گرنگیا بۆدجا گشتى
سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
شارستانیێن كه‌ڤن و ملله‌تێن بۆرى رادبوون ب ده‌ستخستنا سه‌روه‌ت و سامانى و خه‌رجكرنا وى بێ كو قانوونه‌ك یان رێسایه‌ك بهَیته بكارئینان و دارایا وه‌لاتى نه دهاته جوداكرن ژ دارایا ده‌ستهه‌لاتداران, هه‌روه‌سا گه‌ر ئه‌م ل دیرۆكێ بنێرن، ئێكه‌م ملله‌تێ ب رێخستنا داهاتێ وه‌لاتى و خه‌رجیاتێن وێ رابووین ل ژێر چارچووڤێ بۆدجێ دا ملله‌تێ رۆمانیان بوون كو بۆدجه بۆده‌مێ پێنج سالان دروستدكرن و زێده‌بارى پرۆسێسا رێخستنا داهاتى و خه‌رجیاتان ل وه‌لاتێ بریتانیا روودا و هزرا دروستكرن و به‌رهه‌ڤكرنا بۆدجێ هاته دان ل سالا (1628) پشتى دیاربوویى گرنگیا پشتبه‌ستنا داهات و خه‌رجیان ژلایێ ملله‌تان ڤه. و بۆدجه یان (Budget) دهێته ناسكرن ب پێشبینیه‌كا تێر و ته‌سه‌ل و كو پشتبه‌ست ل سه‌ر دهێته‌كرن بۆ خه‌رجیاتێن گشتى و داهاتێ گشتى د پاشه‌رۆژێ دا و به‌هرا پتر ژ جاران بۆ ده‌مێ ساله‌كێ, و ئه‌م دشێن بێژن بۆدجا گشتى یا وه‌لاتى ژ دو خالێن گرنگ یێن پێكهاتى، ئه‌و ژى پێشبێنى و پشتبه‌ستن كو پێشبینى دهێته‌كرن كا چ داهات د ماوێ سالێ دا دێ بده‌ست وه‌لاتى كه‌ڤت و چ خه‌رجى د ماوێ وێ سالێ دا دێ هێنه كرن ژ لایێ حوكمه‌تا ده‌ستهه‌لاتدار, و مه‌ره‌م ژ پشتبه‌ستنێ ئه‌وه كو مافێ ده‌ستهه‌لاتا بجهئێنانێ یه رازی ببت ل سه‌ر پشتبه‌ستنێن ده‌ستهه‌لاتێ ل سه‌ر خه‌رجى و داهاتێ گشتى. زێده‌بارى بۆدجا گشتى گرنگیه‌كا زۆر یا هه‌یى د وه‌لاتى دا ژ به‌ر كو ده‌ربرینێ ژ به‌رنامێ كارى یێ سیاسى و جڤاكى و ئابوورى یێ حوكمه‌تێ یێ بهێت دكت د ماوێ سالا دارایى دا. هه‌ژیه بزانین بۆدجه د گه‌له‌ك قووناغان دا ده‌ربازبوویه، قووناغا سالا (1921 هه‌تا 1939) ب قووناغا كه‌ڤن دهاته نیاسین و تێدا چاڤدێریكرن دهاته‌كرن ل سه‌ر خه‌رجیاتێن گشتى و جۆراوجۆركرنا داهاتى و ژ سالا (1939 هه‌تا 1960) ب قووناغا ئه‌دائى دهاته ناسكرن كو نه‌تنێ چاڤدێرى ل سه‌ر خه‌رجیاتان دهاته كرن، به‌لكو فاكته‌رێ دورستیا بكارئینانێ و بكارئینانا سه‌روه‌ت و سامانى ب شێوه‌یه‌كێ باش داكو كار باشتر بهێته‌كرن, ژ سالا ( 1960 هه‌تا 1970 ) ب قووناغا بودجه‌یێ پروگرامان دهاته ناسكرن كو پشتبه‌ستن دكر ل سه‌ر پلاندانانێ و گرێدانا وێ ب بۆدجا گشتى ڤه و كۆمكرنا زانیاریێن گرنگ بۆ دانا بریاره‌كا دروست بۆ بكارئینانا شیانێن دارایى ب دروستى