مه‌نتقێ هنده‌ك كوردان
فازل عمر
ئه‌ڤ گوتاره بزاڤه‌كه بۆ ڤه‌خواندنه‌كا مه‌نتقی یا دو رسته‌یێن به‌ربه‌لاڤ ل سۆشیال ـ مه‌دیایێ.. هه‌م دیتنه‌كا من یا كه‌سیه بۆ ئه‌ڤان رسته‌یان، هه‌م من دڤێت گشتی بت، ئانكو من كه‌سه‌ك دیار یان هه‌ڤاله‌ك پێ مه‌ره‌م نینه یان ژی به‌رهنگاری كه‌سانێ وی/وێ ببم، ل هه‌مان وه‌خت ئه‌وێن وه دبێژن دێ بۆ خوه دانن.. ئه‌و ژی نۆرماله.
• ئه‌ڤان به‌رپرسێن گه‌نده‌ل دلێ مه ژ كوردینیێ ره‌شكر!
• مه‌لا (….)ی دلێ مه ژ دینی ره‌شكر!
د مێژوویێدا، گه‌له‌ك كه‌سان، هه‌ڤكێشه‌یێن مه‌نتقی پێشكێشكرینه، و ل جیهانێ پێ ناڤداربووینه، نه‌دووره ئه‌ریستۆتالیسێ گریك (384- 322 ب.ز.) ژ هه‌میان ناڤدارتر بت. ساده‌ترین رسته‌یا مه‌نتقی ژ دو پێشگۆتن یان پێشنهادان و ده‌ره‌نجامه‌كی پێكدهێت. دبت، ئه‌ڤ رسته‌یا مه‌نتقی ناڤدارترین رسته بت، لسه‌رانسه‌ری جیهانێ دكه‌نه نموونه:
1. هه‌می مرۆڤ مه‌رگینن.
2. سۆكرات مرۆڤه.
3. له‌و، سۆكرات مه‌رگینه.
چونكی مژارا مه نه مه‌نتقه، لێ لسه‌ر مه‌نتقی ئاڤا دبت، ب هزرا من، ئه‌ڤ رسته‌یه، تێرا ئه‌وی خوانده‌وارێ نه‌ئاگه‌هداری ئه‌لیفبێتكێن مه‌نتقی هه‌یه، پێ بهێته جڤاتێ، پاشی ئه‌م پێ تێكبگه‌هین ئه‌م چ دبێژین و دانوستاندنا مه یا ژدوورڤه مفادار بت.
دگه‌ل ریپ و قه‌یرانا دراڤی، رۆژانه هنده‌ك پۆستان دبینم، هه‌ژی پیڤانێنه لبه‌ر مه‌نتقی.. نه ته‌نێ بۆ ره‌خنه و هه‌لسه‌نگاندنێ، لێ بۆ راوه‌ستانێ و خوه‌ناسینێ و دیتنا ژێده‌رێ خوه‌یێ هزری.. ئانكو ئه‌م بزانین، ئاڤ ژ چ كانییێ دزێت و د سه‌ر چ ڕا دچت و دگه‌هته كیده‌رێ.
ئه‌ز نافوورینم گه‌ر ببێژم، ل ئه‌ڤێ دوماهیێ، گۆتنا رۆژانه ل سۆشیال-مه‌دیایێ به‌رچاڤ دكه‌ڤت ئه‌ڤه‌یه:
• ئه‌ڤان به‌رپرسێن گه‌نده‌ل دلێ مه ژ كوردینیێ ره‌شكر!
ئه‌ڤ هه‌ڤكێشه ژ ئه‌ڤان توخمان پێكهاتییه:
• به‌رپرسێن گه‌نده‌ل- ئه‌م- كوردینی- دلڕه‌شكرن.
