حوكمه‌ته‌كا شكه‌ستخوارییه، یان شكه‌ست ب پیلانان دایه؟
محه‌مه‌د عامر دێرشه‌وى
(ئه‌كادیمى د ڕۆژهه‌لاتناسى و زانستێن سیاسی دا)
ته‌رازیا سه‌ركه‌فتنا حوكمه‌تان د په‌یداكرنا ئێمناهیێ دایه و د په‌یداكرنا ده‌لیڤێن كارى دایه، بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان، ب ڕه‌نگه‌ك عادلانه، هه‌روه‌سا شێوێ سه‌ره‌ده‌ریا حوكمه‌تان به‌رامبه‌ر ئاریشێن نوو، ئه‌وێن دهێن پێش، ته‌رازیه‌ك گرنگه بۆ میزانكرنا سه‌ركه‌فتن و شكه‌ستنا حوكمه‌تان. گرنگترین ئاریشێن هاتین پێشیا كابینا نوكه یا حوكمه‌تا كوردستانێ ئه‌ڤه بوون:
1) بڕینا بودجه و مووچه‌یێن كوردستانیان ژ لایێ حوكمه‌تا به‌غداڤه.
2) شه‌ڕێ داعش و هه‌ولا عیراقیان بۆ ڕێگرتنا ژ گه‌هشتنا چه‌كى بۆ پێشمه‌رگه‌یێ كوردستانێ،
3) د ناڤبه‌را 36 تا 40% ته‌مه‌تى دانشتوویێن كوردستانێ ئاواره و په‌نابه‌ران.
4) داكه‌تنا بهایێ په‌ترۆلێ ل سه‌ر ئاستێ جیهانى.
5) هه‌ولێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى بۆ تێكدانا بارێ ئێمناهى و پیكڤه‌ژیانێ ل كوردستانێ.
ڤان ئاریشه‌یان هه‌میا پێكڤه و د یه‌ك ده‌می دا ب سه‌ر حوكمه‌ت و ملله‌تێ هه‌رێما كوردستانێدا گرت، د به‌رسڤا ئه‌رێ حوكمه‌ت و ملله‌تێ كوردستانێ سه‌ركه‌فتى بوون د سه‌ره‌ده‌ریا خوه‌دا، یان نه، دڤێت ئه‌ڤ خال هه‌مى بێن ته‌رازیكرن. وه‌كو نموونه دێ خالا سه‌ره‌ده‌ریا حوكمه‌ت و هه‌ڤوه‌لاتیێن كوردستانێ ل گه‌ل ئاوه‌ر و په‌نابه‌ران ل به‌رچاڤ وه‌رگرین:
ئه‌لمانیا ده‌وله‌ته‌ك خودان ئابوره‌ك گه‌له‌ك ب هێزه، په‌رله‌مانتارێن فدرال ل 22ى چریا مه‌زنا 2016ێ ده‌نگ ل سه‌ر بودجا ئه‌لمانیا یا سالا 2017 دا، ب كوژمێ 329,1 ملیار یورۆ. گۆره‌یى مێدیا ئه‌لمانى، د ڤێ سالێ دا، 14 ملیار یورۆیا ژ بۆدجێ زێده‌كریه. ل سالا 2017 داكسێ ئه‌لمانیا 12,97 خال نڤیسین، ئه‌ڤه‌ژى بلندترین خالن پشكێن ئه‌لمانى، دماوێ 30 سالان دا گه‌هشتیبیتێ. گوره‌ى مالپه‌رێ ئامارێن فیدڕال ل ئه‌لمانیا ژمارا دانشتوویێن ئه‌لمانیا 82 ملیۆن و 457 هزارن. ل سالا 2017 نێزیكى 800 هزار په‌نابه‌ران قه‌ستا ئه‌لمانیا كرن، واته ڕێژا 0،97% به‌رامبه‌ر گشت دانشتوویێن ڤى وه‌لاتى. ل 24ى ئیلوونا ئه‌ڤ ساله هه‌لبژارتنێن گشتى ل ئه‌لمانیا هاتن ئه‌نجامدان. بابه‌تێ سه‌ره‌ده‌ریا ل گه‌ل په‌ناهبه‌ران و ئاریشێن یاسایى و جڤاكى و ئابوورى بابه‌تى، بابه‌تێ سه‌ره‌كى بوو و كارتێكرنا مه‌زن هه‌بوو د دابه‌شبوونا ده‌نگان ل سه‌ر پارتێن سیاسى ل ڤى وه‌لاتى. ئه‌نجام: سیسته‌مێ پارتیان ل ئه‌لمانیا تێكچوو، ئه‌ڤه سێ هه‌یڤ د سه‌ر هه‌لبژارتناندا بوورین و هێشتا پارتێن سیاسى نه‌شێن حكومه‌تێ پێكبینن و ئه‌ڤڕۆ ژى دیار نینه، پارتێن ئه‌لمان دێ چاوا حوكمه‌تێ پێك ئینن.
