داگیركرنا كوێتێ ڤه‌رێژا پشتگوه هاڤێتنا مافێن كوردان بوو
به‌رهه‌ڤكرن: به‌یارێ زاویته‌یى
ئه‌ڤرۆ 28 سال ب سه‌ر داگیركرنا وه‌لاتێ كوێتى ژ ئالیێ سوپایێ رژێما سه‌ددامى ڤه بۆرین، وێ یه‌كێ ژى ده‌رگه‌هێ دۆزه‌خێ و خرابكرن و وێرانكرنا عیراقێ ل سه‌ر ده‌ستێ رژێما به‌عس ڤه‌كر.
پشتى دو سالان ژ داوى هاتنا شه‌رێ هه‌شت سالیێ عیراقێ و ئیرانێ و سه‌دام حسێن وه‌كو سه‌ركه‌فتى ژ وى شه‌رى ده‌ركه‌فت و عه‌ره‌بان ب قاره‌مان و شیرێ خوه دایه نیاسین، سه‌دام وه‌كو عنته‌ره‌كى ل ده‌ڤه‌رى سه‌ره‌ده‌رى د گه‌ل هه‌موو باده‌كان دكر، ب تایبه‌ت پشتى شیایى شۆره‌شا كوردى د گه‌ل داوى هاتنا شه‌رێ ئیرانێ ژناڤببه‌ت، وه‌كو ئه‌ڤرۆ رۆژا دووێ مه‌ها ته‌باخا سالا 1990 سوپایێ عیراقێ ب پشته‌ڤانییا پاسه‌وانێن كۆمارى (الحرس الجمهورى) هێرشى وه‌لاتێ كوێتێ كر و ب دو رۆژان ئه‌و وه‌لات داگیركر و ب ئێكجارى وێران و تالان كر، رۆژا نه‌هێ هه‌مان مه‌هێ ئه‌و وه‌لات وه‌كو پارێزگه‌ها نۆزدێ یا عیراقێ راگه‌هاند.
داگیركرنا وه‌لاتێ كوێتێ حه‌فت مه‌هان ڤه‌كێشا و ئه‌و یه‌ك بوو ئه‌گه‌ر ویلایه‌تێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا هه‌ڤپه‌یمانییه‌كێ ژ 33 وه‌لاتان پێكبینیت كو وه‌لاتێن عه‌ره‌بى و ئیسلامى ژى د ناڤ دا هه‌بوون و ل سه‌رێ وان ئه‌ره‌بستانا سعوودیێ و مسرێ.
رۆژا 2/8/1990 هێزێن عیراقێ هێرش كره سه‌ر كوێتێ
رۆژا 4/8/1990 كوێت ب ته‌مامى داگیر كر
رۆژا 4/8/1990 حكومه‌ته‌كا شه‌كلى ب سه‌رۆكاتییا عه‌قید عه‌لا حسێن پێكئینا
رۆژا 6/8/1990 جڤاتا ئاساییشا ناڤده‌وله‌تى سزایێن ئابۆرى ل سه‌ر عیراقێ سه‌پاندن
رۆژا 6/8/1990 جڤاتا ئاساییشێ بریارا 660 بۆ ڤه‌كێشانا عیراقێ ده‌ركر
ئه‌مریكا 33 وه‌لات د هه‌ڤپه‌یمانییه‌كێ دا كۆمكرن
رۆژا 9/8/1990 كوێت ته‌ڤلى عیراقێ كر
هه‌موو بالیۆزخانێن وه‌لاتان ل كوێتێ هه‌لوه‌شاندن
كوێت وه‌كو پارێزگه‌ها 19 هاته راگه‌هاندن
ناڤێن پایته‌ختى و هه‌موو جاده و سازییان هاته گوهارتن
میرێ كوێتێ جابر ئه‌حمه‌د ئه‌لسه‌باح حكومه‌ته‌كا ده‌مكى ل سعوودیێ پێكئینا
داگیركرنا كوێتێ 7 مه‌هان ڤه‌كێشا
رۆژا 17/1/1991 ئه‌مریكا و هه‌ڤپه‌یمانان ئۆپه‌راسیۆنا رزگاركرنێ ده‌ستپێكر
رۆژا 26/2/1991 كوێت هاته رزگار كرن
پشتى رزگاركرنا كوێتێ ژ ئالییێ ئه‌مریكا و هه‌ڤپه‌یمانێن وێ ڤه، رژێما سه‌دامى و هێزێن وێ گه‌له‌ك لاواز بوون و ئه‌و یه‌ك بۆ ده‌لیڤه‌یه‌كا زێرین همبه‌رى گه‌لێ كوردستانێ و گه‌لێ شیعه ل باشۆرێ عیراقێ و سه‌رهلدانه‌كا جه‌ماوه‌رى یا به‌رفره‌هـ ل كوردستانێ و باشۆرێ عیراقێ ده‌ست پێ كر.