دا پێكڤه، ئه‌ڤان هه‌رچار توخمێن هه‌ڤكێشه‌یێ شرۆڤه بكه‌ین؛ چونكی به‌رانبه‌ر (به‌رپرسێن گه‌نده‌ل)، چێدبت به‌رپرسێن نه‌گه‌نده‌ل ژی هه‌بن، ئه‌ز دێ ژێ ده‌رباز بم.. چونكی ب هزرا ئه‌ڤان كه‌سان یان نینن یان رۆل نینه.
ئه‌م/ مه، جۆره‌كێ هه‌لخه‌له‌تاندنا گوهدارییه ب فووراندن و مه‌زنكرنێ، چونكی وه‌ختێ مرۆڤ ببێژت ئه‌ز/ من، پنیه‌ك بچووك ل جیهانه‌كا مه‌زن دهێته دیتن و یێن دی ژ هه‌ڤكێشێ دهێنه ده‌راندن و هنگارا وێ (باندۆر) گه‌له‌ك لاوازه، هه‌كه‌ر هه‌بت!! په‌یڤا (ئه‌م) قه‌به و گراڤییه، دیمه‌نێ سه‌ركێشه‌كێ پێشه‌نگ ل پێش هه‌زاران كه‌سان د مه‌ژێ مرۆڤی دا دنه‌خشینت و مرۆڤی، بڤێت نه‌ڤێت، دكه‌ته شریكێ خوه.
كوردینی ژ كورد، ب كێماتی بۆ دو تشتان ل كاره؛ كوردبوون و ده‌ست ژێنه‌به‌ردان، و خه‌باتا پاراستنا كوردبوونێ ب ئازادكرنا مرۆڤێ كورد و رزگارییا كوردستانێ. ئه‌ڤجا، كوردینی ته‌نێ كوردبوون نینه، خه‌باته بۆ پاراستنا كوردبوونێ.
دلڕه‌شكرن هه‌لوه‌سته‌كێ دلینی و هه‌سته‌وه‌رییێ سه‌پاندییه، ئانكو هنگاره‌ك ده‌ره‌كه (باندۆره‌كا ده‌ره‌كه) وا ل مرۆڤی دكه‌ت هه‌لوه‌سته‌ك نه‌رێنییێ دلینی به‌رانبه‌ر تشته‌كی بستینت. ب گۆتنه‌كا رۆهنتر، دلره‌شكرن ئه‌وه؛ مرۆڤی تشته‌ك بڤێت لێ كه‌سه‌ك دی وا ل مرۆڤی بكه‌ت، مرۆڤ بێزێ ژێ بكه‌ت.. ئه‌ڤه جودایه ژ دلره‌شبوونێ، كو كریاره‌كا خوه‌سه‌ر و كه‌سییه، توخمێ ده‌ره‌كه تێدا نینه.
مه‌نتقێ ئه‌ڤێ رسته‌یێ
هندی ئه‌ز ئه‌ڤێ رسته‌یێ دئینم و دبم، ژ ئه‌ڤی نه‌خشه‌ی باشتر، بۆ گۆتۆی ژێ ده‌رناكه‌ڤت:
• ئه‌ز/ ئه‌م، كوردینییێ دكه‌ین.
• به‌رپرسێن گه‌نده‌ل، كوردینیێ دكه‌ن.
• دلێ من/ مه، ژ كوردینیێ ره‌شكر.
هه‌كه‌ر هوون رازی بن، دێ چمه قۆناغا دی، قۆناغا هه‌لسه‌نگاندنا ئه‌ڤێ رسته‌یا ب مه‌نتقه‌كی! هاتییه داڕێشتن، به‌لكو سه‌رداڤه‌كێ ژ گلۆلكا ئالۆز بگرین:
ئه‌ز دێ رسته‌یه‌كا دی، به‌رانبه‌ری ئه‌ڤێ ئاڤا كه‌م، داكو پتر رۆهن ببت:
• ئه‌ز نانی دخوه‌م.
• تو نانی دخوه‌ی.
