بۆچى قوتابیێن زانكۆێین دهۆكێ هژمارێن بانكى نینن؟
سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
یا خۆیایه ڤه‌كرنا ژمێره‌یێن یان هژماریێن بانكى ژ لایێ قوتابیان ڤه ژ بابه‌تێن سه‌رنج راكێشه د ده‌مێ نوكه‌دا، ژبه‌ركو هه‌ڤركى د ناڤبه‌را به‌نكان ده زێده بوویه و هه‌ر به‌نكه‌ك پێكۆلا كۆنترۆلكرن و زێده‌كرنا مه‌عمیلان ددت ب رێیا هێزا خزمه‌تیێن خوه ێن دارایى, هه‌روه‌سا هه‌تا نوكه دیار نینه كا كیژ به‌نك ئێكه‌م جار هاتیه دامه‌زراندن، به‌لێ (هێلدرس, 2001) ددته دیار كرن كو ئێكه‌م بانك یا هاتیه دامه‌زراندن ل باژێرێ ڤینسا ل وه‌لاتێ ئیتالیا به‌رى حه‌فت سه‌د سالان و پاشى ل وه‌لاتیێن دى په‌یدا بووینه, ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقێ ژى ل سالا 1930 په‌یدا بووینه. گه‌له‌ك ڤه‌كۆله‌ر دده‌نه دیاركرن كو بانك ژێده‌رێ سه‌ركینه بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورى ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ و هه‌تا ئه‌م دشێن بێژن و چ گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه كو بانكان گرنگیه‌كا زێده ژى هه‌یه بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ سه‌ره‌راى لاوازیا سیسته‌مێ بانكان و نه‌ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه ل هه‌رێما ناڤبرى. ل گه‌له‌ك وه‌لاتان ڤه‌كۆلین هاتینه‌كرن دا بزانن كا رێژا وان كه‌سان چه‌نده ئه‌ویێن هژمارێن بانكى هه‌ین و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان دكن و ئه‌و كه‌سێن دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان نه‌كن و گه‌هشتینه هنده‌ك ئه‌نجامێَن دیاركرى و ئه‌گه‌رێن نه‌ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى ژى داینه دیاركرن و چاره بۆ دیتینه, بۆ نموونه ل دووڤ راپۆرته‌كا هاتیه نڤێسین كو ل سالا 2017 ل وه‌لاتێ ئه‌مریكا تنێ رێژا 6.5 ژ سه‌دێ خه‌لك بێ هژمارێن بانكى بوون و ئه‌ڤه رێژه‌یه‌كا به‌روڤاژى یه ل گه‌ل وه‌لاتێن نه پێشكه‌فتى مینا مالاوى كو ل سالا 2008 ڤه‌كۆلینه‌ك هاتیه ئه‌نجامدان ژ لایێ (چیپتا و كانییومبۆ) ل وه‌لاتێ مالاوى و تێدا دیار كرینه كو رێژا 81 ژ سه‌دێ ژ خه‌لكێ پێگه‌هشتى ل ڤى وه‌لاتى بێ هژماریێن بانكى نه و ئه‌ڤه رێژه‌یه نه جهێ سه‌رسۆرمانێ یه چونكى وه‌لاتێن دیتر هه‌نه و ئه‌ڤ رێژه هێژ زێده‌تره و خه‌لك كێمتر دان و ستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان دكن مینا كۆمارا عێراقا فیدرال و هه‌رێما كوردستانێ ژى. ل ڤێره من دڤێت بێژم ڤه‌كۆلینه‌كا تازه هاته‌كرن ژلایێ من ڤه و هه‌ڤال به‌ندا من دكتۆرا ئودونایۆ د ئه‌ڤ ساله‌دا كو مه ڤیا بزانن ئه‌رێ بۆچى قوتابیێن زانكویێن عیراقێ و ب تایبه‌تى یێن باژێرێ دهۆكى هژماریێن بانكى نینن و هه‌كه و چاره مه د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا دیاركرینه و ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه ل هه‌فتیا بۆرى د كۆڤاره‌كا ئه‌كادیمى یا وه‌لاتێ توركیا دا به‌لاڤ بوویه, هه‌ژیێ بێژین سه‌د قوتابى تێدا پشكدار بووینه ژ زانكۆیێن باژێرێ دهۆكى ئه‌و ژى زانكۆیا نه‌ڤرۆز و زانكۆیا پۆلیته‌كنیك و په‌یمانگه‌ها دهۆكا تایبه‌ت, هه‌روه‌سا د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا پرسیارا گرنگ یا هاتیه‌كرن ئه‌رێ ته هژمارا بانكى هه‌یه یان نه؟ و ئه‌رێ بانك نێزیكى ته یان ل باژێرێ ته هه‌نه؟ و ئه‌رێ بانك گرنگن؟ و بۆچى ته هژمارا بانكى نینه؟ ل گه‌ل دیار كرنا ئه‌گه‌رى. دیسا دێ بێژین جهێ سه‌رسۆرمانێ نینه كو ژ سه‌رجه‌مێ سه‌د قوتابیان ل زانكۆیێن ناڤبرى تنێ ده‌ه قوتابیان هژماریێن بانكى هه‌بوون و نۆت ژ وان چ هژمار ل بانكان نه‌بوون, هه‌روه‌سا جهێ پرسیارێ یه كو رێژه‌یا زۆر ژ قوتابیێن هژماریێن بانكى نه‌ى داینه دیاركرن كو باوه‌رى ب به‌نكیێن باژیێرێ دهۆكێ نینه زێده‌بارى رێژا ددووڤرا دایه دیاركرن ژ به‌ر كو دراڤ یان پاره ل ده‌ڤ وان یێ كێمه ژ به‌ر نه دامه‌زراندنێ و نه‌بوونا ده‌لیڤه‌یێن كارى, سه‌ره‌رایى كو رێژه‌یا هه‌رى زۆر داینه دیار كرن كو ڤه‌كرنا هژماریێن بانكى گه‌له‌ك گرنگه, هه‌روه‌سا دبیت گه‌له‌ك ژ مه هزر بكن كو ئه‌گه‌رێن نه‌ڤه‌كرنا هژمارێَن بانكى ل ده‌ڤ قوتابیان ژبه‌ر قانوونێن ئاینى بن كو د دینێ ئیسلامێ دا رێژا مفایى هاتیه قه‌ده‌غه‌كرن، لێ ڤه‌كۆلینا مه به‌روڤاژى دایه دیاركرن و هیچ قوتابیه‌كێ نه‌گۆتیه كو ئه‌گه‌رێ نه‌ڤه‌كرن و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان ل باژێرێ دهۆكى، ژبه‌ر قانوونێن دینى بت. هه‌روه‌سا پشتى مه ئه‌گه‌رێن به‌رچاڤ دیاركرین ئه‌م رابوون ب نڤێسینا هنده‌ك پێشنیازان بۆ بانكیێن باژێرێ دهۆكێ ژ وان ژى: هه‌روه‌كى (برادۆستى و شینگه, 2015) دایه خۆیاكرن كو حوكمه‌ت و جڤاكێ ئیسلامى پێدڤیه پالپشتیا كه‌رتێ بانكى بكن ل كۆمارا عیراقێ و هه‌رێما كوردستانێ, هه‌روه‌سا پێدڤیه بانكێن دهۆكێ سه‌رنجا قوتابیێن زانكۆیێ ب تایبه‌تى و هه‌مى قوتابیان ب گشتى بۆ خوه رابكێشن ب رێیا دانا قه‌رێن خواندنێ و قه‌ران بۆ قوتابیان, هه‌روه‌سا به‌نكێن دهۆكێ پێدڤیه گرنگیا ڤه‌كرنا هژماریێن به‌نكى بۆ قوتابى و هه‌ڤوه‌لاتیێَن دهۆكێ بده‌نه دیاركرن ب رێیا ریكلامان د ته‌له‌ڤزیۆن و رۆژنامه و كۆڤاران ده و سایێتێن ئه‌لیكترۆنى و تۆریێن جڤاكى, و ل دووماهیێ كو خالا زێده‌تر گرنگى پێ بهێته‌دان دروستكرنا باوه‌ریه‌كا بهێزه و دروستكرنا سه‌قامگێریه‌كا باشه ژلایێ سكیورتێڤه كو مه دیت ئه‌ڤه ئه‌گه‌رێ بهێز یێ نه ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى بوون ژلایێ ڤان قوتابیان ڤه ل باژێرێ دهۆكێ. زێده‌بارى ڤێ ڤه‌كۆلینێ و مه پێشنیارا ڤه‌كۆلینه‌كا دیتر كریه د پاشه‌رۆژێ دا، كو ئه‌و ڤه‌كۆلین قوتابیێن هه‌موو زانكۆ و په‌یمانگه‌هێن كوردستانێ بخوه‌ڤه بگرت و هژماره‌كا زێده‌تر یا قوتابیان بهێنه وه‌رگرتن دا ئه‌نجامیێن زێده‌تر بهێنه بده‌ستڤه‌ئینان و پتر بانكێن هه‌رێما كوردستانێ سه‌رنجا قوتابیان رابكێشن و گه‌شه‌كرنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ په‌یدا ببت ب كاراكرنا سیسته‌مێ بانكى ل كوردستانێ و هاندانا قوتابیان بۆ ڤه‌كرن و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان.
