به‌یار زاویته‌ى

ده‌مێ مرۆڤ به‌حس ل دیرۆكا شۆرشێن كوردى دكه‌ت و ب تایبه‌ت ل چه‌رخێ بیستێ، دیارترین سه‌ركردێ دهێته‌ بیرا مرۆڤى بارزانیێ نه‌مره‌، بارزانیێ نه‌مر ئه‌و سه‌ركرده‌ بوو یێ ناڤێ كوردان ل جیهانێ بلندكرى و كورد بۆ دونیایێ داینه‌ نیاسین، هه‌روه‌سا مه‌سعوود بارزانى ژى وه‌كو قوتابیه‌كێ رێبازا پیرۆزا بارزانیێ نه‌مر بوویه‌ سه‌ركرده‌یه‌ك كو ب دیتنا من د دیرۆكا كوردان دا دوباره‌ نابیت.
بۆ پشتراستكرنا ڤێ گۆتنێ ژى هه‌كه‌ به‌راوردیه‌كێ د ناڤبه‌را شۆرشا ئیلۆنا مه‌زن و شۆرشا گولانا پێشكه‌فتنخواز دا بكه‌ین، دێ بۆ مه‌ دیار بیت كو مه‌سعوود بارزانى ئه‌و كه‌سایه‌تیه‌ كو د دیرۆكێ دا دوباره‌ نابیت! كاودانێن ده‌ستپێكرنا شۆرشا ئیلۆنێ گه‌له‌ك ژ كاودانێن شۆرشا گولانێ جودا بوون، به‌رى ده‌ستپێكرنا شۆرشا ئیلۆنێ كو ب سه‌ركردایه‌تیا بارزانیێ نه‌مر بوو، بارزانیێ نه‌مر وه‌كو سه‌ركرده‌یه‌كێ خودان سه‌ربۆر و شاره‌زا د سیاسه‌ت و شۆرشان دا كو پێشتر پشكدارى د شۆرشێن بارزان یێن ئێك و دو دا كربوو، هه‌روه‌سا پشكدارى د كۆمارا كوردستان دا ل مهابادێ و خودان په‌یوه‌ندیێن گه‌له‌ك ب هێز بوو د گه‌ل كه‌سایه‌تیێن جیهانێ و كاروانێ وى یێ دیرۆكى بۆ ئێكه‌تییا سۆڤێتا به‌رێ و گه‌له‌ك سه‌ربۆرێن دى، هه‌روه‌سا پشتى كۆده‌تایا سالا 1958 ژ ئالیێ عه‌بدولكه‌ریم قاسمى ل سه‌ر رژێما شاهاتیێ ل ئیراقێ كو ل سه‌ر داخوازا فه‌رمى یا حوكمه‌تا وى ده‌مى بارزانیێ نه‌مر ژ سۆڤێتێ ڤه‌گه‌ریا و هه‌موو گه‌لێن ئیراقێ و ب تایبه‌ت كوردان پێشوازیه‌كا مه‌زن لێ كر و هه‌موو ل ده‌ردۆرا وى كۆمبوون، پشتى سێ سالان ژ ڤێ روودانێ بارزانیێ نه‌مر شۆرشا ئیلۆنێ ده‌ستپێكر و هه‌موو گه‌لێ كوردستانێ ب هه‌موو پێكهاته‌یان د گه‌ل دا بوون و ئه‌نجام نه‌چاركرنا رژێما به‌عس بوو كو دانپێدانێ ب مافێن گه‌لێ كورد بكه‌ت و به‌یانا 11 ئادارا 1970 بهێته‌ راگه‌هاندن، ئانكو ئه‌ركێ بارزانیێ نه‌مر بۆ ده‌ستپێكرنا شۆرشێ وه‌سا یێ ب زه‌حمه‌ت نه‌بوو وه‌كو ده‌سپێكرنا شۆرشا گولانێ ب سه‌ركردایه‌تیا سه‌رۆك مه‌سعوود بارزانى، ژبه‌ركو گه‌لێ كورد هه‌موو ل ده‌ردۆرا وى كۆم ببوون و پشته‌ڤانیه‌كا ب هێز ل شۆرشێ و سه‌ركردایه‌تیا وێ كر.
لێ د شۆرشا گولانێ دا ره‌وش گه‌له‌ك گه‌له‌ك جودا بوو و كاره‌كێ گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ت بوو دوباره‌ شۆرش سه‌رهلده‌ت و گه‌لێ كورد ل ئێك كۆم ببیت و ژبه‌ر ڤان ئه‌گه‌ران:
رێككه‌فتنامه‌یا خیانه‌تكاریا جه‌زائیرێ و ئه‌نجامێ وێ نسكۆیا 1975 كورد خستنه‌ ره‌وشه‌كا گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ت، شۆرش ژناڤچوو و رژێما ئیراقێ دگه‌ل رژێما شاهێ ئیرانێ رێككه‌فت بوون و كورد ده‌ربه‌ده‌ر و ئاواره‌ كرن، بێهیڤبوونه‌كا مه‌زن په‌رێن خوه‌ ل سه‌ر گه‌لێ كورد دا راكێشا بوو، سه‌ركردایه‌تیا پارتى و شۆرشێ پرت و به‌لاڤه‌ بوون و چ تشته‌ك د ده‌ستێ سه‌ركردێن مایى دا نه‌مابوو، دگه‌ل ڤێ هه‌موویێ ژى بارزانیێ نه‌مر تووشى نه‌خۆشیا گران ببوو و ل ژێر فشارێن ساواكێ (هه‌والگێریا رژێما شاهێ ئیرانێ) ڤه‌گوهاست بوو ته‌هرانێ و ژ كوردان دوور كربوو، فشارێن هه‌ردو رژێمان بۆ ڤه‌گه‌ریانا كوردان ژ ئیرانێ و خوه‌راده‌ستكرنا وان بۆ رژێما ئیراقێ زێده‌ ببوون، هه‌موو كه‌سان وه‌كو له‌شه‌كێ مرى به‌رێخوه‌ ددا پارتى و سه‌ركردایه‌تیا شۆرشێ، د گه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژى هنده‌ك كه‌سان هنده‌ك رێكخستنێن دى یێن سیاسى دامه‌زراندن و ل شوونا پشته‌ڤانییا پارتى و شۆرشێ بكه‌ن، دژایه‌تییه‌كا ئاشكرا دكر و ئاسته‌نگ بۆ پارتى دروست دكرن.
ژ ئالیه‌كێ دى ڤه‌ رژێما به‌عس ل ئیراقێ و پشتى خومالیكرنا په‌ترۆلێ و رێككه‌فتنێن مه‌زن د گه‌ل ئێكه‌تیا سۆڤێتا وى ده‌مى كو هه‌موو به‌رهه‌ڤى بۆ پشته‌ڤانیكرنا رژێما به‌عس دیار كربوون و پێشكه‌فتیترین چه‌كێن وى سه‌رده‌مى دابوونه‌ رژێمێ، رژێما به‌عس ژى ل وى ده‌مى به‌تران ببوو و دگۆتن (الى الابد) ئانكو كورد هه‌تا هه‌تایێ نه‌مان و ئێدى ده‌نگێ وان بسه‌رناكه‌ڤیت، ئه‌ڤه‌ و زێده‌بارى پیلانێن ناڤده‌وله‌تى ل دژى گه‌لێ كورد و ب تایبه‌ت ئه‌مریكا و بریتانیا و توركیا ژى رۆله‌كێ كارا هه‌بوو.
حنێر ل ڤێرێ یه‌، پشتى ڤێ ره‌وشا وه‌سا یا خراب كه‌سه‌ك هه‌بیت بشێت دوباره‌ گه‌لێ كورد راكه‌ته‌ سه‌رپێیان و شۆرشه‌كا دى و ب شێوه‌یه‌كێ پێشكه‌فتیتر ده‌ستپێبكه‌ت، ئه‌ڤه‌ ژى د هزرا هنده‌ك كه‌سان دا ب تنێ خه‌یاله‌ك بوو كو چ جاران بجه ناهێت، ئها د ڤى ده‌مى دا سه‌رۆك مه‌سعوود بارزانى و د ژیێ 29 سالیێ دا و دگه‌ل سه‌ربۆرێن گه‌له‌ك كێم یێن سیاسى و سه‌ربازى كو ب تنێ 12 سالێن خزمه‌تێ د شۆرشێ دا هه‌بوون و سه‌ربۆرا وى گه‌له‌ك ژ یا بارزانیێ نه‌مر كێمتر بوو، مل ب ملێ ئدریس بارزانیێ هه‌رده‌م ساخ (كو هه‌ردو قوتابیێن سه‌ركه‌فتى و ژیرێن رێبازا بارزانیێ نه‌مر بوون) و دگه‌ل هه‌ژماره‌كا سه‌ركردێن دلسۆز مینا (جه‌وهه‌ر نامق سالم، كه‌ریم شنگالى، ئازاد به‌روارى و محه‌مه‌د ره‌زا) و ب تنێ پشتى 40 رۆژان ژ رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ ئێكه‌م كۆمبوون كر و شیا بنگه‌هێ دوباره‌ رێكخستن و ده‌ستپێكرنا شۆرشێ دانیت، هووركاتیێن ده‌ستپێكرنا شۆرشا گولانا پێشكه‌فتنخواز ژى گه‌له‌كن پێدڤى ناكه‌ت د ڤێ گۆتارێ به‌حس بكه‌م، لێ پشتى وێ ره‌وشێ و گاڤێن سه‌رۆك بارزانى ئه‌نجام ددیار بوون كا شۆرشا كوردى گه‌هشته‌ چ ئاست و ئه‌نجامێن وێ چ بوون، ژ به‌ر ڤێ ئێكێ ب دیتنا من كه‌سایه‌تیا مه‌سعوود بارزانى و ئه‌و كار و بزاڤێن وى كرین بۆ سه‌رهلدانا شۆرشا گولانێ و هشیاركرنا گه‌لێ كورد و گه‌هاندنا ده‌نگێ كوردان بۆ جیهانێ د دیرۆكا كوردان دا دوباره‌ نابیت.

