمبەری بوویەرێن گەلەک مەترسیدارە ب تایبەتی پشتی رزگارکرنا مووسلێ.

د. وەعدی سلێمان مزووری راوێژکارێ پەرلەمانێ کوردستانێ د دیدارەکا تایبەت دا بۆ ئەڤرۆ دیار کر، دو قانوون ھەنە ئەو ژی پشتی ساڵا 2003، جڤاکێ عیراقی و یێ ھەرێما کوردستانێ تووشی مەترسیا تیرورێ بوویە، ئەڤ چەندە بۆ پالدەرەک بۆ دانەرێ قانوونێ ل عیراقێ قانوونا ژمارە 13 یا دژی بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ ل ساڵا 2005 دەربکەت، د ھەمان دەم دا پەرلەمانێ کوردستانێ ژی پێنگاڤ ھاڤێتە و قانوونا ژماە (3) یا دژی تیرۆرێ ل سالا 2006 دەرکر، چونکو قانوونا سزایێن عیراقی یا ژمارە 111 یا ساڵا 1969 ئەوا ل ھەرێمێ دھێتە جێبەجێکرن نەیا تمام بوو بۆ روو ب روو بوونا مەترسیا تیرۆرێ ل ھەرێما کوردستانێ، لەوما پەرلەمانێ کوردستانێ ھزر د دەرکرنا قانوونەکێ دا کر بۆ بەرھەنگاربوونا تیرورێ و ھەروەسا دەرکرنا ڤێ قانوونێ بۆ ماوەیەکێ کاتی بوو.

ئەو چ ئەگەرە قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ کریە قانوونەکا دەمی؟
راوێژکاری دیار کر، ماددێ 16 ژ قانوونا ژمارە 3 یا سالا 2006 پەرلەمانێ کوردستانێ دیارکر بوو کو دێ بۆ ماوێ دو ساڵان کار ب قانوونا دژی تیرۆرێ ھێتەکرن، ئەگەرێ سەرەکیێ دەرکرنا ڤێ قانوونێ ئەو بوو کو ببیتە قانوونەکا کاتی بۆ ماوەیەکی دەست نیشانکری، ئەڤ چەندە ژی ژ ئەگەرێ ھزرکرنا دانەرێ قانوونێ بوو کو دیاردا تیرۆرێ دێ بۆ ماوەیەکێ بیت، پشتی وێ چەندێ بۆ دانەرێ قانوونێ ل پەرلەمانێ کوردستانێ دیاربوو کو دیاردا تیرۆرێ ل عیراقێ رەە و ریشالێن وێ بەربەلاڤ بووینە.

بۆچی ماوێ ڤێ قانوونێ (بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ) ب دووماھی ھاتیە؟
ھزر د درێژکرنا ماوێ قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ دا دھاتەکرن و دووماھیک درێژکرنا ماوێ قانوونی یێ ڤێ قانوونێ ( 16-7- سالا 2014 ) بوو کو ھاتبوو درێژکرن تا ( 16-7-2016 ) چار جاران ئەڤ قانوونە ھاتیە درێژکرن ئەڤ چەندە ژی نیشانا وێ چەندێ یە کو دیاردا تیرۆرێ د ناڤ چڤاکێ مە دا بەردەوامە، جھێ داخێ یە پەرلەمانێ کوردستانێ بۆ ماوێ سالەکێ یە نەشیایە روونشتنێن خوە بکەت و کار ل سەر دانان و نووکرن و درێژکرنا قانوونان بکەت و ب ئەگەرێ ڤێ چەندێ چڤاکێ کوردستانێ د مەترسیەکا مەزن دایە، چونکو دیاردا تیرۆرێ یا بەردەوامە و قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ ماوێ وێ تمام بوویە و نەھاتیە درێژکرن.

ب دووماھی ھاتنا ماوێ ڤێ قانوونێ چەوا دێ سەرەدەریێ دگەل دیاردا تیرورێ ھێتەکرن؟

پێش دوماھی ھاتنا ماوێ قانوونی یێ قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ ل ھەرێما کوردستانێ پەرلەمانێ کوردستانێ نووسراوەک ئاراستەی جڤاتا شۆرا یا ھەرێمێ کر، ب مەبەستا دیارکرنا راو بۆچوونا وان سەبارەت چاوانیا سەرەدەریکرنێ ل گەل دیاردا تیرۆرێ ژ روویێ قانوونی ڤە جڤاتا شۆرا رایا خوە دیار کر کو دێ کار ب قانوونا ژمارە (111) یا ساڵا (1969) یا عیراقی ھێتەکرن.