• ته دلێ من ژ نانی ره‌شكر.
ئه‌ڤه ب شكل، رسته‌یه‌كا مه‌نتقییه و نه‌دووره هه‌ركه‌سه‌ك رۆژانه رسته‌یه‌كا هۆسا ببێژت. پا هه‌لخه‌له‌تاندن fallacy ل كیڤه‌یه؟ هه‌لخه‌له‌تاندن ل مه‌نتقیكرنا هه‌ستكرنێیه، دل ژ نانی ره‌شبوون، هه‌لوه‌ستێ كه‌سه‌كییه و هیچ هه‌ڤبه‌ندی ب نانخوارنا یێ دیڤه نینه، ژبلی په‌یڤا نان.
شێوازێ نانخوارنا یێ به‌رانبه‌ر، چ تێكه‌لی دگه‌ل نانخوارنا من هه‌یه؟ بۆچی دلێ من ژ نانی ره‌ش ببت،.. چونكی تو ژی دخوه‌ی؟! ئه‌ڤه هه‌لوه‌سته‌كێ سۆزداری و هه‌لچۆنكیه.. وه‌كی، چونكی به‌رپرسه‌ك (-ێن) گه‌نده‌ل باسێ كوردینیێ دكه‌ن، ئه‌ز ئێدی ناكه‌م و من نه‌ڤێت!
وه‌ختێ تو و كه‌سه‌كێ نه‌خواستی و نه‌كه‌س و هه‌ر ناڤه‌كێ دی یێ خراب لێ بكه‌ی، هه‌ڤپشك بن د هزر یان گۆتن یان ره‌فتار یار كار یان جه یان نه‌ژادی و جینان دا، تو دهاڤێژییه كێ؟ كه‌سێ ب دیتنا ته ڤاڕێ یان دهاڤێژییه خوه یان نه‌ژاد و هزر و هه‌رتشتێ هه‌ڤپشك؟ ب گۆتنه‌كا دی، وه‌ختێ تو راستی مرۆڤه‌كێ خراب دهێی، تو دهاڤێژی خرابیا وی و پاشی وی، یان دهاڤێژی تشتێن هه‌ڤپشك، وه‌كی مرۆڤبوونێ؟
هندی ئه‌ز تێدگه‌هم، نابت مرۆڤ هه‌ڤپشكێن خوه دگه‌ل كه‌سێ خراب یان مرۆڤ هزردكه‌ت خرابه، ژ خوه داقوتت و بده‌ته خرابی، نه‌خاسمه هه‌كه‌ر ئه‌و تشته بۆ مرۆڤی، ب قه‌در و نرخ بن. خوه شووشتن ژ هه‌ڤپشكان بۆ مرۆڤێن خراب- ب ره‌ئیا مرۆڤی، مرۆڤی ژ هه‌رتشتی دشووت، ب خوه مرۆڤانیا مرۆڤی ژی!!
نموونه‌یه‌كا دی، ئه‌و ژی رۆژانه دهێته بهیستن؛ مه‌لا (….)ی دلێ مه ژ دینی ره‌شكر. بۆچی ئه‌ڤه دهێته گۆت؟ ب كورتی و رۆهنی، چونكی د نه‌هشییا هه‌ركه‌سی دا، مه‌لا خودانێ دینییه و وه‌ختێ وه‌كو ئه‌م هزردكه‌ین دروسته نه‌ئاخڤت، ئه‌م هه‌لوه‌ستی به‌رانبه‌ر مه‌لای وه‌رناگرین، ئه‌م ده‌ربازی ژێده‌رێ مه‌لاتییێ دبین یان پیشه و ژێده‌رێ ناڤ و رسقێ وی دبین، كو دینه خه‌لكی و مه‌لای دگه‌هینته ئێك. ئه‌ڤه هه‌مان هه‌لخه‌له‌تاندنا بۆرییه؛ ژ كه‌سی ده‌ربازی هزر و باوه‌ری و گۆتن و ره‌فتارێن وی دبین. كو نه‌دووره، یێن گۆتۆی یان یێن مه ب خوه بن. ب گۆتنه‌كا دی، مرۆڤێ گۆتۆ ژ نه‌كۆكییا كه‌سی ده‌ربازی هزرێ دبت و هه‌ڤدژییێ دگه‌ل هزرێ په‌یدا دكه‌ت و هه‌ڤڕكی دكه‌ت خودانێ وێ یێ ره‌ها و هه‌ردووان پێكڤه، به‌رگازنده دكه‌ت.