به‌یارێ زاویته‌یى

وه‌كو من زانى لقا ئێك یا پارتى دیمۆكراتى كوردستان دێ په‌یكه‌ره‌كى بۆ هونه‌رمه‌ندێ مه‌زن ته‌حسین تاهاى دروست دكه‌ت وه‌كو رێزگرتن بۆ خه‌بات و خزمه‌تا وى بۆ هونه‌رێ كوردى، لێ ده‌مێ مرۆڤ رێزێ ل كه‌سه‌كێ مه‌زن و خودان رێز بگریت، پێدڤیه‌ خواندنه‌كا زانستى بۆ بهێته‌كرن دا بزانیت دێ چاوا رێزێ ل وى كه‌سى بگریت كو همبه‌رى خه‌بات و زه‌حمه‌تا وى بیت. ل گۆره‌ى زانینا من لقا ئێك ل به‌ره‌ په‌یكه‌رێ هونه‌رمه‌ندێ مه‌زن و نه‌مر ته‌حسین تاها ل ناڤا پاركا دلشاد محه‌مه‌د سه‌عید ل تاخێ زركا بدانیت، هه‌ر چاوا بیت جهێ ده‌ستخۆشیێ یه‌ كو لقا پارتى هزر د كاره‌كێ وه‌سا دا كرى، لێ پێدڤیه‌ خواندنه‌كا دى بۆ وى كارێ خوه‌ بكه‌ن، دا بشێن مه‌زناهیا وى هونه‌رمه‌ندى بپارێزن. دانانا په‌یكه‌رێ ته‌حسین تاهاى ل ناڤا پاركا دلشاد محه‌مه‌د سه‌عید ب دیتنا من ژ دو ئالیان ڤه‌ خراب و شاشه‌: ئێك: بچووكترین كارێ ئه‌ڤ باژیرَه‌ و ئه‌ڤ حوكمه‌ته‌ شیاین بۆ هونه‌رمه‌نده‌كێ مه‌زن یێ وه‌كو دلشاد محه‌مه‌د سه‌عید بكه‌ن، پاركه‌ك ب ناڤێ وى ب ناڤ كریه‌، هه‌ر چه‌نده‌ خزمه‌تا دلشاد محه‌مه‌د سه‌عید گه‌له‌ك ژ وێ پاركێ مه‌زنتره‌، پێدڤى ژى ناكه‌ت به‌حسا وى مامۆستایێ مه‌زن بكه‌ین، ژبه‌ركو خزمه‌تا وى یا به‌رچاڤه‌، بلا ئه‌و پارك بۆ وى ب تنێ بیت و د گه‌ل چو تشتێن دى تێكهه‌ل نه‌كه‌ن، دا ئه‌و رێز هه‌ر بۆ وى بمینیت. دو: دانانا په‌یكه‌رێ ته‌حسین تاهاى د ناڤا وێ پاركێ دا، دێ وى ته‌حسینى بچووك كه‌ت و دێ یێ به‌رزه‌ بیت، ئانكو مه‌ره‌ما په‌یكه‌ر پێ هاتیه‌ چێكرن بجه ناهێت و دێ به‌رزه‌ بیت، ژبه‌ركو ئه‌و كه‌سێن قه‌ستا وێ پاركێ دكه‌ن خه‌لكێ نۆرماله‌ و ره‌نگه‌ كه‌س چو بهاى نه‌ده‌ته‌ وى په‌یكه‌رى. هونه‌رمه‌نده‌كێ مه‌زن یێ وه‌كو ته‌حسین تاها پێدڤیه‌ رێزه‌كا مه‌زن ل خه‌بات و زه‌حمه‌تا وى بهێته‌ گرتن، له‌ورا یا باش ئه‌وه‌ په‌یكه‌رێ وى هونه‌رمه‌ندێ مه‌زن ل جهه‌كێ دیار بهێته‌ دانان كو بشێن وى كه‌سى باشتر بۆ خه‌لكێ خوه‌ و خه‌لكێ بیانى بده‌ینه‌ نیاسین و ده‌ما به‌حسا وى بكه‌ین شانازیێ ببه‌ین كو ئه‌م خودان هونه‌رمه‌نده‌كێ وه‌كو ته‌حسینى ینه‌. ب دیتنا من پێدڤیه‌ په‌یكه‌رێ ته‌حسین تاهاى ل به‌ر ده‌رگه‌هێ زانكۆیا دهۆكێ یان ژى ب تایبه‌ت ل به‌ر ده‌رگه‌هێ كۆلیژا ئادابێ بهێت دانان دێ گه‌له‌ك باشتر بیت و ب راستى دێ بیته‌ رێزگرتن بۆ وى هونه‌رمه‌ندى، ئه‌و ژى ژ به‌ر هنده‌ك ئه‌گه‌ران، دبیت د پاشه‌رۆژه‌كا نێزیك دا ئه‌و په‌یكه‌ر ببیته‌ ئه‌گه‌ر قوتابیێن زانكۆیا نامه‌یێن ماسته‌ر و دكتورایێ ل سه‌ر ژیان و خه‌بات و هونه‌رێ وى بنڤیسن، یان ژى ده‌مێ كه‌سه‌كێ بیانى ژ رۆژنامه‌ڤان و هونه‌رمه‌ند و تا مامۆستایێن زانكۆیێ ژى ژ وه‌لاته‌كى دهێن و وى په‌یكه‌رى ببینن دێ پرسیار كه‌ن كا ئه‌و كیه‌، ل وى ده‌مێ مرۆڤ دشێت ب باشترین شێوه‌ به‌حسا خه‌بات و وه‌ستیانا وى بكه‌ت و بیته‌ جهێ شانازیێ بۆ دهۆكێ و بۆ زانكۆیێ و بۆ هونه‌رێ كوردى ژى. ئه‌گه‌ر ئه‌و ژى نه‌هێـه‌ كرن، هه‌ما هه‌ر چ نه‌بیت جهه‌كێ تایبه‌ت ب ناڤێ ته‌حسینى بكه‌ن دیشا دا بهێت پاراستن و ناڤێ وى بمینیت، له‌ورا هیڤیه‌ ژ لقا ئێك و هه‌ر كه‌سێ ب وى كارى رابووى، ته‌حسین تاهاى بچووك نه‌كه‌ن.

ب – به‌یارێ زاویته‌یى
ژ ئه‌نجامێ ره‌وشا سیاسیا پشتى داگیركرنا كوێتێ ژ ئالیێ سوپایێ رژێما به‌عس ڤه‌ ل رۆژا 2/8/1990، به‌ره‌یێ كوردستانى ب پشكداریا جه‌ماوه‌رێ كوردستانێ شیا بۆ جارا ئێكێ د دیرۆكا خوه‌ دا پارچه‌یا هه‌ره‌ مه‌زن یا هه‌رێما كوردستانێ د گه‌ل پارێزگه‌ها كه‌ركووكێ رزگار بكه‌ت.
لێ جاره‌كا دوباره‌ رژێما سه‌دام حسێنى شیا كه‌ركووكێ و پارچه‌یه‌كێ ژ پارێزگه‌هێ، دهۆك، هه‌ولێر و سلێمانیێ داگیر بكه‌ت، ژ ترسا كارێن هۆڤانه‌یێن رژێمێ گه‌لێ كوردستانێ ده‌ست ب كۆچا ملیۆنى بۆ سنۆرێن باكۆر و رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ كر، هه‌مان ده‌م پێشمه‌رگه‌ێن كوردستانێ جهێن خوه‌یێن به‌رگریێ ل گه‌لیێ كۆرێ ل هه‌ولێرێ و چیایێ ئه‌زمر ل سلێمانیێ موكم كرن و شیان هیرَشا سوپایێ رژێمێ راوه‌ستینن، د گه‌ل وێ یه‌كێ جڤاتا ئاساییشا ناڤده‌وله‌تى بریارا 688 ل سه‌ر پێشنیازا فره‌نسا و ئه‌مریكا و بریتانیا ده‌ركر و ل گۆره‌ى وێ بریارێ ده‌ڤه‌رێن دژه‌فرینێ ل سه‌ر هێلا 36 هاتنه‌ سه‌پاندن بۆ پاراستنا گه‌لێ كوردستانێ.
پشتى تێكچوونا دانوستاندنان د ناڤبه‌را به‌ره‌یێ كوردستانى و رژێما سه‌دام حسێنى، رۆژا 26/10/1991 رژێمێ هه‌موو سازیێن خوه‌یێن حكومى ژ كوردستانێ ڤه‌كێشان و وێ یه‌كێ ڤالاتیا كارگێرى دروست كر، به‌ره‌یێ كوردستانى یێ ژ 7 حزبان پێكدهات نه‌چار بوو كارگێریا ناڤخوه‌ بێخیته‌ ستۆیێ خوه‌ و وێ ڤالاتیێ پر بكه‌ت یا رژێمێ دروست كرى، ل سه‌ر وى بنیاتى به‌ره‌یێ كوردستانى هزر د دروستكرنا سیسته‌مه‌كێ په‌رله‌مانى ب رێیا هه‌لبژارتنان دروست بكه‌ت بۆ دروستكرنا كارگێریه‌كێ بۆ هه‌رێما كوردستانێ.
بۆ وێ مه‌ره‌مێ ژى به‌ره‌یێ كوردستانى لژنه‌یه‌كا تایبه‌ت ژ 15 كه‌ساتیان ژ دادوه‌ر و پارێزه‌ر و مافیه‌روه‌ران و نوونه‌رێن ئالیێن سیاسى د ناڤا به‌ره‌یێ كوردستانى دا پێكئینا و ب ڤى ره‌نگى:
ره‌شید عه‌بدولقادر- سه‌رۆكێ دادگه‌ها ته‌میزێ ل هه‌رێما كوردستانێ
مه‌عرووف ره‌ئووف – ئێكه‌م وه‌زیرێ داد ل هه‌رێما كوردستانێ
نازم حوێزى – سه‌رۆكێ دادگه‌ها تێهه‌لچوونێ ل هه‌رێما كوردستانێ
دادوه‌ر ئه‌میر حوێزى – ئه‌ندامێ دادگه‌ها تێهه‌لچوونا هه‌ولێرێ، پاشى بوو سه‌رۆكێ لژنا سه‌رپه‌رشت یا هه‌لبژارتنان.
شه‌مسه‌ددین موفتى
د. سه‌عد به‌رزنجى – راگرێ كولیژا قانوون و سیاسه‌ت ل زانكۆیا سه‌لاحه‌ددین
د. خۆرشید شه‌وكه‌ت رواندوزى – مامۆستایێ زانكریا سه‌لاحه‌ددین
پارێزه‌ر مسته‌فا عه‌سكه‌رى
فه‌رسه‌ت ئه‌حمه‌د – سكرتێرێ په‌رله‌مانى ژ سالا 1992
د. قه‌یس دێوالى – پاشى بوویه‌ ئه‌ندامێ خولا ئێكێ یا په‌رله‌مانى
حه‌سه‌ن عه‌بدولكه‌ریم به‌رزنجى – پاشى بوویه‌ ئه‌ندامێ په‌رله‌مانى
به‌ختیار حه‌یده‌رى – ئه‌ندامێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ
قادر جه‌بارى – پاشى بوویه‌ وه‌زیرێ داد د كابینه‌یا دووێ دا
فره‌نسۆ هه‌ریرى – سه‌رۆكێ فراكسیۆنا پارتى د په‌رله‌مانى دا، سالا 2000 هاته‌ تیرۆركرن.
وێ لژنێ پرۆژه‌قانوونه‌ك رۆژا 28/4/1992 پێشكێشى سه‌ركردایه‌تیا كوردستانى كر، پاشى به‌ره‌یێ كوردستانێ بریار ل سه‌ر وى پرۆژه‌قانوونێ دا و كره‌ قانوونا ژماره‌ (1) سالا 1992 ب ناڤێ قانوونا هه‌لبژارتنێن جڤاتا نشتیمانیا كوردستانێ – عیراق.
بۆ جارا ئێكێ د دیرۆكا كوردستانێ دا رۆژا 19/5/1992 هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ هاتنه‌ كرن و نێزیكى ئێك ملیۆن ده‌نگده‌ران پشكدارى تێدا كر و ب شێوه‌یه‌كێ ئێكسه‌ر سه‌ركردێ بزاڤا رزگاریخوازا گه‌لێ كورد هه‌لبژارت.

