فاكته‌رێن كۆچبه‌ریێ ل هه‌رێما كوردستانێ:
محه‌مه‌د عامر دێرشه‌وى (ئه‌كادیمى د ڕۆژهه‌لاتناسى و زانستێن سیاسی دا)
ئیجه جه‌رگبڕه، مرۆڤى نه‌چار دكه‌ت هزره‌كێ ل سه‌ر فاكته‌رێن كۆچبه‌ریا نه‌یاسایى ژ كوردستانێ بكه‌ت، ئه‌گه‌ر چى ته‌نها ده‌ستنیشانكرنا خالێن سه‌ره‌كى بت و ب كورتى.
كۆچبه‌رى و مشه‌ختبوون د ژیانێدا كه‌ڤنه و كارتیكرنا خوه هه‌یه. كۆچبه‌رییا ژ كوردستانێ، ژ ره‌نگێ كۆچبه‌ریا نه‌یاساییه. دوو جورێن فاكته‌ران بۆ ڤێ كۆچبه‌ریێ هه‌نه:
فاكته‌رێن پالده‌ر بۆ كۆچبه‌ریێ:
1) ئێمناهى 2) سیاسى: دو گرنگترین فاكته‌رن ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ. ره‌وشتا ڤان هه‌ردو فاكته‌ران: یه‌كه‌م جار كۆچبه‌ریا ناڤخوه په‌یدا دبیت و پاشان یا ژده‌رڤه‌یى وه‌لات. ئه‌گه‌ر شنگال و هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن دن؛ یێن ژ ده‌رڤه‌یى ده‌سته‌لاتا هه‌رێمێ، نه‌بیت، ئه‌ڤ فاكته‌ر رۆله‌كێ مه‌زن نابینیت وه‌كو فاكته‌رێ كۆچبه‌ریێ ژ هه‌رێما كوردستانێ.
2) ئاینى: شه‌رێ شیعه و سونیان نه‌گه‌هشتیه هه‌رێما كوردستانێ، له‌وا ئه‌ڤ فاكته‌ر ته‌نها ژ ئاینێن نه موسلمان دگریت، ب تایبه‌ت ژ ئێزدى و كرسیتیانان.
3) كۆمه‌لایاتى و دابونه‌ریتێن توند: ئه‌ڤ فاكته‌ر پتر بۆ جحێلێن كوردستانێ دبیت هانده‌ر، كو حه‌ز بكه‌ن، وه‌لاتێ خوه بجهـ بهێلن و كۆچبه‌ر ببن. ل جیهانا گلۆبالا ئه‌ڤڕۆ جحێل حه‌ز دكه‌ن، ژیانه‌كا ڤه‌كرى، مینا ژیانا جحێلێن ئه‌وروپا هه‌بیت.
4) ئابوورى: فاكته‌ره‌ك هه‌ره‌گرنگه ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ و ل سه‌ر ئاستێ هه‌رێما كوردستانێ فاكته‌رێ هه‌ره گرنگه. أ) ڕێژا بلندا بێكاریێ. ب) په‌یدابوونا ده‌سته‌كا زه‌نگینا و ده‌سته‌كه‌ك دى یا هه‌ژاران ل كوردستانێ، ب تایبه‌ت كو هزر تێت كرن؛ زه‌نگین ب ڕێكێن نه‌ساخله‌م زه‌نگین دبن و هه‌ژار ژ بێدادى ده‌رفه‌تا حالخوه‌شیێ ب ده‌ست وان ناكه‌ڤیت. ج) نه‌بوون یان ژى كێمبوونا خزمه‌تگوزاریێن گرنگ بۆ ژیانێ.