ئەرێ قانوونا سزایێن عیراقی یا ژمارە (111) ل وی ئاستیە بەرھنگاربوونا دیاردا تیرورێ بگریت؟
ب بۆچوونا من ئەڤ رایا جڤاتا شۆرا نەیا د جھێ خوەدایە ژ بەر چەند ئەگەران، قانوونا سزایێن عیراقی یا ژمارە (111) ب ھەموو بەند و برگێن خوەڤە نەشیایە بەرھنگارییا تیرۆرێ بگریت و گەلەک کێماسی د ڤێ قانوونێ دا ھەنە و ئەڤ قانوونە ل سالا 1969 ل عیراقێ دەرکەفتیە و یا کەڤنە دگەل ڤی سەردەمی ناگونجیت، چونکو دیاردا تیرۆرێ بۆ گەلەک شێوە و جۆران ھاتیە گوھۆرین و مەترسیداربوویە، رایا جڤاتا شۆرا یا ھەرێمێ ل ساڵا (2011) بریارا ژمارە 36 دەرکر ل دووڤ داخوازا سەرۆکێ حکومەتێ کو داخازکربوو ژ جڤاتا شۆرا ئایا ئەم پێدڤینە قانوونەکێ ینە دەربکەین دا قانوونێن عیراقێ جێبەجێببن ل ھەرێمێ ل وی دەمی جڤاتا شۆرا گۆت ئەم نە پێدڤی ڤێ جۆرە قانوونێ نە.

جوداھیەک ھەیە دناڤبەرا جۆرێن قانوونێ دا؟
جڤاتا شۆرا جیاوازی کریە دناڤبەرا سێ جۆرێن قانوونان دا، قانوونێن عیراقی یێن بەری (2003) ئەڤە دھێنە جێبەجێکرن ل ھەرێمێ، قانوونێن عیراقی پشتی (1992) ھەتا 2003 ناھێنەجێبەجێکرن ب بریارەکا قانوونی، قانوونێن عیراقی بەری 1992 دھێنە جێبەجێکرن ل ھەرێمێ.
شیانێن جڤاتا شۆرا دگەھنە وی رادەی وەک پەرلەمانی قانوونان دەربکەن؟
ل گەل رێزێن من بۆ بریارا جڤاتا شۆرا ھەرێمێ، ئەڤ بریارە نەیا دورستە، چونکو ب تنێ وان رایا خوە دیارکریە و ئەرکێ جڤاتا شۆرا ھەرێمێ نەدەرکرنا قانوونانە تا قانوونەکێ دەربکەت ھەروەسا ئەرکێ وێ نیین ماوێ قانوونا دژی تیرۆرێ درێژبکەت، بەلکو دڤێت ب رێیا قانوونا پەرلەمان قانوونا دژی تیرۆرێ بھێت راستڤەکەت و درێژ بکەت. بەلێ بەرژەوەندیا گشتی یا ھەرێمێ پێویست دکەت ئەم بۆ ماوەیەکێ دیتر کار ب قانوونا ژمارە 13 یا عیراقی بکەین ھەتا پەرلەمانێ کوردستانێ کارادبیت.

پەرلەمانێ کوردستانێ دەلیڤە دایە ھەرێمێ ئەو قانوونێن عێراقێ یێن ھەڤدژ دگەل بەرژەوندیێن ھەرێمێ جێبەجێ نەکەت؟
د دەستوورێ عیراقێ یێ ساڵا (2005) مافەکێ گەلەک بەرفرەە دایە کوردان، کوردان شیان یێن ھەین ھەر قانوونەکا ھەڤدژی بەرژەوەندیێن ھەرێمێ بیت جێبەجێ نەکەت، ل دووڤ دەستووری قانوونا دژی بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ یا عیراقی یا ژمارە 13 یا ساڵا 2005 چو زیانێ ناگەھینیتە بەرژەوەندیێن گشتی یێن ھەرێما کوردستانێ، بەلکو بەروڤاژی د بەرژوەندیا مللەتێ کورد دایە و ئاسایشا ھەرێمێ دێ ب ڤێ قانوونێ ھێتە پاراستن، لەوما یا پێدڤیە ھەرێم ڤێ قانوونێ جێبەجێبکەت، ھەروەسا ل دووڤ قانوونا ل ساڵا (1992) ئەوا ژ پەرلەمانێ کوردستانێ دەرکەفتی کو نابیت ئەو قانوونێن ل عیراقێ دەردکەڤین ل ھەرێمێ بھێنە جێبەجێکرن ھەتا پەرلەمانێ کوردستانێ پەسەند نەکەت، لەوما د ڤی دەمی دا پەرلەمان ژ کارکەفتیە یا کرنگە قانوونا ژمارە 13 یا عیراقی یا ساڵا 2005 بھێتە جێبەجێکرن.