په‌رله‌مانێ كوردستانی
• ل سالا 1992 هاتییه‌ دامه‌زراندن
• ل 1 خزیرانا 1992 ئێكه‌م روونشتن كرییه‌
• بلندترین ده‌ستهه‌لاتا یاسادانان و چاڤدێریێ یه‌
• مه‌رجه‌عی سیاسی و یاسایی یه‌
• نوونه‌راتییا گه‌لێ كوردستانێ دكه‌ت
• 4 خول ده‌رباز كرینه‌
• هه‌لبژارتن بۆ خولا 5 دهێن كرن
• ده‌ما خولا په‌رله‌مانی 4 سالن
• ژ 100 كورسییان پێكدهێت
• دگه‌ل 11 كورسیێن كۆتا
• ئه‌ندام د هه‌لبژارتنه‌كا گشتی دا دهێن ده‌ستنیشانكرن
• ب كێمی دڤێت 25% ژ ئه‌ندامان ژن بن
• ده‌سته‌یا سه‌رۆكاتیێ ژ سه‌رۆك، جێگر و سكرتێره‌كی پێك دهێن

كارێ په‌رله‌مانی چی یه‌؟
په‌رله‌مانێ كوردستانێ 3 كارێن سه‌ره‌كی دكه‌ت ئه‌و ژی:
1- لێكۆلین و به‌رهه‌ڤكرنا پرۆژه‌ قانوونان
2- چاڤدێرییا سیاسه‌ت و ئه‌دایا حكومه‌تێ
3- گۆتوبێژا دۆز و گرفتێن هه‌رێما كوردستانێ
خولێن په‌رله‌مانی كوردستانێ
• خولا ئێكێ ژ 1992 تا 2005 (105) كورسی بوون
1992 – جه‌وهه‌ر نامق سالم – سه‌رۆك
• خولا دوێ 2005 تا 2009 (111) كورسی بوون
عه‌دنان موفتى – سه‌رۆك
د. كه‌مال كه‌ركووكى – جێگر
فه‌رسه‌ت ئه‌حمه‌د – سكرتێر
• خولا سیێ ژ 2009 تا 2013 (111) كورسی بوون
قۆناغا 1
د. ئه‌رسه‌لان بائیز – سه‌رۆك
د. حه‌سه‌ن محه‌مه‌د سۆره‌ – جێگر
فه‌رسه‌ت ئه‌حمه‌د – سكرتێر
قۆناغا
د. كه‌مال كه‌ركووكى – سه‌رۆك
د. ئه‌رسه‌لان بائیز – جێگر
فه‌رسه‌ت ئه‌حمه‌د – سكرتێر 2

• خولا چارێ ژ 2013 تا 2017 (111) كورسی بوون
یووسف محه‌مه‌د سادق– سه‌رۆك
جه‌عفه‌ر ئیبراهیم ئێمینكى – جێگر
فه‌خره‌ددین قادر عارف– سكرتێر

10 گرنگترین قانوون و بریارێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ
– په‌رله‌مانێ كوردستانێ ب ده‌هان قانوون و بریار د 4 خولێن بۆری دا په‌سه‌ند كرینه‌ ژ وان:
• قانوونا وه‌به‌رهێنانێ
• قانوونا نه‌فت و غازێ
• قانوونا به‌رهنگاربوونا تیرۆرێ
• قانوونا ماف و ئێمتیازاتێن كه‌سوكارێن شه‌هید و ئه‌نفالكرییان
• قانوونا به‌رهنگاربوونا توندوتیژییا خێزانی
• قانوونا ده‌سته‌یا گشتییا هه‌رێما كوردستانێ بۆ ده‌ڤه‌رێن كوردستانی
• قانوونا جڤاتا ئاساییشا هه‌رێما كوردستانێ
• قانوونا پاراستنا ژینگه‌هێ
• بریارا هنارتنا پێشمه‌رگه‌ی بۆ كۆبانێ
• بریارا دیرۆكی یا رێفراندۆما سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ

راپۆرت: به‌یارێ زاویته‌یى
ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، د هه‌موو گۆتارێن خوه‌دا ل همبه‌رى جه‌ماوه‌رێ خوه‌ و د هه‌لكه‌فتێن جیهانى دا بیرا ئه‌ورۆپا و وه‌لاتێن رۆژئاڤا دئینیت كو توركیا كه‌ڤن نامینیت و دێ سه‌رده‌مه‌كێ نوو ل سالا 2023 ده‌ست پێكه‌ت و دێ توركیایه‌كێ بین كو به‌رى نها نه‌دیت بیت.
نهێنییا وێ یه‌كێ د دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا توركیا دایه‌ ل گۆره‌ى په‌یمانا لۆزان ل سالا 1923 د ناڤبه‌ر وه‌لاتێن هه‌ڤپه‌یمان و ده‌وله‌تا ئۆسمانى ب نوونه‌راتییا ته‌ڤگه‌را نه‌ته‌وه‌یى یا توركیا ب سه‌رۆكاتییا مسته‌فا كه‌مال ئه‌تاتوركى، یێ وه‌سا دایه‌ دیار كرن كو گه‌لێ تورك ده‌وله‌تا توركیا ل سه‌ر به‌رمایكێن ده‌وله‌تا ئۆسمانى ئاڤاكرییه‌ و جڤاكا ناڤده‌وله‌تى نه‌چار كرى دانپێدانێ ب توركیا بكه‌ن وه‌كو وه‌لاته‌كێ خودان سه‌روه‌رى.
سالا 2023 ئانكو پشتى 100 سالان، كار ب رێككه‌فتنا لۆزانێ ناهێته‌ كرن و وێ یه‌كێ ترس ل نك ئه‌ورۆپا و ئه‌مریكا و هه‌موو جیهانێ دروست كرییه‌، بتایبه‌ت پشتى ئه‌ردۆغانى ده‌ستوورێ توركیا راستڤه‌كرى و شیایى سیسته‌مێ حوكمرانیێ ژ په‌رله‌مانى بكه‌ته‌ سه‌رۆكاتی و ده‌ستهه‌لاتێن خوه‌ زێده‌ بكه‌ت.
هه‌ر به‌رپرسه‌كێ تورك یان لێكۆله‌ر و هه‌تا وه‌لاتیێن خه‌ونان ب پاشه‌رۆژا توركیا ڤه‌ دبینن، نائاخڤن هه‌تا به‌حسا سالا 2023 نه‌كه‌ن، هه‌روه‌كو ژ نوو توركیا دێ ژ دایك بیت، د وێ سالێ دا خه‌ونا توركیا دێ ب جهـ هێت و دێ ژ به‌ندێن په‌یمانا لۆزان قۆرتال بیت، یێن وه‌لاتێن سه‌ركه‌فتى د جه‌نگا جیهانیا ئێكێ دا ل سه‌ر ئه‌تاتوركى سه‌پاندین.

به‌ندێن په‌یمانا لۆزان
• هه‌لوه‌شاندنا خیلافه‌تا ئۆسمانیان
• نه‌فیكرنا خه‌لیفه‌ى بۆ ده‌رڤه‌ى توركیا
• راگه‌هاندنا علمانیه‌تا ده‌وله‌تا توركیا
• نابیت توركیا ل په‌ترۆلێ بگه‌ریت
• ته‌نگئاڤا بسفۆر ببیته‌ ده‌ریه‌كێ ناڤده‌وله‌تى
• توركیا ماف نینه‌ باجێ و گۆمركێ ژ كه‌شتیان وه‌رگریت

ئه‌ردۆغان چاڤه‌رێى سالا 2023 یه‌ دا ده‌ست ب كۆلانا بیرێن په‌ترۆلێ بكه‌ت و ته‌نگئاڤه‌كا دى ل سته‌نبولێ ڤه‌كه‌ت كو ده‌ریایێن ره‌ش و سپى و مه‌رمه‌ره‌ پێكڤه‌ گرێده‌ت و باج و گومركێ ژ كه‌شتى و گه‌میان وه‌گریت یێن ژ ته‌نگئاڤا بسفۆر ده‌رباز دبن، ئه‌و خه‌ونێن ئه‌ردۆغانى ژى بووینه‌ ئه‌گه‌ر نها دوبه‌ره‌كى د ناڤبه‌را وى و وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا دا دروست بیت، ژبه‌ر وێ ژى ئه‌ورۆپا و ئه‌مریكا بزاڤان دكه‌ن ئه‌ردۆغان نه‌مینیته‌ ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ، بتایبه‌ت پشتى سازیا سه‌ربازى ل وى وه‌لاتى ئێخستیه‌ ژێر ده‌ستهه‌لاتا خوه‌ یا ب ده‌هان سالان ده‌ستهه‌لات ل توركیا دكر و ئالیگریا وه‌لاتێن رۆژئاڤا دكر.
پلانا توركیا بۆ سالا 2023 لیسته‌یه‌كه‌ ئه‌ردۆغانى به‌رهه‌ڤ كرى كو دێ ب هه‌لكه‌فتا بۆرینا سه‌د سالان ل سه‌ر دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا توركیا ئێخته‌ د وارێ بجهئینانێ دا.

پلانا ئه‌ردۆغانى بۆ سالا 2023
• ئابۆرێ توركیا ببیته‌ ئێك ژ 10 ئابۆرێن ب هێز ل جیهانێ
• وه‌لاتیێ تورك بشێت بێ ڤیزه‌ بچیته‌ 197 وه‌لاتان
• داهاتێ تاكه‌كه‌سى بگه‌هیته‌ 30 هزار دۆلاران
• بلندكرنا داهاتێ سالان ژ 10 بۆ 500 ملیار دۆلاران
• بزاڤ بۆ چێكرنا فرۆكه‌ و هه‌یڤێن ده‌ستكرد كه‌ت
• مفا وه‌رگرتن ژ هێزا باى بۆ به‌رهه‌مئینان 20 هزار مێگاواتێن كاره‌بێ
• كێمكرنا مه‌زاختنا وزێ 20%ێ
• كاركرنا سێ بنگه‌هێن وزه‌یا ئه‌تۆمى
• هژمارا نۆشداران بگه‌هیته‌ 210 بۆ هه‌ر 100 هزار كه‌سان
• گه‌ره‌نتییا ساخله‌مى ببیته‌ 100%ێ
• ئاڤاكرنا 11 هزار كیلۆمه‌ترێن هێلا ئاسنى
• ئاڤاكرنا 15 هزار كیلۆمه‌ترێن رێیێن بله‌ز
• به‌نده‌رێن توركیا ئێك ژ مه‌زنترین ده‌هـ به‌نده‌رێن جیهانێ
• توركیا ببیته‌ وه‌لاتێ پێنجى بۆ راكێشانا گه‌شتیاران
• سالانه‌ مێهڤاندارییا 50 ملیۆن گه‌شتیاران بكه‌ن
• داهاتێ گه‌شتیارى بگه‌هیته‌ 50 ملیار دۆلاران