5) ده‌روونى: أ) خاپاندن: هه‌ر له‌شكره‌كێ هه‌ست پێبكه‌ت، كو سه‌رله‌شكرى له‌شكر ب تنێ ل مه‌یدانا شه‌رى هێلا و سه‌رله‌شكرى له‌شكر خاپاند، ئه‌و له‌شكر دێ مه‌یدانێ به‌رده‌ت، هه‌رده‌ما هه‌ست ب خاپاندنێ كر، ئه‌ڤه نمونه‌یه‌كه بۆ خاپاندنێ. واته ده‌ما مرۆڤ هه‌ست پێبكه‌ت، هاتیه خاپاندن، مرۆڤ دێ چارا خوه د ڕه‌ڤێدا بینیت و د كۆچبه‌ریێدا. گه‌له‌ك مرۆڤ ژ خه‌لكێ كوردستانێ هه‌ست ب خاپاندنێ دكه‌ن، ڤێجا چ خاپاندنا ژ به‌رپرس و سیاسیان بیت، یان ژى ژ دكتورێن نه‌خوشخانا، یان ژى ژ دوكانداران و … هتد. ب) بێئومێدى ب پاشه‌ڕۆژه‌كا گه‌ش فاكته‌ره‌كێ سه‌ره‌كیه بۆ كۆچبه‌ریێ ل كوردستانێ ب تایبه‌ت ل ده‌ف گه‌نجان. ب تایبه‌ت ڕاگه‌هاندن و سیاسه‌تا هنده‌ك حزبێن هه‌رێما كوردستانێ ئه‌وه، كو كار ل سه‌ر بێئمێدكرنا خه‌لكى بكه‌ن.
6) سیسته‌مێ ته‌ندروستیێ: ب تایبه‌ت هنده‌ك نه‌خۆش چارا خوه د كۆچبه‌ریێدا دبینن.
7) خواند و فێربوون: ب باوه‌ریا گه‌له‌ك پسپۆر و فێرخوازان سیسته‌مێ په‌روه‌ردێ و فێربوونێ ل كوردستانێ لاوازه، ئه‌ڤ چه‌ند دبیت هۆكاره‌ك پالده‌ر بۆ كۆچبه‌ریێ.
8) قه‌چاخچى: كارێ قه‌چاخچیان هاندانا خه‌لكى یه، بۆ كۆچبه‌ریێ. قه‌چاخچى سوندمه‌ندن.
فاكته‌رێن ڤه‌كێش بۆ كۆچبه‌ریێ:
مه‌به‌ست ئه‌و فاكته‌رن، ئه‌وێن مرۆڤا ڤه‌دكێشن بۆ كۆچبه‌ریێ وه‌كو:
1) زه‌نگینییا ب له‌ز.
2) مفاوه‌رگرتن ژ سیسته‌مێ هاریكاریا جڤاكى ل پرانیا ده‌وله‌تێن ئه‌ورۆپى (نه‌كه و بخوه).
3) هه‌بوونا ده‌رفه‌تا پێشكه‌فتنێ بۆ هه‌موو مرۆڤان وه‌كو یه‌ك.
4) خۆشیا ژیانێ ل ئه‌ورۆپا و هه‌بوونا خزمه‌تگوزاریا باش، ب تایبه‌ت ل وارێ ته‌ندروستى و زانستى.
5) كارتێكرنا كۆچبه‌رێن به‌رێ و هه‌ولدانا ڤه‌كێشانا كۆچبه‌رێن نوى.
6) قه‌چاخچى ژ توركیا و ئه‌وروپا ب ساناهى په‌یوه‌ندیێ دكه‌ن و خه‌لكى ڕادكێشن كۆچبه‌ریێ.
چارا كۆچبه‌ریا نه‌یاسسى:
1) خواندنا فاكته‌رێن پالده‌ر و ڤه‌كێش بۆ كۆچبه‌ریێ یه‌ك ب یه‌ك و كاركرن بۆ په‌یدا كرنا چاره‌یان، ب تایبه‌ت په‌یداكرنا ده‌رفه‌تا كار و پشته‌ڤانیا پرۆژێن بچۆك بۆ گه‌نجان پێویستى له‌زلێكرنێنه.
2) هشیاركرنا جڤاكى، ب تایبه‌ت ل سه‌ر مه‌ترسیا خوه‌راده‌ستكرنا ب ده‌ست قه‌چاخچیان.
3) په‌یداكرنا باوه‌ریێ دناڤ به‌را ته‌خێن جڤاكێدا، بتایبه‌ت دناڤ به‌را كاربده‌ست و بازرگان و ته‌خا جواندا.
4) كونترۆلكرنا بندیوارێن ئه‌ورۆپا.
5) كونترۆلكرنا ده‌ستوردانا ده‌مدرێژا مۆچه‌خوران.