نەمانا قانوونا بەرھنگاربوونا تیرۆرێ د بەرژەوەندیا تیرۆرستانە، ئەرێ دادگەھێن مە دێ چەوا سەرەدەریێ دگەل تیرۆرستان کەت؟
د قانوونا سزایێن عیراقی دا چەند خالەک ھەنە دڤێت دادوەر پێگریێ پێبکەت ب ڤان خالان ژ روویێ قانوونی ڤە سەرەدەریەکا دروست دگەل دیاردا تیرۆرێ بھێتەکرن وەک ماددەیا 406 سەبارەت کوشتنێ و ماددەیا 344 ھەتا دووماھیێ ژ ھەمان قانوونا تەقەمەنیێ ئەوا ل ھەرێمێ دەرکەفتی دگەل ماددەیا 156 ئەوا ھاتیە راستڤەکرن ل پەرلەمانێ کوردستانێ ئەڤ دەقێن قانوونی ھەمی نابن 10% ژ وان تاوانێن ھاتینە رێکخستن د قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ دا، ئەو تاوانبارێن تیرۆری ئەوێن پشتی (16-7-2016) ھاتینە بەرامبەری دادگەھێ پارێزەرێن وان دێ شێن داخوازبکەت ل دووڤ ماددەیا 2 ژ قانوونا سزایێن عیراقی ئەوا ل ھەرێما کوردستانێ دھێتە جێبەجێکرن کو ب قانوونا ئەوا باشتر بوو تاوانباری بھێتە جێبەجێکرن، نەمانا قانوونا دژی تیرۆرێ تاوانبار سودمەند بیت ناگەھیتە سزایێ خوە، دادوەر نزانیت ب چو شێوە سەرەدەریێ دگەل تاوانبارێن تیرۆرێ بکەت، قانوونا دژی تیرۆرێ ل ھەرێما کوردستانێ بۆ ماوەیەکێ کاتی دەرکەفت، بەلێ بۆ چەند چارەکان ھاتیە درێژکرن نێزیکی10 سالانە دھێتە جێبەجێکرن کە واتە نابیت بمینیت وەک قانوونەکا کاتی.

جێبەجێکرنا قانوونا سزایێن عیراقی ژ لایێ دادوەرێن ھەرێمێ ڤە کێشەیان بۆ وان پەیدادکەت؟
جێبەجێکرنا قانوونا سزایێن عیراقی یا ژمارە 111 یا ساڵا 1969 ژ لایێ دادوەرێن ھەرێمێ ڤە کێشە بۆ پەیدادبیت، د قانوون بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ د ماددەیەکی دا ھاتیە کو نابیت تاوانبار بھێتە بەردان ب کەفالەت ھەتا د ھەموو قوناغێن دادگەھێ را دەربازببیت ھەتا بریارا ڤەبر (قرار بات) دەردکەڤیت ژ لایێ دادگەھێ ڤە، بەرامبەر ڤێ قانوونێ دادگەە نەشێت تاوانباری زیندان بکەت بێی چو دەقێن قانوونی کو گرێ دای تیرۆرێ بن وەک ددەقێ ماددە (406) ئەوێ گرێ دای سێدارەدانێ، ھەموو تیرۆر و دیاردێن تیرۆرستی نەکوشتن، ب ڤێ چەندێ دادگەە نەچارە تیرۆرستی بەردەت ب کەفالەت، چونکو د قانوونا سزایان ژمارە (111) ھاتیە نابیت چو تاوانبار بھێنە زیندانیکرن ئەگەر سزایێ وی ژ سێ ساڵان کێمتربیت دێ ب کەفالەت ھێتە بەردان، بەلێ ئەگەر سزایێ وی ژ سێ ساڵان پتربیت ب کەفالەت ناھێتە بەردان، ھەموو تاوانێن ھاتینە دارێشتن د قانوونا بەرھەنگاربوونا تیرۆرێ دا ئەوا ھاتیە راوەستاندن ل ھەرێمێ د ھەموو دەقێن وان دا دانەرێ قانوونێ دیارکریە ئەگەر مەرەما تاوانباری تیرۆربیت، د قانوونا ژمارە 111 یا عیراقی دا سزایێ تاوانا تیرۆری نەھاتیە دیارکرن.