به‌یارێ زاویته‌یى
ده‌م یێ نێزیك دبیت و بانگه‌شه‌یا هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ دێ ده‌سپێكه‌ن، ململانا شه‌ریف د ناڤبه‌را ئالیێن سیاسى و حزبان د هه‌لبژارتنان دا مافه‌كێ شه‌رعى و سروشتیه‌ و هه‌ر ئالیه‌ك دخوازیت ژ یێ دى پتر ده‌نگ و كورسیان بده‌ستڤه‌ بینیت، هه‌لبژارتنێن نێزیك بووینه‌ و دبیت پشتى داویا ڤێ مه‌هێ بانگه‌شه‌ ده‌ست پێ بكه‌ت.
تشتێ سه‌یر و یێ من دڤێت بێژم د هه‌موو هه‌لبژارتنێن دى یێن كوردستانێ و ئیراقێ دا بازارێ كرین و فرۆتنا بیروباوه‌ران گه‌رم بوویه‌ و گه‌له‌ك كه‌سان ڤیایه‌ ب رێیا ئالیه‌كێ سیاسى خوه‌ بگه‌هینیته‌ مه‌ره‌مێن خوه‌ یێن كه‌سۆكى و پێلێدانا بیروباوه‌ران نه‌خه‌مه‌كا مه‌زنه‌، ب هه‌ر حال تشتێ چووى چوو، لێ ڤێ چارێ ژى وه‌كو دبینم هنده‌ك كه‌سان هه‌مان بزاڤ كرینه‌ پشتى چه‌ندین سالان د گه‌ل حزبه‌كا كوردستانى ژ نوو خوه‌ ل سه‌ر لیسته‌یه‌كا دى یا ب هه‌موو ئاوایان دژى وى حزبێ كار دكه‌ت یا ئه‌و به‌رى نها د گه‌ل دا خوه‌ به‌ربژار كریه‌ و هه‌ر ژ نوكه‌ ده‌ست ب هه‌وا خوه‌ یا هه‌لبژارتنان كریه‌.
ئێك ژ وان به‌ربژاران یێ چه‌ندین ساله‌ شعر و هه‌لبه‌ست ب به‌ژن و بالا پارتى د گۆتن و پارتى ل ئه‌و ل هه‌موو هه‌لكه‌فتنان پێشخستیه‌ و هه‌تا پۆسته‌كێ ئیدارى ژى دایێ و پتریا پێدڤیێن وى یێن ژیانێ دابین كرینه‌ و ب جه‌هێ پارتى ربیته‌ بوویه‌، لێ ژ به‌ر چ ئه‌گه‌ر نزانم؟!، نها خوه‌ ل سه‌ر لیسته‌یه‌كێ به‌ربژار كریه‌ و ئه‌و لیسته‌ ب هه‌موو شیانێن خوه‌ كار بۆ لاوازكرنا پارتى دكه‌ت، نزانم ژى ژ به‌ر چ ئه‌گه‌ر وه‌سا زوو و ژ نشكه‌كێ ڤه‌ هه‌موو بیروباوه‌رێن وى هاتنه‌ گوهارتن و بوونه‌ بیروباوه‌ره‌كێن دژى وان هه‌موو هزر و باوه‌ریێن چه‌ندین ساله‌ خه‌بات بۆ دكر.
كاكلا بابه‌تێ من ئه‌و نینه‌، لێ یا من دڤێت بێژم ئه‌ڤه‌یه‌: ده‌سپێكرنا بانگه‌شێ ب وى شێوێ وى ده‌ست پێكرى و به‌لاڤكرنا پارچه‌ ڤیدیۆیه‌كێ ل سه‌ر تۆرێن جڤاكى و ڤه‌گێرانا بیرهاتنێن زارۆكینیێ نزانم چ په‌یوه‌ندى ب هه‌لبژارتنان و به‌ربژاربوونا وى بۆ په‌رله‌مانى هه‌یه‌؟ براده‌رێ مه‌ ل ده‌سپێكا ڤیدیۆیا خوه‌ به‌حس ل هنده‌ك بیرهاتنێن زارۆكینیێ دكه‌ت و وه‌سا دیار دكه‌ت ده‌مێ ئه‌و ل قوتابخانێ جلك نه‌بوون و ب تنێ پێلاڤه‌كا قێرى و قه‌میسه‌ك و شه‌لواله‌ك هه‌بوون و مامۆستایا وى چاكیته‌كێ هه‌ڤژینێ خوه‌ بۆ ئینابوو و چه‌ند سالێن خواندنێ پێ ده‌رباز كرن، یان دایكا وى ل مال بۆ ده‌مێ سێ هه‌یڤان ب تنێ ساڤار بۆ چێدكر و برنج نه‌بوو بخۆن، د گه‌ل ڤه‌گێرانا وان هه‌ردو سه‌رهاتیان ژى كزگریۆكه‌ك ئێخستیه‌ حه‌فكا خوه‌ بۆ وێ یه‌كێ پیچه‌ك هه‌ستێ بینه‌رێن خوه‌ بلڤینیت.
هندى من هزرێن خوه‌ كرن نه‌بوونا جلكان د زارۆكینیێ دا و خوارنا ساڤارێ و چاكیتێ هه‌ڤژینێ مامۆستایێ چ په‌یوه‌ندى ب هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ ڤه‌ هه‌یه‌ من نه‌زانى، خوارنا ساڤارێ و نه‌بوونا جلكان و بۆیاغكرنا پێلاڤان خه‌بات و پێشمه‌رگاتی یه‌، یان ژى خزمه‌تا گه‌ل وه‌لاتى یه‌ یان نزانم چیه‌، تشتێ ئه‌ز تێگه‌هشتیم كو براده‌رى دڤێت ب وان گۆتنان هه‌ستا چه‌ند كه‌سێن ساده‌ ل ناڤا ڤى جڤاكى بلڤینیت و ده‌نگان بۆ خوه‌ كۆم بكه‌ت، لێ یا ئه‌ز دزانم جڤاكێ مه‌ ئه‌و قۆناغێن نه‌زانینێ ده‌رباز كرینه‌ و ئێدى ئه‌و فێلبازى كارتێكرنێ لێ ناكه‌ن، كه‌سێن خودان شیان و تێگه‌هشتى و خودان سه‌ربۆر ب تنێ دشێن هه‌ستا خه‌لكى بلڤینن.
د ئالیه‌كێ دى یا ڤیدیۆیا خوه‌ دا په‌سنا وان سه‌ركردان دكه‌ت یێن بووینه‌ ئه‌گه‌رێ تێكدانا ره‌وشا كوردستانێ و پرت و بژاله‌كرنا ناڤمالا كوردى، ئه‌و كه‌سێن وى په‌سنا وان كرى و ب تایبه‌ت سه‌رۆكێ لیستا وى، ئه‌و كه‌س بوون نێزیكى 27 سالانه‌ حوكمرانیێ ل ڤێ هه‌رێمێ دكه‌ن و د گۆپیتكا سه‌ركردایه‌تیێ دا بوون و هه‌موو بریار د ده‌ستێ وان دابوون، نزانم بۆچى د وان 26 سالان چو بریارێن چاكسازیێ و پێشڤه‌چوونێ نه‌دان، د وى ده‌مى دا ئه‌و كه‌س دشیان گه‌له‌ك گوهۆرینان بكه‌ن و نه‌كرن، نها پشتى ژ حزبێن خوه‌ ڤه‌ده‌ر بووین و هاتینه‌ په‌راوێزخستن ژ نوو به‌حسا چاكسازیێ دكه‌ن و دژاتیا خوه‌ بۆ گه‌نده‌لیێ ئاشكرا دكه‌ن، تشتێ سه‌یر ژى ئه‌وه‌ وى كه‌سى ب هه‌مان رۆحیه‌ت نه‌ڤیا ب خرابى به‌حسا سه‌ركردێن شۆره‌شێن كوردى بكه‌ت و هه‌ر ب قاره‌مان داینه‌ نیاسین.
ب دیتنا من حزبایه‌تى ژى وه‌كو ئایینى یه‌، بیروباوه‌رێن مرۆڤى ب ناڤه‌رۆكا كیش حزبێ هه‌بیت دێ ل دووڤ به‌رنامێ وێ خه‌باتا خوه‌ كه‌ت، نابیت تو د گه‌ل حزبه‌كێ بى و په‌سنا سه‌ركردێ حزبه‌كا دى بكه‌ى، هه‌روه‌كو ئایینى، ما چاوا چێدبیت تو ل دێرێ نڤێژا بۆ عیساى بكه‌ى و سه‌له‌واتان بده‌یه‌ سه‌ر روحا محه‌مه‌د پێغه‌مبه‌رى؟