و كاریگه‌ر, و ژ سالا (1970 هه‌تا 1975) ب قووناغا كارگێرى ب ئارمانجان دهاته ناسكرن و ژ سالا( 1976 هه‌تا 1981) ب قووناغا بۆدجا سفڕى دهاته ناسكرن و تێدا گرنگى ب دروستیا خه‌رجیاتان دهاته‌كرن و باشتركرنا خزمه‌تێن دهێنه پێشكێشكرن بێ كو بهێنه زێده‌كرن. دبیت بهێته پرسیاركرن ئه‌رێ بۆچى بۆدجه‌ی یا گرنگه و بۆچى دهێته دروستكرن؟ ل ڤێره دێ هنده‌ك خالا دمه دیار كرن كو گرنگیا بۆدجێ دیار دكن, ئێك ژوان خالا ئه‌وه ئه‌گه‌ر بۆدجه نه‌هێته دروستكرن ئه‌م نزانین كا ئابوورێ وه‌لاتێ مه یێ به‌رهه‌ڤه بۆ گه‌شه‌كرنێ یان نه چونكى بودجه رێیه‌كه بۆ پشتراستبوونێ ژ گه‌شه‌كرنا ئابوورى, كۆمپانى ب رێیا بۆدجێ ئاراسته‌یێن خوه ل پاشه‌رۆژێ دزانن، چونكى پلانێن خوه ل دووڤ بۆدجێ دداینن, كێمكرنا نه‌وه‌ك یه‌كیا داهاتى, هه‌روه‌سا ل دووماهیێ ب رێیا بۆدجێ حوكمه‌ت دزانیت ئه‌رێ كێژ ده‌ڤه‌رێ داهات زێده‌تر هاته و ژبه‌رچى ل ده‌ڤه‌ره‌ك دى كێمتر بویه كو ب رێیا وێ دێ چاره‌سه‌رێن ب له‌زبینت. ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان گرنگیه‌كا زۆر ب به‌رهه‌ڤكرنا بۆدجێ دهێته‌دان و ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقا فیدرال ژى گرنگى ب بۆدجێ دهێته‌دان، لێ نه ل ئاستێ پێدڤى چونكى د زۆربه‌یا جاران دا كێماتى یا هه‌یى د بۆجا وه‌لاتى دا و خه‌رجیات زێده‌ترن ژ داهاتى, هه‌ژیه بێژین چه‌ند هه‌یڤێن بۆرى په‌رله‌مانێ عێراقێ قانوونا بۆدجێ ئه‌ڤ ساله په‌سه‌ند كر و پاشى سه‌رۆك كۆمارى ژى ئیمزاكر كو د ڤى بۆدجێ دا داهات هاتیه خه‌ملاندن ب گۆژمێ (106) ترلیۆن دیناران كو دبته (88.5) ملیار دۆلار و خه‌رجیات هاتینه پێشبینیكرن ب گۆمێ (133) ترلیۆن دیناران كو دبته (111.5) ملیار دۆلار, و هه‌ژیه بێژین كێماتى د بۆدجا ئه‌ڤ ساله دا هاتیه دیتن ب (27) ترلیۆن دیناران كو دبته (23) ملیار دۆلار, به‌روڤاژى د سالا بۆری دا كێماتى دهاته خۆیاكرن ب (11) ملیار دۆلاران. ب دیتنا من گه‌ر وه‌لاتێ عیراقێ هزرا كێمكرنا خه‌رجیاتان نه‌كت و هزر د دیتنا ژێده‌رێن نوویێ یێن داهاتى دا نه‌كت دبیت ئه‌ڤ كێماتیه بۆ سالێن بهێت ژى هه‌ر بمینت، له‌وا یا گرنگه نه‌تنێ بۆدجه بهێت په‌سه‌ندكرن، لێ یا گرنگتر ئه‌وه بودجه بژیرانه و بپلانه‌كا گونجاى و رێخستى بهێت دارشتن ژ بۆ باشتركرنا ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیان داكو دووربن ژ قه‌یرانان.