دا ڤه‌گه‌ڕینه رسته‌یا به‌رێ و بپرسین:
• ئه‌رێ به‌رپرسان و به‌رپرسییێ (چ باش چ خراب) چ تێكه‌لییا گه‌وهه‌ری دگه‌ل كوردینیێ هه‌یه؟
ب دیتنا من، پتر وه‌كی نانی و دلره‌شبوونێیه، ژ وه‌كو دینی و مه‌لای بت. كوردینی پرۆسێسه؛ باوه‌ری و ره‌فتاره‌كا كوردبوونێیه. تو كورد بی، و خوه وه‌كو كورد بپارێزی، تو كوردینییێ دكه‌ی.. به‌رپرسی، پتر كاره‌كێ گرێدایی كارگێڕی یا ئابۆری- سیاسییه. دبت، به‌رپرس هه‌ر كورد نه‌بت، یان كورده‌كێ دووركوردینی بت یان ناخێ وی تژی خرابی بت یان كرێگرتی بت!
لێ رسته‌یا ژۆرین، كانێ چاوا مه‌لا بوویه جه‌ڤه‌نگێ دینی، به‌رپرس ژی كرییه جه‌ڤه‌نگێ كوردینیێ! ل به‌رانبه‌ر، گۆتۆی خوه ب ئاوایه‌كێ نه‌ساز هاڤێژتیه ناڤ كوردینییێ، چ ب زۆری بت یان بۆ مووچه‌ی یان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی و تشته‌كێ دی یێ ئه‌و ڤه‌گه‌ڕاندییه سه‌ر نه‌ژادی و ب خێرا به‌رپرسی یێ بوویه كوردڤه! ل هه‌مان وه‌خت، چونكی گه‌نده‌لی هه‌یه و مووچه گیرۆنه یان كێمتر دده‌ن، دێ په‌رێ وه‌كی به‌رێ ده‌ستان ژ كوردینیێ به‌رده‌م! گۆتنا سه‌لال به‌س ئه‌ڤێ هه‌لدگرت!
له‌و، پرسیار ئه‌وه؛ ئه‌رێ ما كوردینی گرێدایی به‌رپرسانه؟ و ژ به‌رپرسان ژی یێن گه‌نده‌ل؟ یان پارچه‌یه‌كه ژ كوردبوونا مرۆڤی؟ ئه‌رێ وه‌ختێ كوردبوون ب به‌رپرسێن گه‌نده‌لڤه دهێته گرێدان، گۆتۆی چ دمینت یان چ بۆ خوه دهێلت كو نه‌كه‌ڤته خانه‌یا دژ-كوردینییێ و نه‌ژادفرۆشیێ؟ هه‌كه‌ر كورد بت.
دێ ئه‌ڤێ ب رسته‌یه‌كا دی، به‌رفه‌هم كه‌م:
• ئه‌ز مرۆڤه‌كێ باشم.
• تو مرۆڤه‌كێ خرابی.
• من نه‌ڤێت ئه‌ز مرۆڤ بم.