به‌رهه‌ڤكرن: به‌یارێ زاویته‌یى
ئه‌ڤرۆ 28 سال ب سه‌ر داگیركرنا وه‌لاتێ كوێتى ژ ئالیێ سوپایێ رژێما سه‌ددامى ڤه‌ بۆرین، وێ یه‌كێ ژى ده‌رگه‌هێ دۆزه‌خێ و خرابكرن و وێرانكرنا عیراقێ ل سه‌ر ده‌ستێ رژێما به‌عس ڤه‌كر.
پشتى دو سالان ژ داوى هاتنا شه‌رێ هه‌شت سالیێ عیراقێ و ئیرانێ و سه‌دام حسێن وه‌كو سه‌ركه‌فتى ژ وى شه‌رى ده‌ركه‌فت و عه‌ره‌بان ب قاره‌مان و شیرێ خوه‌ دایه‌ نیاسین، سه‌دام وه‌كو عنته‌ره‌كى ل ده‌ڤه‌رى سه‌ره‌ده‌رى د گه‌ل هه‌موو باده‌كان دكر، ب تایبه‌ت پشتى شیایى شۆره‌شا كوردى د گه‌ل داوى هاتنا شه‌رێ ئیرانێ ژناڤببه‌ت، وه‌كو ئه‌ڤرۆ رۆژا دووێ مه‌ها ته‌باخا سالا 1990 سوپایێ عیراقێ ب پشته‌ڤانییا پاسه‌وانێن كۆمارى (الحرس الجمهورى) هێرشى وه‌لاتێ كوێتێ كر و ب دو رۆژان ئه‌و وه‌لات داگیركر و ب ئێكجارى وێران و تالان كر، رۆژا نه‌هێ هه‌مان مه‌هێ ئه‌و وه‌لات وه‌كو پارێزگه‌ها نۆزدێ یا عیراقێ راگه‌هاند.
داگیركرنا وه‌لاتێ كوێتێ حه‌فت مه‌هان ڤه‌كێشا و ئه‌و یه‌ك بوو ئه‌گه‌ر ویلایه‌تێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا هه‌ڤپه‌یمانییه‌كێ ژ 33 وه‌لاتان پێكبینیت كو وه‌لاتێن عه‌ره‌بى و ئیسلامى ژى د ناڤ دا هه‌بوون و ل سه‌رێ وان ئه‌ره‌بستانا سعوودیێ و مسرێ.
رۆژا 2/8/1990 هێزێن عیراقێ هێرش كره‌ سه‌ر كوێتێ
رۆژا 4/8/1990 كوێت ب ته‌مامى داگیر كر
رۆژا 4/8/1990 حكومه‌ته‌كا شه‌كلى ب سه‌رۆكاتییا عه‌قید عه‌لا حسێن پێكئینا
رۆژا 6/8/1990 جڤاتا ئاساییشا ناڤده‌وله‌تى سزایێن ئابۆرى ل سه‌ر عیراقێ سه‌پاندن
رۆژا 6/8/1990 جڤاتا ئاساییشێ بریارا 660 بۆ ڤه‌كێشانا عیراقێ ده‌ركر
ئه‌مریكا 33 وه‌لات د هه‌ڤپه‌یمانییه‌كێ دا كۆمكرن
رۆژا 9/8/1990 كوێت ته‌ڤلى عیراقێ كر
هه‌موو بالیۆزخانێن وه‌لاتان ل كوێتێ هه‌لوه‌شاندن
كوێت وه‌كو پارێزگه‌ها 19 هاته‌ راگه‌هاندن
ناڤێن پایته‌ختى و هه‌موو جاده‌ و سازییان هاته‌ گوهارتن
میرێ كوێتێ جابر ئه‌حمه‌د ئه‌لسه‌باح حكومه‌ته‌كا ده‌مكى ل سعوودیێ پێكئینا
داگیركرنا كوێتێ 7 مه‌هان ڤه‌كێشا
رۆژا 17/1/1991 ئه‌مریكا و هه‌ڤپه‌یمانان ئۆپه‌راسیۆنا رزگاركرنێ ده‌ستپێكر
رۆژا 26/2/1991 كوێت هاته‌ رزگار كرن
پشتى رزگاركرنا كوێتێ ژ ئالییێ ئه‌مریكا و هه‌ڤپه‌یمانێن وێ ڤه‌، رژێما سه‌دامى و هێزێن وێ گه‌له‌ك لاواز بوون و ئه‌و یه‌ك بۆ ده‌لیڤه‌یه‌كا زێرین همبه‌رى گه‌لێ كوردستانێ و گه‌لێ شیعه‌ ل باشۆرێ عیراقێ و سه‌رهلدانه‌كا جه‌ماوه‌رى یا به‌رفره‌هـ ل كوردستانێ و باشۆرێ عیراقێ ده‌ست پێ كر.
گه‌لێ كوردستانێ ل رۆژا پێنجى مه‌ها ئادارا سالا 1991 ل باژاركێ رانیه‌ سه‌ر ب پارێزگه‌ها سلێمانیێ ڤه‌ سه‌رهلدان ده‌ستپێكر و تا رۆژا بیست و ئێكێ وێ مه‌هێ شیاین هه‌ر چار پارێزگه‌هێن كوردستانێ، سلێمانى، هه‌ولێر، دهۆك و كه‌ركووكێ ژ ده‌ستێن به‌عسییان رزگار بكه‌ن، گه‌لێ باشۆرێ عیراقێ ژى پتریا باژارێن خوه‌ ژ ده‌ستهه‌لاتا به‌عسیان پاقژكرن.
داگیركرنا كوێتێ ڤه‌رێژا چ بوو؟
پشتى حزبا به‌عس كۆگه‌تا ل سالا 1958 ل سه‌ر حكومه‌تا عه‌بدولره‌حمان عارفى كرى، د وى ده‌مى دا شۆره‌شا ئیلۆنا مه‌زن ب سه‌ركێشیا بارزانیێ نه‌مر ب هێز كه‌فتبوو و گه‌هشتبوو قۆناغێن پێشكه‌فتى، د گه‌ل وێ یه‌كێ ژى حكومه‌تا به‌غدا ژبه‌ر سێ كۆده‌تایێن سه‌ربازى یێن ئێك ل دووڤ ئێكێ د ده‌مێ 10 سالان دا هاتینه‌ كرن گه‌له‌ك لاواز بوو و شیان نه‌بوون به‌رسینگێ شۆره‌شا ئیلۆنێ بگرن، له‌ورا رژێما به‌عسیان كو وى ده‌مى سه‌ددام حسێن جێگرێ سه‌رۆككۆمارى بوو، نه‌چار بوو ده‌ست ب دانوستاندنان د گه‌ل سه‌ركردایه‌تییا شۆره‌شا ئیلۆنێ و پارتى دیمكۆراتى كوردستان بكه‌ت، كو وى پارتییا ئێكانه‌ بوو د بزاڤا رزگاریخوازا كوردى دا، ئه‌نجامێ وان دانوستاندنان ژى به‌یانناما 11 ئادارێ هات راگه‌هاندن و تیچدا مافێ ئۆتۆنۆمیێ بۆ كوردان هاته‌ دابین كرن.
پشتى حكومه‌تا به‌عسیان خوه‌ ل سه‌ر پێن خوه‌ گرتى و هێزێن خوه‌ ئاڤاكرین، رۆژا 6/5/1975 رێككه‌فتنه‌ك د گه‌ل شاهێ ئیرانێ محه‌مه‌د رزا به‌هله‌وى و ب چاڤدێریا هاوارى بۆمێردیان، سه‌رۆكێ جه‌زائیرێ ئیمزا كر و تێدا ده‌ست ژ هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن عیراقى بۆ ئیرانێ به‌ردا، به‌رانبه‌ر وێ ژى شاهێ ئیرانێ ده‌ست ژ پشته‌ڤانیكرنا شۆره‌شا شۆره‌شا كوردستانى به‌ردا.
لێ ئه‌و رێككه‌فتن ل وێرێ ب داوى نه‌هات، به‌لكو پشتى سه‌دامى كۆده‌تا ل سه‌ر ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كرى كرى و ل ئیرانێ ژى خومه‌ینى كۆده‌تا ل سه‌ر رژێما شاهى كرى، سه‌دام حسێنى رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ ل سه‌ر شاشا تێله‌ڤزیۆنێ دراند و راگه‌هاند بوو؛ ئه‌و رێككه‌فتن د گه‌ل داوى هاتنا رژێما شاهى ب داوى هاتیه‌ و پێگیریێ پێناكه‌ن، ئه‌و یه‌ك ژى بوو ئه‌گه‌ر ل رۆژا 22/9/1980 شه‌رێ عیراقێ و ئیرانێ ده‌ست پێ بكه‌ت و 8 سالان ڤه‌كێشا، رۆژا 8/8/1988 ئه‌و شه‌ر ب داوى هات.
د وان 8 سالان دا ئابۆرێ عیراقێ تووشى شكه‌ستنێ بوو و عیراق كه‌فته‌ بن قه‌رێن ناڤده‌وله‌تى، ژ وێ یه‌كێ ژى دا بشێت قه‌رێن خوه‌ ئه‌دا بكه‌ت بزاڤ دكرن به‌رهه‌مێ په‌ترۆلێ د بازاران دا كێم بیت دا بهایێ وێ بلند بیت، كو ل وى ده‌مێ به‌رمیل گه‌شهتبوو 12 دۆلاران، لێ كوێتێ و وه‌لاتێن كه‌نداڤى به‌رهه‌مێ خوه‌ زێده‌ر كر و رێ نه‌دا بهایێ په‌ترۆلێ بلند بیت، له‌ورا ئه‌و یه‌ك بوو ئه‌گه‌رێ چێبوونا دوبه‌ره‌كیان د ناڤبه‌را عیراقێ و كوێتێ دا و هه‌تا ل رۆژا 2/8/1990 سه‌دامى كوێت داگیر كرى دا بشێت كۆنترۆلێ ل سه‌ر بازارێ جیهانێ بكه‌ت.
ئانكو ب كورتى دشێین بێژین ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كیێ داگیركرنا كوێتێ و ئه‌نجامێن وان ده‌رده‌سه‌ریێن ب سه‌رێ عیراقێ هاتین هه‌تا نها ژى پشتگوه هاڤێتنا مافێن كوردان بوو، د ئه‌نجامێن وان هه‌موو روودانان ژى دا، نها گه‌لێ كوردستانێ ژ هه‌موو پارچه‌ و پێكهاته‌یێن دیێن عیراقێ سه‌ركه‌فتیترن و ئارامترین پارچه‌یه‌ ل عیراقا نها.
د قۆناغا د ناڤبه‌را سالێن هزار و نه‌هسه‌د و نۆت و ئێكێ و تا سالا دوهزار و سێیێ، هه‌ڤركى د ناڤبه‌را رژێما سه‌دامى و ئه‌مریكا و ئسرائیلێ دا ب هێز كه‌فت و چه‌ندین جاران سه‌دامى گه‌فێن هێرشێن چه‌كێ كێمیایى ل ئسرائیلێ كرن، وێ یه‌كێ ژى ترسه‌ك خسته‌ دلێ ئه‌مریكا و ئسرائیلێ، ژبه‌ركو پێشتر رژێما سه‌دامى چه‌كێ كێمیایى ل هه‌له‌بجه‌ و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ دژى كوردان و د شه‌رێ هه‌شت سالیێ د گه‌ل ئیرانێ ژى دا بكارئینابوو.
ئه‌و یه‌ك ژى بوو ئه‌مریكا و بریتانیا هزر د ژناڤبرنا رژێما سه‌دامى دا بكه‌ن و ب به‌هانه‌یا هه‌بوونا چه‌كێ كێمیاى و ترسا بكارئینانا وى چه‌كى، سالا دوهزار و دووێ ئه‌مریكا و بریتانیا بریارا ئازادكرنا عیراقێ ژ رژێما سه‌دامى دا، ل رۆژا نۆزده‌ى مه‌ها ئادارا سالا دوهزار و سێیێ هێزێن ئه‌مریكا و بریتانیا هێرش كره‌ سه‌ر عیراقێ و ئۆپه‌راسیۆنا ب تنێ بیست رۆژا ڤه‌كێشا و ل رۆژا نه‌هێ نیسانێ عیراق ب ته‌مامى ژ رژێما سه‌دام حسێنى رزگار كر.
ده‌رده‌سه‌ریێن وه‌لاتییێن عیراقێ ل وێرێ ب داوى نه‌هاتن، به‌لكو ژ نوو ده‌رگه‌هێن دۆزه‌خێ ڤه‌بوون و ب حكومێ وێ دیمۆكراسییه‌تا ئه‌مریكا ب لوولیا تڤه‌نگێ و ل سه‌ر پشتا تانك و زریپۆشان ئینانه‌ عیراقێ، شیعه‌یێن عیراقێ ب حكومێ پرانیێ ده‌ستهه‌لات گرته‌ ده‌ست، د پازده‌ سالێن بۆرى دا حزبا ده‌عوه‌ ده‌ستهه‌لاتا عیراقێ برێڤه‌به‌رییه‌ و بزاڤ كرن هه‌موو پێكهاته‌یێن دى پشتگوهـ بهاڤێژن، لێ سیاسه‌تا وان یا شاش ب سه‌دان ملیار دۆلارێن عیراقێ ب هه‌ده‌ر برن و نه‌شیان كێمترین خزمه‌ت پێشكێشى وه‌لاتێ خوه‌ بكه‌ن، له‌ورا پشتى پازده‌ سالێن حوكمرانییا شیعه‌یان گه‌لێ باشۆر و ناڤه‌راستا عیراقێ به‌رى مه‌هه‌كێ ژبه‌ر نه‌بوونا خزمه‌تێن سه‌ره‌كى و پێدڤییێن رۆژانه‌ و ب تایبه‌ت نه‌بوونا ئاڤێ و كاره‌بێ، ده‌ست ب خوه‌نشاندانان كر و وه‌لاتێ كوێتێ یێ تا نها ب ملیاران قه‌ر ل سه‌ر عیراقێ هه‌ین به‌رى هه‌موو وه‌لاتێن جیهانێ د هانا حكومه‌تا عیراقێ چوو وده‌ستپێشخه‌رى بۆ دابینكرنا پێدڤیێن گه‌لێ باشۆرێ عیراقێ كر، میرێ كوێتێ ژى بریار دا سۆته‌مه‌نییان بۆ وه‌ستگه‌هێن به‌رهه‌مئینانا كاره‌بێ ل عیراقێ دابین بكه‌ت.
ده‌ستكه‌فتێن كوردستانێ پشتى داگیركرنا كوێتێ
رۆژا 5/3/1991 سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌رى ده‌ستپێكر
تا رۆژا 21/3/1991 پتریا ئاخا كوردستانێ هاته‌ رزگاركرن
رۆژا 28/3/1991 كۆچا ملیۆنى ده‌ستپێكر
داویا مه‌ها شواتێ هه‌ڤپه‌یمانان ده‌ڤه‌رێن دژه‌فڕینێ ل كوردستانێ راگه‌هاند
رۆژا 26/10/1991 رژێمێ سازیێن خوه‌ ژ كوردستانێ ڤه‌كێشان
رۆژا 19/5/1992 هه‌لبژارتنێن ئێكێ د دیرۆكا كوردان دا هاتنه‌ كرن
خزیرانا سالا 1992 حكومه‌تا كوردستانێ هاته‌ دامه‌زراندن
سالا 2005 كوردستان وه‌كو هه‌رێمه‌ك د ده‌ستوورێ عیراقێ دا هاته‌ بنه‌جهكرن
سالا 2005 بۆ جارا ئێكێ د دیرۆكا عیراقێ دا كورده‌ك بۆ سه‌رۆككۆمار
سالا 2005 جه‌لال تاله‌بانى بوو سه‌رۆككۆمار
ژ سالا 2005 تا 2014 هه‌رێما كوردستانێ پێشكه‌فتنه‌كا مه‌زن د هه‌موو واران دا كر