گه‌لێ كوردستانێ ل رۆژا پێنجى مه‌ها ئادارا سالا 1991 ل باژاركێ رانیه سه‌ر ب پارێزگه‌ها سلێمانیێ ڤه سه‌رهلدان ده‌ستپێكر و تا رۆژا بیست و ئێكێ وێ مه‌هێ شیاین هه‌ر چار پارێزگه‌هێن كوردستانێ، سلێمانى، هه‌ولێر، دهۆك و كه‌ركووكێ ژ ده‌ستێن به‌عسییان رزگار بكه‌ن، گه‌لێ باشۆرێ عیراقێ ژى پتریا باژارێن خوه ژ ده‌ستهه‌لاتا به‌عسیان پاقژكرن.
داگیركرنا كوێتێ ڤه‌رێژا چ بوو؟
پشتى حزبا به‌عس كۆگه‌تا ل سالا 1958 ل سه‌ر حكومه‌تا عه‌بدولره‌حمان عارفى كرى، د وى ده‌مى دا شۆره‌شا ئیلۆنا مه‌زن ب سه‌ركێشیا بارزانیێ نه‌مر ب هێز كه‌فتبوو و گه‌هشتبوو قۆناغێن پێشكه‌فتى، د گه‌ل وێ یه‌كێ ژى حكومه‌تا به‌غدا ژبه‌ر سێ كۆده‌تایێن سه‌ربازى یێن ئێك ل دووڤ ئێكێ د ده‌مێ 10 سالان دا هاتینه كرن گه‌له‌ك لاواز بوو و شیان نه‌بوون به‌رسینگێ شۆره‌شا ئیلۆنێ بگرن، له‌ورا رژێما به‌عسیان كو وى ده‌مى سه‌ددام حسێن جێگرێ سه‌رۆككۆمارى بوو، نه‌چار بوو ده‌ست ب دانوستاندنان د گه‌ل سه‌ركردایه‌تییا شۆره‌شا ئیلۆنێ و پارتى دیمكۆراتى كوردستان بكه‌ت، كو وى پارتییا ئێكانه بوو د بزاڤا رزگاریخوازا كوردى دا، ئه‌نجامێ وان دانوستاندنان ژى به‌یانناما 11 ئادارێ هات راگه‌هاندن و تیچدا مافێ ئۆتۆنۆمیێ بۆ كوردان هاته دابین كرن.
پشتى حكومه‌تا به‌عسیان خوه ل سه‌ر پێن خوه گرتى و هێزێن خوه ئاڤاكرین، رۆژا 6/5/1975 رێككه‌فتنه‌ك د گه‌ل شاهێ ئیرانێ محه‌مه‌د رزا به‌هله‌وى و ب چاڤدێریا هاوارى بۆمێردیان، سه‌رۆكێ جه‌زائیرێ ئیمزا كر و تێدا ده‌ست ژ هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن عیراقى بۆ ئیرانێ به‌ردا، به‌رانبه‌ر وێ ژى شاهێ ئیرانێ ده‌ست ژ پشته‌ڤانیكرنا شۆره‌شا شۆره‌شا كوردستانى به‌ردا.