گۆره‌یى ده‌سته‌ى ئامارى هه‌رێمى كوردستان ژمارا دانشتوێن هه‌رێما كوردستان 5 ملیۆن و 765 هه‌زار كه‌سن. ئاواره و په‌ناهبه‌رێن كوردستانێ جاران نێزیكى دو ملیۆن مڕۆڤان بوون و نوكه یه‌ك ملیۆن و نیڤ ملیۆن مڕۆڤ. ڕێژا ئاواره و په‌نابه‌ران ل هه‌رێما كوردستانێ گه‌هشت 34,69 / 26,01% به‌رامبه‌ر گشت دانشویێن هه‌رێما كوردستانێ (هه‌مان ڕێژه ل 2017 ل ئه‌لمانیا 0,97%). ئه‌ڤه د ده‌مه‌كیدا، كو حوكمه‌تا عیراقێ نان و ده‌رمان ژى ژ هه‌رێما كوردستانێ دبڕیت. حوكمه‌ت و خه‌لكێ كوردستانێ پاریێ نانێ خوه ل گه‌ل په‌نابه‌ر و ئاوارێن خوه دابه‌شكر… ب باوه‌ریا نڤیسه‌رێ گۆتارێ سه‌ره‌ده‌ریا ملله‌ت و حوكمه‌تا كوردستانێ دگه‌ل ڤان ئاریشان، نه‌ته‌نێ سه‌ركه‌فتیبوو، به‌لكو نموونه‌ى بوو د سه‌ركه‌فتنێ دا. ئاریشه‌یێن بۆ حكه‌مه‌تا كوردستانێ هاتین پێش، هه‌ریه‌ك ژ وان ب سه‌رێ خوه، تێرا هه‌ڕفاندنا سیسته‌مێ ژیانا وه‌لاتان دكه‌ت.
د خالا په‌یداكرنا ده‌لیڤێن كاردا، سه‌ربۆڕ خوه‌یادكه‌ن، ئه‌و سیسته‌مێن حوكمه‌ته‌ك ئه‌ركێ خوه بكه‌ت داناكار ل شوینا په‌یداكرنا ده‌لیڤێن كار، سیسته‌مێن سه‌ركه‌فتى نه‌بوون و ئه‌ڤ حالێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ یه. مڕۆڤ دكارت بێژت؛ گه‌نده‌لى ل كوردستانێ ڕه‌هایه، ئه‌گه‌ر چى گه‌له‌ك زۆره د ناڤ كاودانێن ئاریشه‌یێن ده‌ره‌كى و شه‌ڕه‌كى دژوار دا حوكمه‌ته‌ك چه‌په‌ره‌كێ شه‌ڕى ل ناڤخوه ژى ڤه‌كه‌ت، لێ دڤێت بێت گۆتن: حوكمه‌تا كوردستانێ قه‌ت سه‌ركه‌فتى نه‌بوو د ڤێ بیاڤێ دا.