ئه‌ڤرۆ: به‌یارێ زاویته‌یى
عیراق ئه‌و ئه‌ردێ د هه‌موو دیرۆكا خوه‌دا خوین لێ هاتیه‌رێشتن و حه‌تا نها به‌رده‌وامه‌ و نه‌راوه‌ستیایه‌، هه‌لبه‌ستڤانێ كورد موئه‌یه‌د ته‌یب ژى د هه‌لبه‌سته‌كا خوه‌دا دبێژیت: (شه‌ڤا وێ گورگه‌ و رۆژا وێ كێر و سه‌ربڕین، هندى دیرۆكێ ل بیره‌ سێ رووبارێن لێ هه‌ركین، دیجله‌ و فورات و خوین، دیجله‌ پیر بوو و ئێدى خوه‌ ل سه‌ر پێن خوه‌ ناگریت، فورات وه‌خته‌ بۆ فره‌كا ئاڤێ بمریت، لێ خوین له‌هیه‌كا بوهاریه‌ و تشته‌ك خوه‌ ل به‌ر ناگریت). ئانكو هه‌موو دیرۆكا وێ شه‌ر و كوشتن و خوینرشتن بوویه‌.
گه‌له‌ك د دیرۆكێ دا ناچینه‌ خار، لێ ب تنێ وان ده‌رده‌سه‌ریان دێ بێژین یێن د 100 بۆرى دا چێبوون و ب تایبه‌ت پشتى حزبا به‌عس ده‌ستهه‌لات گرتیه‌ ده‌ست و بتایبه‌تتر پشتى سه‌دام حسێن بوویه‌ سه‌رۆككۆمار.
سالا 1923 ئه‌و ده‌وله‌تا دبێژنێ عیراق ل سه‌ر ده‌ستێ ئینگلیزان هاته‌ دامه‌زراندن و كه‌سه‌ك ژ ده‌رڤه‌ى سنۆران ئینا و كره‌ شاهێ وێ كو به‌رى نها وى عیراق نه‌دیت بوو، ئه‌و ژى شاه فه‌یسه‌لێ ئێكێ بوو، هه‌ر ژ رۆژا دامه‌زراندنا وێ ده‌وله‌تى و ب زۆرى نووساندنا ڤێ پارچا كوردستانێ ب وێ ده‌وله‌تێ ڤه‌ و تا نها ئێك سال ژى ئه‌و وه‌لات ته‌نا و رحه‌ت نه‌بوویه‌، هه‌ر ژ سالێن ده‌ستپێكێ ده‌ستهه‌لاتێ گه‌لێ كورد و مافێن وى پشتگوه هاڤێتن، له‌ورا كورد نه‌چار بوون ل ده‌سپێكا سالێن سیهان ده‌ست ب شۆره‌شا چه‌كدارى بكه‌ن بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا مافێن خوه‌، تا نها ژى ئه‌و شۆره‌ش به‌رده‌وامه‌ و نه‌راوه‌ستیایه‌ لێ شێوازێ شۆره‌شێ هاتیه‌ گوهارتن.
به‌ختێ ره‌شێ عیراقیان و ب تایبه‌ت یێ كوردان ل سالا 1958 ده‌سپێكر پشتى شاه فه‌یسه‌لێ دووێ ل سه‌ر ده‌ستێ عه‌بدولكه‌ریم قاسمى هاتیه‌ كوشتن، ئه‌و قۆناغا ئێكێ یا خرابكرنا عیراقێ بوو و ل وێرێ جۆكا خوینێ ده‌سپێكر.
كۆده‌تایا دووێ ل سه‌ر ده‌ستێ عه‌بدولسه‌لام عارفى ده‌سپێكر و عه‌بدولكه‌ریم قاسم هاته‌ كوشتن، پاشى فرۆكا عه‌بدولسه‌لام عارفى كه‌فت و ئه‌و ژى تێدا مر و برایێ وى عه‌بدولره‌حمان عارف بوو سه‌رۆكێ عیراقێ.
ل سالا 1968 قۆناغا سه‌ره‌كى یا خراببوونا عیراقێ ده‌سپێكر پشتى حزبا به‌عس ب سه‌ركێشیا ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كرى كۆده‌تا ل سه‌ر عه‌بدولرحه‌مان عارفى كرى، كو ب كۆده‌تایا سپى دهێته‌ نیاسین و چو كه‌س تێدا نه‌هاته‌ كوشتن، لێ پشتى به‌عسیان ده‌ستهه‌لات گرتیه‌ ده‌ست، ماكینا كوشتنێ ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌دام حسێنى كه‌فته‌ كارى و جۆكا خوینێ نه‌راوه‌ستیا.
پشتى 11 سالێن ده‌ستهه‌لاتا ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كرى كو سه‌دام حسێن جێگرێ وى بوو، قۆناغا وێرانكرن و كوشتن و جه‌نگ و تالانكرن و ئه‌نفال و سێداره‌دانان ل عیراقێ ده‌سپێكر.
مه‌ها تیرمه‌ها سالا 1979 سه‌دام حسێنى ئه‌حمه‌د حه‌سن به‌كر نه‌چار كر ده‌ست ژ كاركێشانا خوه‌ ل سه‌ر تێله‌ڤزیۆنا فه‌رمى یا عیراقێ راگه‌هینیت و خوه‌ وه‌كو سه‌رۆككۆمارێ عیراقێ راگه‌هاند، ل ڤێرێ ده‌رده‌سه‌ر و نه‌هامه‌تێن عیراقى و كوردان ده‌سپێكرن.
ده‌ستكه‌فتێن حزبا به‌عس
عیراق ل سه‌ر ده‌مێ ده‌ستهه‌لاتا به‌عسییان ژ سالا 1968 حه‌تا 2003 و ده‌ستكه‌فتێن وان:
حزبا به‌عس یا عه‌ره‌بی یا ئیشتیراكی ل 7ی نیسانا سالا 1947 ل سووریا ل سه‌ر ده‌ستێ میشێل عه‌فله‌قی هاتیه‌ دامه‌زراندن. حزبا به‌عس نه‌ته‌وپه‌رستی، سۆسیالیستی بوو و لقێن خوه‌ ل عیراق، سووریا، ئوردن، لوبنان و كوێتێ هه‌بوون
ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كر ل سالا 1963ێ بوو سكرتێرێ حزبا به‌عس یا عیراقێ
به‌عسییێن عیراقێ ل 8ی شواتا سالا 1963ێ ب سه‌ركێشییا ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری، یه‌كه‌مین بزاڤا كۆده‌تایێ ل سه‌ر عه‌بدولكه‌ریم قاسمی كر و كۆده‌تایا وان سه‌رنه‌گرت
به‌عسیێن عیراقێ ل 17 تیرمه‌ها سالا 1963ێ كۆده‌تا ل سه‌ر عه‌بدولره‌حمان عارفی كر و ده‌ستهه‌لاتا به‌عسیان ل عیراقێ ده‌سپێكر
سالا 1970 مافێ ئۆتۆنۆمى بۆ كوردان راگه‌هاند كو ب رێككه‌فتنا 11 ئادار داهته‌ نیاسین و ئێك ژ به‌رهه‌مێن شۆره‌شا ئیلۆنێ بوو ب سه‌ركێشیا بارزانیێ نه‌مر.
ل سالا 1975 رێككه‌فتنا 11 ئادارێ یا د گه‌ل كوردان دا ب رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ د گه‌ل ئیرانێ دا، هه‌لوه‌شاند و جه‌نگ ل هه‌مبه‌ر كوردان راگه‌هاند
ل سالا 1979 سه‌ددام حسێنی كۆده‌تایا سپی ل سه‌ر ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری كر.
ل سالا 1979 سه‌دام حسێنی رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ د گه‌ل ئیرانێ دا هه‌لوه‌شاند و جه‌نگ د گه‌ل ئیرانێ دا راگه‌هاند
جه‌نگا عیراقێ د گه‌ل ئیرانێ دا هه‌شت سالان ڤه‌كێشا
د هه‌شت سالێن جه‌نگا عیراق ـ ئیرانێ دا ژێرخانه‌یا عیراقێ ژ هه‌موو ئالیان ڤه‌ هه‌رفت. ل 31 تیرمه‌ها سالا 1983 د یه‌كه‌مین هه‌وا ئه‌نفالان دا ل دژی كوردان 8000 بارزانی هاتن هنداكرن
هه‌وا ئه‌نفالان تا سالا 1988 به‌رده‌وام بوو و 182 هه‌زار كورد تێدا هاتن شه‌هیدكرن و ونداكرن
ل دویی ته‌باخا سالا 1990 كوێت داگیر كر.
ل سالا 1991ێ هێزێن هه‌ڤپه‌یمانان ب سه‌ركێشیا ئه‌مریكا عیراق ژ كوێتێ ده‌رخست. ل سالا 1991ێ سه‌رهلدانا كورد و شیعه‌یان ل هه‌رێما كوردستانێ و باشۆرێ عیراقێ ده‌سپێكر
رژێما سه‌دامى ل هه‌مان سالا سه‌رهلدانێن كورد و شیعه‌یان سه‌ركۆت كرن و كورد ئازاره‌ى ئیرانێ و توركیا بوون.
ل سالا 1992 كوردان ئێكه‌م هه‌لبژارتن د دیرۆكا خوه‌دا كرن و حوكمه‌ت و په‌رله‌مان پێكئینان
ل سالا 2003 ئه‌مریكا و بریتانیا داوی ب ده‌ستهه‌لاتا وێ حزبێ ل عیراقی ئینا
پشتى داوى هاتنا ده‌ستهه‌لاتا به‌عسیان ل عیراقێ ده‌رده‌سه‌رى و خوین رێشتن ب داوى نه‌هات، به‌لكو ب حوكمێ دیمۆكراسیه‌تا ئه‌مریكا ل سه‌ر پشتا تانك و تۆپان ئینایه‌ عیراقێ شیعه‌ بووینه‌ ده‌ستهه‌لاتدار، هه‌موو تشتێن عیراقێ وێران كرن و كورد و سوننه‌ پشنگوه هاڤێتن و خوسات ئه‌و بتنێ ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ بن، لێ شێوێ حوكمرانیا وان هه‌ر تشت ل عیراقێ وێران كر و ب سه‌دان هزاران كه‌س هاتنه‌ كوشتن و بریندار بوون و ب ملیۆنان عیراقى ئاواره‌ و په‌نابه‌ر بوون:
ده‌ستكه‌فتێن حوكمرانیا شیعان ل عیراقێ ژ سالا 2003 تا 2018:
سالا 2005 ب حوكمێ ده‌ستوورێ عیراقى شیعه‌ بوونه‌ ده‌ستهه‌لاتدار
پشتى 9 سالێن حوكمرانیێ و مه‌زاختنا ب سه‌دان ملیار دۆلاران نه‌شیان ئێك خزمه‌ت ژى بۆ گه‌لێ عیراقێ بكه‌ن.
ژ سالا 2003 و تا نها حكومه‌تێن ئێك ل دووڤ ئێكێن شیعه‌یان ده‌ست ژ دژاتیا كوردان به‌رنه‌دا
سالا 2014 رێكخستنا تیرۆرستیا داعشێ باژارێ مووسلێ و سێكا عیراقێ داگیر كر
ژ سالا 2014 تا 2016 داعشێ ب سه‌دان كۆمكوژى دژى وه‌لاتیێن عیراقێ كر و ل سه‌ر هه‌موویان كۆمكوژیا سپایكه‌ر
سالا 2016 هێزێن پێشمه‌رگه‌ى و ب هه‌ماهه‌نگیا هه‌ڤپه‌یمانییا ناڤده‌وله‌تى ده‌ست ب رزگاركرنا ده‌ڤه‌رێن كوردستانى ژ ده‌ستێن داعشێ كر.
ل هه‌مان سال هێزێن عیراقى و حه‌شدا شه‌عبى ب پشته‌ڤانییا رژێما ئیرانێ ده‌ست ب رزگاركرنا ده‌ڤه‌رێن عیراقێ كر.