لێ ئه‌و رێككه‌فتن ل وێرێ ب داوى نه‌هات، به‌لكو پشتى سه‌دامى كۆده‌تا ل سه‌ر ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كرى كرى و ل ئیرانێ ژى خومه‌ینى كۆده‌تا ل سه‌ر رژێما شاهى كرى، سه‌دام حسێنى رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ ل سه‌ر شاشا تێله‌ڤزیۆنێ دراند و راگه‌هاند بوو؛ ئه‌و رێككه‌فتن د گه‌ل داوى هاتنا رژێما شاهى ب داوى هاتیه و پێگیریێ پێناكه‌ن، ئه‌و یه‌ك ژى بوو ئه‌گه‌ر ل رۆژا 22/9/1980 شه‌رێ عیراقێ و ئیرانێ ده‌ست پێ بكه‌ت و 8 سالان ڤه‌كێشا، رۆژا 8/8/1988 ئه‌و شه‌ر ب داوى هات.
د وان 8 سالان دا ئابۆرێ عیراقێ تووشى شكه‌ستنێ بوو و عیراق كه‌فته بن قه‌رێن ناڤده‌وله‌تى، ژ وێ یه‌كێ ژى دا بشێت قه‌رێن خوه ئه‌دا بكه‌ت بزاڤ دكرن به‌رهه‌مێ په‌ترۆلێ د بازاران دا كێم بیت دا بهایێ وێ بلند بیت، كو ل وى ده‌مێ به‌رمیل گه‌شهتبوو 12 دۆلاران، لێ كوێتێ و وه‌لاتێن كه‌نداڤى به‌رهه‌مێ خوه زێده‌ر كر و رێ نه‌دا بهایێ په‌ترۆلێ بلند بیت، له‌ورا ئه‌و یه‌ك بوو ئه‌گه‌رێ چێبوونا دوبه‌ره‌كیان د ناڤبه‌را عیراقێ و كوێتێ دا و هه‌تا ل رۆژا 2/8/1990 سه‌دامى كوێت داگیر كرى دا بشێت كۆنترۆلێ ل سه‌ر بازارێ جیهانێ بكه‌ت.
ئانكو ب كورتى دشێین بێژین ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كیێ داگیركرنا كوێتێ و ئه‌نجامێن وان ده‌رده‌سه‌ریێن ب سه‌رێ عیراقێ هاتین هه‌تا نها ژى پشتگوه هاڤێتنا مافێن كوردان بوو، د ئه‌نجامێن وان هه‌موو روودانان ژى دا، نها گه‌لێ كوردستانێ ژ هه‌موو پارچه و پێكهاته‌یێن دیێن عیراقێ سه‌ركه‌فتیترن و ئارامترین پارچه‌یه ل عیراقا نها.
د قۆناغا د ناڤبه‌را سالێن هزار و نه‌هسه‌د و نۆت و ئێكێ و تا سالا دوهزار و سێیێ، هه‌ڤركى د ناڤبه‌را رژێما سه‌دامى و ئه‌مریكا و ئسرائیلێ دا ب هێز كه‌فت و چه‌ندین جاران سه‌دامى گه‌فێن هێرشێن چه‌كێ كێمیایى ل ئسرائیلێ كرن، وێ یه‌كێ ژى ترسه‌ك خسته دلێ ئه‌مریكا و ئسرائیلێ، ژبه‌ركو پێشتر رژێما سه‌دامى چه‌كێ كێمیایى ل هه‌له‌بجه و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ دژى كوردان و د شه‌رێ هه‌شت سالیێ د گه‌ل ئیرانێ ژى دا بكارئینابوو.
ئه‌و یه‌ك ژى بوو ئه‌مریكا و بریتانیا هزر د ژناڤبرنا رژێما سه‌دامى دا بكه‌ن و ب به‌هانه‌یا هه‌بوونا چه‌كێ كێمیاى و ترسا بكارئینانا وى چه‌كى، سالا دوهزار و دووێ ئه‌مریكا و بریتانیا بریارا ئازادكرنا عیراقێ ژ رژێما سه‌دامى دا، ل رۆژا نۆزده‌ى مه‌ها ئادارا سالا دوهزار و سێیێ هێزێن ئه‌مریكا و بریتانیا هێرش كره سه‌ر عیراقێ و ئۆپه‌راسیۆنا ب تنێ بیست رۆژا ڤه‌كێشا و ل رۆژا نه‌هێ نیسانێ عیراق ب ته‌مامى ژ رژێما سه‌دام حسێنى رزگار كر.