ده‌ره‌نجامێ ئه‌ڤێ رسته‌یا ب شكل (مه‌نتقی) هه‌لوه‌سته‌كێ دلینی و هه‌سته‌وه‌رییه به‌رانبه‌ر هه‌ڤنفشه‌كی، و ب زۆری مه‌نتقه‌ك پێ هاتییه چێكرن. ب گۆتنه‌كا دی، زنجیرا رستا مه‌نتقی ب توخمه‌كێ بیانی هاتییه ته‌مامكرن.. ئه‌ڤ رسته‌یه‌كا هه‌لخه‌له‌تاندنێیه ب مه‌نتقی.
ئه‌ڤجا، ئه‌وێ دبێژت ئه‌ڤان به‌رپرسێن گه‌نده‌ل دلێ مه ژ كوردینیێ ره‌شكر! ئۆتۆماتیكی، راستییه‌كا خوه یا ڤه‌شارتی ئاشكرا دكه‌ت و هه‌لخه‌له‌تاندنه‌كێ دكه‌ت. هه‌لخه‌له‌تاندن ئه‌وه؛ هه‌لوه‌سته‌كێ دلینی دگه‌ل رسته‌یه‌كا هزری دگونجینت، و راستییا ڤه‌شار ئه‌وه؛ خوه ژ كوردینیێ دشووت و كوردینییێ ب به‌رپرسێن گه‌نده‌لڤه گرێ دده‌ت! داكو بارێ كوردبوونێ ژ سه‌رملێن خوه بهاڤێژت. هه‌چوه‌كو ببێژت كه‌سه‌كێ خراب ئاڤێ ڤه‌دخوت، دلێ من ژ ئاڤێ ره‌شه و من نه‌ڤێت!
پرسیاره‌كا ره‌وا؛ كوردینیێ چ هه‌ڤبه‌ندییا گه‌وهه‌ری ب گه‌نده‌لییێڤه هه‌یه، تاكو ئه‌ڤ گۆتنه بهێته گۆتن؟ ب دیتنا من، خودانێن ئه‌ڤێ رسته‌یێ دێ راستگۆتر بن هه‌كه‌ر ببێژن: كوردینی باره‌كێ گرانه و مه‌زنێن كوردان داد و دلۆڤان نینن، و بنده‌ستی ب زكێ تێر چێتره! باوه‌ر بكه‌ن ئه‌ڤ رسته‌یه گه‌له‌ك مه‌نتقیتره ژ دلێ (مه) ژ كوردینیێ ره‌شكر.
چاوا بت، هندی ئه‌ز هزرا خوه دكه‌م ژبلی كولتۆرێ كۆله‌یان و نه‌ڕینا دژمنان لسه‌ر كه‌سێ كورد، ئه‌ز چو یێ دی نابینم. ئه‌ڤ دیتنه ڤه‌ڕێژا گرێدانا ژیانێ و كوردبوونێ ب به‌رپرسانڤه‌یه و باراندنا كێماسیان ل كوردبوونێ نه‌تشته‌كێ دی.. ئه‌ڤه ژ ناخه‌كێ وه‌ستای و ده‌ستداهێلای دزێت، كو ناسنامه‌یا خوه ب كه‌سه‌كێ دی یان ده‌ستهه‌لاتێڤه گرێدده‌ت و به‌رهه‌ڤه ده‌ست ژێ به‌رده‌ت چونكی، وه‌كو هه‌زێن وی نه‌هات.
كوردینی جلك نینه، چ ده‌ما مرۆڤی ڤێیا دێ كه‌ته به‌رخوه و چ ده‌ما نه‌ڤێیا دێ هاڤێژت، كوردینی ناسنامه‌یا مرۆڤێ كورده؛ یان تو كوردی و دێ كوردینیێ كه‌ی، یان وه‌كو كه‌سه‌كێ جیهانی، دێ نه‌ته‌وه‌ی ژ خوه داقوتی و وه‌كو مرۆڤه‌كێ نه‌تێ و نه‌ژێ، ره‌فتارێ كه‌ی و بۆ خوه ژی.