به‌رهه‌ڤكرن: به‌یارێ زاویته‌یى
شۆره‌شا 14ى تیرمه‌هێ به‌رى 60 سالان ل ئیراقێ ژ ئالییێ عه‌بدولكه‌ریم قاسم ڤه‌ هاته‌ كرن و حوكمرانییا شاهانه‌ ل ئیراقێ ب داوى ئینا و كۆمارا ئیراقێ راگه‌هاند، ئه‌و شۆره‌ش ب ناڤێ شۆره‌شا تیرمه‌هێ، یان ژى كۆده‌تایا چارده‌ى تیرمه‌هێ دهاته‌ نیاسین.
سپێده‌هیا رۆژا 14/7/1958 عه‌بدولكه‌ریم قاسم و هه‌ڤالێن خوه‌ شاهنشینا ئیراقێ یا هاشمى ئینا یا شاه فه‌یسه‌لێ ئێكێ ل ژێر چاڤدێریا بریتانیا ل سالا 1921 دامه‌زراندى، تێدا شاه فه‌یسه‌لێ دووێ و تاچپارێز عه‌بدوئیلاه و سه‌رۆكێ وه‌ىزیران نوورى سه‌عید هاتنه‌ كوشتن.
پشتى وێ كۆده‌تایێ كۆمارا ب ناڤێ كۆمارا ئیراقێ هاته‌ راگه‌هاندن و ئیراق بوو ده‌وله‌ته‌كا سوسیالیست یا خودان ئێك حزب و ئه‌و ره‌وش ژ سالا 1958 – 2003 وه‌كو دیفاكتۆ ل ئیراقێ دروست بوو، پشتى وێ كۆده‌تایێ ژى كۆده‌تایه‌كا دى هاته‌ كرن و تێدا داوى ب حوكمرانیا عه‌بدولكه‌ریم قاسم ئینا و رۆژا 8 سواتا سالا 1963 هاته‌ سێداره‌دان.
پشتى راگه‌هاندنا كۆمارا ئیراقێ حوكمێ شاهانه‌ ل ئیراقێ ب داوى هات و كۆماریخوازێن ئه‌ندامێن ته‌ڤگه‌را ئه‌فسه‌رێن نشتیمانى ده‌ست ب سه‌ر هه‌موو ده‌ستهه‌لاتێن ده‌وله‌تێ دا گرت و هه‌موو سازى و بنگه‌هێن سه‌ره‌كى ل به‌غدا و پارێزگه‌هێن دى یێن ئیراقێ ئێخستنه‌ ژیرَ كۆنترۆلا خوه‌ و ژوانا هه‌ردو بنگه‌هێن سه‌ربازى یێن ستراتیژى ل تاخێن ره‌شید و ره‌سافه‌ ل به‌غدا، هه‌روه‌سا وه‌زاره‌تا به‌رگریێ و كۆچكا شاهانه‌ و كۆچكا نوورى سه‌عیدى و دادگه‌هه‌كا تایبه‌ت هاته‌ پێكئینان بۆ دادگه‌هكرنا به‌رپرسێن حكومه‌تا شاهى.
پشتى ڤان روودانان عه‌بدولكه‌ریم قاسم ژ سه‌ركردێ شۆره‌شێ بوو سه‌ركردێ ئێكانه‌یێ ئیراقێ و هه‌موو ده‌ستهه‌لات كه‌فتنه‌ ده‌ستێ وى و بنگه‌هێ دانان بریارێ ئێخسته‌ ژێر كۆنترۆلا خوه‌، وى ده‌مى بوو سه‌رۆكێ وه‌زیران و وه‌زیرێ به‌رگریێ و فه‌رماندارێ گشتیێ هێزێن چه‌كدار.
پشتى سه‌ركه‌فتنا شۆره‌شێ و كۆمارا ئیراقێ هاتیه‌ دامه‌زراندن، رێ ب وه‌زاره‌تا ناڤخوه‌ كو وى ده‌مى عه‌بدولسه‌لام عارف وه‌زیر بوو هاته‌ دان كو هنده‌ك حزب بهێنه‌ دامه‌زراندن وه‌كو حزبا ئیسلامییا ئیراقى و حزبا ده‌عوا ئیسلامى، لێ عه‌بدولكه‌ریم قاسم پشتى هه‌موو ده‌ستهه‌لات كه‌فتینه‌ ده‌ستێ وى ئه‌و حزب هه‌لوه‌شاندن و رێ نه‌دا چو حزبێن نوو ژ بلى حزبا شیوعى یا ئیراقى یا پشكدار د ده‌ستهه‌لاتێ دا كار ل ئیراقێ بكه‌ن.
پشتى كۆنترۆلا هه‌موو ده‌ستهه‌لاتێ كرى، عه‌بدولكه‌ریم قاسم ئه‌ڤ بریاره‌ دان:
چو ده‌ستهه‌لات نه‌دانه‌ جڤاتا سه‌روه‌رى و ب تنێ هێلا وه‌كو سازیه‌كا شه‌كلى.
رێ نه‌دا هه‌لبژارتینَن سه‌رۆككۆمارى بهێنه‌ كرن و ئه‌و پۆسته‌ ما هه‌لاویستى.
رێ نه‌دا جڤاتا نشتیمانى بۆ سه‌ركردایه‌تیا شۆره‌شێ بهێته‌ دامه‌زراندن كو ل سه‌ر ده‌مێ ته‌ڤگه‌را ئه‌فسه‌رێن نشتیمانى رێككه‌فتن ل سه‌ر هاتیه‌ كرن.
جڤاتا نوونه‌ران یا ل سه‌ر ده‌مێ شاهى هه‌لوه‌شاند و رێ نه‌دا هه‌لبژارتنێن جڤاتا نوونه‌ران بهێنه‌ كرن.
حوكمێن سێداره‌دانێ و زیندانكرنێ بۆ هه‌ڤالێن خوه‌یێن سه‌ركردێن شۆره‌شا 14 تیرمه‌هێ و ئه‌فسه‌رێن ته‌ڤگه‌را ئه‌فسه‌رێن نشتیمانى ده‌ركرن.
به‌رى كۆده‌تایا 14 تیرمه‌هێ هنده‌ك بزاڤێن دى وه‌كو كۆده‌تا هاتبوونه‌ كرن:
بزاڤا ته‌ڤگه‌را ئه‌فسه‌رێن نشتیمانى ل سالا 1949.
بزاڤا عه‌قید رفعه‌ت ئه‌لحاج سه‌رى سالا 1950.
بزاڤا سالا 1950 هاتو هه‌لوه‌شاندن ژبه‌ر به‌رهه‌ڤ نه‌بوونا نوورى سه‌عید.
بزاڤا سالا 1955 یا موقه‌دم عه‌بدولغه‌نى ئه‌لراوى یا ئه‌فسه‌رێن ته‌ڤگه‌رێ ره‌ت كرى.
ئیراقى ل سه‌ر ده‌مێ شاهاتیێ
شاه فه‌یسه‌لێ ئێكێ 1921 – 1933
شاه غازى یێ ئێكێ 1933- 1939
میر عه‌بدولئیلاه (تاچپارێز) 1939 – 1953
شاه فه‌یسه‌لێ دووێ 1953 – 1958
ئیراقى ل سه‌ر ده‌مێ كۆمارى
محه‌مه‌د نه‌جیب ئه‌لروبه‌یعى (سه‌رۆكێ جڤاتا سه‌روه‌رى) 1958 – 1963
عه‌بدوله‌كریم قاسم سه‌رۆكێ وه‌زیران 1958 – 1963
عه‌بولسه‌لام عارف 1963 – 1966
عه‌بدولره‌حمان ئه‌لبه‌زاز سالا 1966 كاروبارێن سه‌رۆككۆمارى ب رێڤه‌ دبر
عه‌بدولره‌حمان عارف 1966 – 1968
17/7/1968 حزبا به‌عس كۆده‌تا ل سه‌ر عه‌بدولره‌حمان عارف كر
ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كر 1968 – 1979
سه‌ددام حسێن 1979 – 2003
2003 ئه‌مریكا ئیراق داگیر كر
2003 – 2004 ده‌ستهه‌لاتا به‌روه‌خت
2004 – 2005 غازى عجیل ئه‌لیاور بۆ سه‌رۆككۆمار
سالا 2005 بۆ جارا ئێكێ د دیرۆكێ دا سه‌رۆككۆمارێ ئیراقێ هه‌اته‌ هه‌لبژارتن
2005 – 2014 جه‌لا تاله‌بانى بۆ سه‌رۆككۆمارى
چارا ئێكێ بوو كه‌سه‌كێ كورد دبیته‌ سه‌رۆككۆمارێ ئیراقێ
2014 و تا نها د. فوئاد مه‌عسووم