ب بۆچوونا تە تیرۆرست دھێتە بەردان ژ ئەگەرێ نەبوونا قانوونا تیرۆری؟
ب مخابنی ڤە ب دووماھی ھاتنا قانوونا بەرھانگاربوونا تیرۆرێ دێ ھندەک کەیس ھێنە بەرامبەر دادگەھێ و دادگەە نەشێت سەرەدەیەکا دورست دگەل وان کەیسان بکەت، لەوما دێ نەچاربیت ب ئەگەرێ نەبوونا چو دەقێن قانوونی تاوانباری ئازاد بکەت، چونکو د بناغێ گشتی یا قانوونا سزایان دا ھاتیە (لا جریمە ولا عقوبە الی بنێ)، لەوما ئەگەر چو بەلگێن تاوانێ بۆ دادگەھێ دیار نەبن دێ دادگەە نەچاربیت تاوانباری ئازاد بکەت.

ل ڤی دەمی چو قانوون د بەرژەوەندیا گشتی یا ھەرێمێ دایە جێبەجێکەت؟
د. وەعدی گۆت: جێبەجێکرنا قانوونا بەرھانگاربوونا تیرۆرێ یا عیراقێ یا ژمارە 13 یا ساڵا 2005 ل ھەرێمێ د بەرژوەندیا گشتی یا مللەتێ کوردایە و د بەرژەوەندیا ئێمناھی و پاراستنا ئاسایشا ھەرێما کودستانێ دایە، پێدڤیە ب وی چاڤی تەماشە نەکەین، پەرلەمانێ کوردستانێ قانوونەکێ دەربکەت دا قانوونا عیراقی بھێتە جێبەجێکرن ل ھەرێمێ، چونکو پەرلەمانێ کوردستانێ د ڤی دەمی دا کار ناکەت نەشێت چو قانوونان دەربکەت، لەوما پێدڤیە کار ب قانوونا بەرھەنکاربوونا تیرۆرێ یا عیراقی یا ژمارە 13 بھێتەکرن بۆ ماوەیەکێ کاتی، چونکو قانوونا دژی تیرۆرێ یا ھەرێمێ ماوێ وێ یێ قانوونی نەمایە تا بارۆدوخێ ھەرێما کوردستانێ دروست دبیت و پەرلەمان کارا ببیت.

ب دووماھیک ھاتنا ماوێ قانوونی یێ قانوونا دژی تیرۆرێ ئاریشە بۆ دەزگایێن ئێمناھیێ پەیدابوویە؟
مزوری دبێژیت: بەلێ ئاریشە بۆ دەزگەھێن ئێمناھی یێن ھەرێمێ ژی دروستکریە، دەمێ تیرۆرستەکی دەستەسەردکەن د نەچارن تیرۆرست ژ لایێ وان ڤە یێ دەستەسەرکری بیت ھەتا بریارەک ژ دادگەھێ ب دەردکەڤیت کا دێ چو سەرەدەری دگەل تیرۆرستی کەن ژ روویێ قانوونی ڤە، چونکو دەمێ تیرۆرست دھێتە دەستەسەرکرن ژ لایێ دەزگەھێن ئێمناھیێ پێدڤیە بھێتە رەوانەکرن بۆ دادگەھێ، دەمێ دادوەری چو دەقێن قانوونی نەبن بەرامبەر تیرۆرستی ب نەچاریڤە دێ تیرۆرستی ئازادکەت، لێ یا پێدڤی بوو جڤاتا دادوەرێن ھەرێمێ بەرامبەر ڤێ ئاریشێ یا بێ دەنگ نەبا و باریا را خوە ھەبا ھەروەسا دادگەھا تەمیزێ بلنترین دادگەھە سەر ئاستێ ھەرێمێ دڤێت رۆلەکێ گرنک ھەبا د چارەسەرکرنا ڤێ ئاریشێ دا.

کۆمێنتا تە