گازنده پتر ل پارتى دیمۆكراتى كوردستان دهێن كرن، به‌لێ بو نموونه: دڤیابووا گۆڕان و سه‌روك په‌رله‌مانێ ژ گۆڕان، ل گه‌ل فڕاكسیۆنێن هه‌مى پارتان، گه‌نده‌لیا مووچێن بلند ل په‌رله‌مانى و سیسته‌مێ خانه‌نیشینیا كه‌سنه‌دیتى و كه‌س نه‌بهیستى، یا ئه‌ندام په‌رله‌مانان، ب دووماهیك ئینابایه. هه‌روه‌سا گه‌نده‌لیا بندیوار و دو مه‌چه‌یان ل وه‌زاره‌تا پێشمه‌رگه و وه‌زاره‌تا دارایى ژ لایه‌ن گۆڕان ڤه، ل وه‌زاره‌تا ساخله‌مى و وه‌زاره‌تا ئاڤه‌دانكرنێ ژ لایه‌ن یه‌كیتیڤه ،ل وه‌زاره‌تا كاروبارێن كۆمه‌لایه‌تى و وه‌زاره‌تا كاره‌بێ ژ لایه‌ن یه‌كگرتووى ئیسلامیڤه… هه‌روه‌سا سه‌باره‌ت وه‌زاره‌تا چاندنێ و كومه‌لا ئیسلامى و گشت وه‌زارتێن دى و پارتێن ئه‌و وه‌زاره‌ت د ده‌ستادا، دڤیا بووا هیچ نه‌بیت، ڤان پارت و ڤان وه‌زیرا گه‌نده‌لیا بندیوار و دووموچه‌ییێ ل وه‌زارتێن خوه بنبڕكربایه، نه‌ك ته‌نێ پارتێن وان ل سه‌ر ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ بێژن و بێ هیچ كریار.
كێ دڤێت حوكمه‌تا هه‌رێمێ بهه‌ڕفینیت؟
ئه‌ڤڕۆ كوردستان بوویه دوو هه‌لویست سه‌باره‌ت به‌رده‌وامى، یان هه‌ڕفاندنا، حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ: چه‌په‌رێ د ڕۆژا ڕیفراندۆمێ دا گۆتى: “به‌لێ بۆ سه‌رخوه‌بوونا ده‌وله‌تا كوردستانێ” و چه‌په‌رێ ب “دژى ڕێفراندۆم و ده‌وله‌تبوونێ”. چه‌په‌رێ به‌لێ بۆ سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ پشته‌ڤانێ سه‌رئێخستنا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێیه، چه‌په‌رێ دژى ڕێفراندۆم و ده‌وله‌تبوونێ لێدگه‌ریت ئاریشا په‌یدابكه‌ت و ڤێ حوكمه‌تێ بهه‌ڕفینیت. ئه‌ڤ چه‌په‌ر ب تایبه‌ت ژ لایه‌ن هه‌ردو ده‌وله‌تێن دژى هه‌بوونا هه‌رێما كوردستانێ، واته ئیران و عیراق، دهێت پشته‌ڤانیكرن.
چه‌په‌ره‌ك نوو خه‌ریكه په‌یدادبیت؛ چه‌په‌ره‌كه دگه‌ل مانا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێدایه، لێ ب مه‌رج. ئه‌ڤ چه‌په‌ر ژى ب بار و په‌یوه‌ندیێن هه‌رێمى و ئیسلامیڤه گرێدایه. هه‌لویستا یه‌كگرتووى ئیسلامى دڤێت د چارچووڤا بارێ گشتییێ ئیخوان موسلمیناڤه و بارێ ئه‌ردۆگان و ئیخوناڤه ل تركیا بێت خواندن، و ئه‌ڤ ژى بابه‌ته‌ك ب رهوڕیشاله، پێتڤى هه‌یه ب گۆتاره‌ك سه‌ربخووه، كو سوباهى دێ هێت به‌لاڤكرن.