هه‌كه‌ خواندنه‌كێ بۆ ره‌وشا نها یا هه‌رێما كوردستنێ بكه‌ین، دێ وه‌سا بۆ مه‌ دیار بیت كو ئه‌و گه‌فێن بووینه‌ ترس ل سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ پشتى رێفراندۆما سه‌رخوه‌بوونێ، هێدى هێدى یێ پاشڤه‌ دزڤرن، سه‌ركردایه‌تییا كوردستانى ژى دوباره‌ دێ ڤه‌گه‌ریته‌ سه‌ر رۆلێ خوه‌یێ به‌رى رێفراندۆمێ، ئه‌و ژى پشتى هه‌ڤگرتنه‌ك تا راده‌یه‌كى د ناڤبه‌را هێزێن پێشمه‌رگه‌ى دا دروست بووه‌ و گوهۆرینه‌كا به‌رچاڤ د هه‌لویستێن ئه‌مریكا و توركیا دا چێبووین.
ده‌مه‌كى هنده‌ك به‌رپرسێن ئیرانی و ئیراقی بزاڤ دكرن ره‌وشا هه‌رێما كوردستانێ ب هێزا سه‌ربازى ئێكلا بكه‌ن، ئه‌نقه‌ره‌ گاڤان بۆ نووژه‌نكرنا په‌یوه‌ندیێن خوه‌ د گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ دكه‌ت، ئه‌مریكا ژى دوپات كریه‌ كو نابیت ده‌ستكارى د سنۆرێن هه‌رێما كوردستانێ دا بهێته‌ كرن، هه‌روه‌سا ئه‌نقه‌ره‌ و واشنتۆن ب پێكڤه‌ فشاران ل سه‌ر حكومه‌تا به‌غدا دكه‌ن دانوستاندنێن به‌رفره‌هـ ده‌ست پێ بكه‌ن بۆ چاككرنا ده‌وله‌تا ئیراقێ و ئاڤاكرنا شێوازه‌كێ نوویێ په‌یوه‌ندییان د ناڤبه‌را هه‌موو پێكهاته‌ییێن گه‌لێ ئیراقێ دا، بۆ وێ یه‌كێ هه‌ڤسه‌نگیا هێزێ ل هه‌رێما كوردستانێ بپارێزن و بزاڤێن ئیرانێ بۆ سه‌پاندنا هه‌ژموونا ته‌مام ل سه‌ر ئیراقێ ژناڤببه‌ن.
هه‌مان ده‌م و ب شێوه‌كێ بله‌ز ئه‌مریكا دێ ئاشكرا كه‌ت كو مه‌رجێن وان بۆ پشته‌ڤانیكرنا عه‌بادى بۆ ده‌رخستنا ئیرانێ بۆ ده‌رڤه‌ى ئیراقێ، ژ وێ خه‌یالێ كێمتر نینه‌ یا د گه‌ل نوورى مالكى یێ به‌رى وى كرى كو هه‌مان رۆل بگێریت، هه‌روه‌سا توركیا ژى دێ زانیت كو وان بده‌ستێن خوه‌ ئیراق ب ئێكجارى راده‌ستى ئیرانێ كر، یا ژ هه‌موویێ خرابتر ژى دێ ئه‌و بیت هه‌كه‌ هه‌ولێر بچیته‌ بال بژارده‌یا سلێمانیێ و بكه‌ڤیته‌ ته‌نشتا ئیرانێ ل سه‌ر نه‌خشه‌یێ هێزێ ل ده‌ڤه‌رێ.
پێشتر ئیبراهیم كالن، په‌یڤدارێ سه‌رۆكاتیا كۆمارى یا توركیا راگه‌هاند بوو؛ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆككۆمارێ توركیا، به‌رهه‌ڤییا ژڤانه‌كى دكه‌ت پێشوازیێ ل نێچیرڤان بارزانى، سه‌رۆكێ حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ت، گۆت بوو ژى؛ ئه‌ردۆغان دێ وى ژڤانى ل ده‌مێ گونجاى راگه‌هینیت.
ب گۆتنا ئیبراهیم كالن، توركیا چو دوژمناتى بۆ چو پێكهاته‌یان نینه‌ و یا ئه‌و دخوازن ئێكپارچه‌یا ئاخا ئیراقێ یه‌، به‌لگه‌یێ وى ژى ئه‌و بوو كو ده‌ریێ سنۆرى ل همبه‌رى وه‌لاتیێن هه‌رێمێ دانه‌خستینه‌.
بنگه‌هێ جه‌زیره‌ یێ ڤه‌كۆلینان ژى د راپۆرته‌كێ دا ئاشكرا كربوو، په‌یوه‌ندییێن دناڤبه‌را هه‌ولێر و ئه‌نقه‌ره‌ سه‌ر ژ نوو ده‌ست پێ كرینه‌ڤه‌، ئاشكرا ژى كر بوو؛ ئه‌و پێشهاته‌ ئاماژه‌ نه‌ كو ئه‌نقه‌ره‌ و ب هه‌مان شێوه‌ واشنتۆن ژى، تێگه‌هشتینه‌ كو سیاسه‌تا سزادانا هه‌رێما كوردستانێ دێ بیته‌ ئه‌گه‌رێ ترسێن به‌رۆڤاژى و دێ گوهۆرینێن ستراتیژى ل ئیراقێ و ده‌ڤه‌رێ دروست بن.
ل ڤێرێ ئاماژه‌كا دى ژى هه‌یه‌، ئه‌ردۆغانێ سه‌رۆككۆمارێ توركیا، ده‌ست ژ داخویانیێن خوه‌ دژى رێفراندۆمێ به‌ردایه‌، یێن ژ ده‌ستپێكا بریارا رێفراندۆما سه‌رخوه‌بوونێ و هه‌تا هێزێن ئیراقى چووینه‌ د كه‌ركووكێ دا، رۆژانه‌ ب هه‌لكه‌فت و بێ هه‌لكه‌فت رادگه‌هاندن.
هه‌روه‌سا هه‌بوونا سنۆردار یا هێزێن توركى ل باشیكێ، كو دبیت ئیراق د ڤێ قۆناغێ دا چاڤێ خوه‌ لێ بنقینیت، یا بزه‌حمه‌ت نابیت خوه‌ ژێ قۆرتال بكه‌ت هه‌كه‌ به‌غدا سنۆرێن ئیراقێ د گه‌ل توركیا كۆنترۆل بكه‌ت.
سه‌باره‌ت عه‌ره‌بێن سوننه‌ ژى، ئه‌و نه‌شێن ئێدى گه‌نگه‌شێ د گه‌ل كۆما شیعه‌ یا ده‌ستهه‌لاتدار ل به‌غدا بكه‌ن، هه‌كه‌ به‌غدا ئه‌و هزر كر كو وان سه‌ركه‌فتن ل سه‌ر هه‌رێمێ ئینایه‌، ئه‌و یه‌ك ژى به‌رۆڤاژى سیاسه‌تا توركیا و سعوودیێ یه‌ كو پشته‌ڤانێن سوننه‌یێن ئیراقێ نه‌ و دژى به‌رفره‌هبوونا هه‌ژموونا ئیرانێ نه‌.
ژ ئالییه‌كێ په‌رله‌مانتاره‌كێ كورد ئاشكرا كر بوو؛ كو هه‌رێما كوردستانێ چو داهات نینن بشێت قه‌رێن خوه‌ بده‌ت یێن به‌رى نها ژ توركیا قه‌ركرین بۆ مووچه‌یێن فه‌رمانبه‌ران كو دگه‌هنه‌ چار ملیار دۆلاران، گۆت بوو ژى؛ توركیا مه‌رج د گه‌ل به‌غدا داناینه‌ كو قه‌رێن وێ یێن ل سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ ئه‌دا بكه‌ت به‌رى رێ بده‌ت په‌ترۆلا ئیراقێ بگه‌هیته‌ به‌نده‌رێ جه‌یهان ل ژێر سه‌رپرشتیا كۆمپانیا سومو یا ئیراقى.
ل گۆرى رۆژنامه‌یا شه‌رقولئه‌وسه‌ت، توركیا قه‌ره‌ك ب كۆژمێ چار ملیار دۆلاران دابوو حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بۆ دانا مووچه‌یێن فه‌رمانبه‌ران، نوكه‌ توركیا یا رژده‌ وان قه‌ران ڤه‌گه‌رینیت به‌رى پرۆسه‌یا هنارتنا په‌ترۆلا ئیراقێ د ناڤا ئاخا وێ را ده‌ست پێ بكه‌ت، حكومه‌تا هه‌رێمێ ژى ئه‌و پاره‌ نینه‌ وى قه‌رى ئه‌دا بكه‌ت، حكومه‌تا ئیراقێ ژى پێگیر نینه‌ وان قه‌ران ئه‌دا بكه‌ت، ژبه‌ركو ده‌ستوورێ ئیراقێ ب ئاشكرایى دبێژیتن ئه‌و قه‌رێن حكومه‌ت ژ وه‌لاتان بكه‌ت، پێدڤییه‌ ب رێیا په‌رله‌مانى بیت، حكومه‌تا هه‌ولێرێ ژى بۆ وان قه‌ران چو رازیبوون ژ په‌رله‌مانى وه‌رنه‌گرتینه‌، له‌ورا ئه‌و قه‌ر د ستوویێ هه‌ولێرێ دانه‌.
ژ ئالیه‌كێ دى، جه‌بار لعێبى، وه‌زیرێ په‌ترۆلا ئیراقێ ل ده‌مێ ڤه‌كرنا ئۆمبارێن سۆته‌مه‌نیان ل كه‌ربه‌لا راگه‌هاند بوو؛ ئیراق و توركیا نه‌گه‌هشتینه‌ چو رێككه‌فتنان بۆ هنارده‌كرنا په‌ترۆلا ئیراقێ ژ كێلگه‌هێن كه‌ركووكێ بۆ به‌نده‌رێ جه‌یهان یێ توركى، ئاشكرا ژى كر بوو؛ دانوستاندن د گه‌ل توركیا ل دۆر وێ یه‌كێ دێ به‌رده‌وام بن.
ل به‌غدا یا پایته‌خت ژى یا نها خوه‌ بهێزه‌كا مه‌زن دده‌ته‌ دیاركرن و مه‌رجان بۆ دانوستانان دیار دكه‌ت و چو حسابا بۆ هه‌رێمێ نه‌كه‌ت، سه‌رۆكوه‌زیرَن وێ كه‌فتیه‌ گێله‌شۆكه‌كێ و پێشبینى ناهێته‌ كرن ب سلامه‌ت ژێ ده‌ربكه‌ڤیت، ژبه‌ركو حه‌شدا شه‌عبى هێزا ئێكانه‌یه‌ عه‌بادى زه‌پله‌كێن خوه‌ پێ دیار بكه‌ت، پتریا گرۆیپێن حه‌شدێ ژى ژ ئالیێ ئه‌مریكا ڤه‌ كه‌فتینه‌ لیستا تیرۆرێ، ئه‌مریكا داخواز ژ ژعه‌بادى كریه‌ حه‌شدێ هه‌لوه‌شتینیت و وێ یه‌كێ ژى ئیران قه‌بوول ناكه‌ت و خامنه‌یى ب ئاشكرایى گۆتیه‌ عه‌بادى، نابیت حه‌شد هه‌لوه‌شیت، ئه‌ڤه‌ ژبلى هه‌ڤڕكیا نوورى مالكى د گه‌ل عه‌بادى ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ، كو وێ یه‌كێ دوبه‌ره‌كى ئێخستیه‌ ناڤا حه‌شدێ.
ل ڤێرێ هێدى هێدى دژاتیا ئه‌مریكا بۆ حه‌شدێ دیار دبیت و توركیا هه‌ر ل ده‌ستپێكێ ئاشكرا كریه‌ كو وان چو په‌یوه‌ندى د گه‌ل حه‌شدا شه‌عبى نینن، كۆنترۆلكرنا كه‌ركووكێ ژى ژ ئالیێ حه‌شدێ، ئانكو د چاڤێن ئه‌مریكا دا ئه‌و كۆنترۆلكرن ژ ئالیێ گرۆپێن تیرۆرسته‌، ژ لایه‌كێ دى ڤه‌ ب ئاشكرایى ئه‌مریكا دیار دكه‌ت كو دێ ل سه‌ر پشته‌ڤانیكرنا هه‌رێما كوردستانێ و هێزێن پێشمه‌رگه‌ى به‌رده‌وام بیت، ئانكو نه‌دووره‌ جاره‌كا حه‌شدا شه‌عبى ب فه‌رمانا ئیرانێ هێرشێ بكه‌ته‌ سه‌ر كوردستانێ، وى ده‌مى دێ گوهۆرینه‌كا مه‌زنتر د هه‌لوه‌ستێ ئه‌مریكا و توركیا دا چێبیت.
ب وێ یه‌كێ و ب كورتى، گاڤ بۆ گاڤێ پێگه‌هێ هه‌رێما كوردستانێ دێ ڤه‌گه‌ریته‌ سه‌ر هێزا خوه‌ یا به‌رێ و په‌یوه‌ندیێن ئیراقێ و توركیا چو كارتێكرنێ ل وان ناكه‌ن و دێ هه‌موو مافێن خوه‌یێن ده‌ستوورى د ڤێ قۆناغێ دا بده‌ستڤه‌ ئینن، رێ ژى ل به‌ر سه‌رخوه‌بوونێ دێ خۆش بیت گه‌ر ئه‌مریكا د ب دروستى د وێ یه‌كێ گه‌هشت كو ئیرانێ دڤێت ب وه‌كاله‌ت ئانكو ب ناڤێ حه‌شدا شه‌عبى ئیراقێ داگیر بكه‌ت.