ده‌رده‌سه‌ریێن وه‌لاتییێن عیراقێ ل وێرێ ب داوى نه‌هاتن، به‌لكو ژ نوو ده‌رگه‌هێن دۆزه‌خێ ڤه‌بوون و ب حكومێ وێ دیمۆكراسییه‌تا ئه‌مریكا ب لوولیا تڤه‌نگێ و ل سه‌ر پشتا تانك و زریپۆشان ئینانه عیراقێ، شیعه‌یێن عیراقێ ب حكومێ پرانیێ ده‌ستهه‌لات گرته ده‌ست، د پازده سالێن بۆرى دا حزبا ده‌عوه ده‌ستهه‌لاتا عیراقێ برێڤه‌به‌رییه و بزاڤ كرن هه‌موو پێكهاته‌یێن دى پشتگوهـ بهاڤێژن، لێ سیاسه‌تا وان یا شاش ب سه‌دان ملیار دۆلارێن عیراقێ ب هه‌ده‌ر برن و نه‌شیان كێمترین خزمه‌ت پێشكێشى وه‌لاتێ خوه بكه‌ن، له‌ورا پشتى پازده سالێن حوكمرانییا شیعه‌یان گه‌لێ باشۆر و ناڤه‌راستا عیراقێ به‌رى مه‌هه‌كێ ژبه‌ر نه‌بوونا خزمه‌تێن سه‌ره‌كى و پێدڤییێن رۆژانه و ب تایبه‌ت نه‌بوونا ئاڤێ و كاره‌بێ، ده‌ست ب خوه‌نشاندانان كر و وه‌لاتێ كوێتێ یێ تا نها ب ملیاران قه‌ر ل سه‌ر عیراقێ هه‌ین به‌رى هه‌موو وه‌لاتێن جیهانێ د هانا حكومه‌تا عیراقێ چوو وده‌ستپێشخه‌رى بۆ دابینكرنا پێدڤیێن گه‌لێ باشۆرێ عیراقێ كر، میرێ كوێتێ ژى بریار دا سۆته‌مه‌نییان بۆ وه‌ستگه‌هێن به‌رهه‌مئینانا كاره‌بێ ل عیراقێ دابین بكه‌ت.
ده‌ستكه‌فتێن كوردستانێ پشتى داگیركرنا كوێتێ
رۆژا 5/3/1991 سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌رى ده‌ستپێكر
تا رۆژا 21/3/1991 پتریا ئاخا كوردستانێ هاته رزگاركرن
رۆژا 28/3/1991 كۆچا ملیۆنى ده‌ستپێكر
داویا مه‌ها شواتێ هه‌ڤپه‌یمانان ده‌ڤه‌رێن دژه‌فڕینێ ل كوردستانێ راگه‌هاند
رۆژا 26/10/1991 رژێمێ سازیێن خوه ژ كوردستانێ ڤه‌كێشان
رۆژا 19/5/1992 هه‌لبژارتنێن ئێكێ د دیرۆكا كوردان دا هاتنه كرن
خزیرانا سالا 1992 حكومه‌تا كوردستانێ هاته دامه‌زراندن
سالا 2005 كوردستان وه‌كو هه‌رێمه‌ك د ده‌ستوورێ عیراقێ دا هاته بنه‌جهكرن
سالا 2005 بۆ جارا ئێكێ د دیرۆكا عیراقێ دا كورده‌ك بۆ سه‌رۆككۆمار
سالا 2005 جه‌لال تاله‌بانى بوو سه‌رۆككۆمار
ژ سالا 2005 تا 2014 هه‌رێما كوردستانێ پێشكه‌فتنه‌كا مه‌زن د هه‌موو واران دا كر
