میدیا و نه‌ته‌وه
جوان عزه‌ت/ پشكا سیێ
ژبلى په‌یدابوونا ته‌كنیكا میدیایێ، پرسا نه‌ته‌وه‌ى پرسا فه‌لسه‌فى یه. ره‌هوریشالێن نه‌ته‌وێ زڤرینه تێزا كانتى، كو ره‌وشنگه‌رى تاكه‌كه‌سى دروست دكه‌ت و تاك بخوه هه‌ولا ده‌ستنیشانكرنا چاره‌نڤیسێ خوه دده‌ت و دببیته ئۆرگانه‌كێ خودان ئه‌قل، ئه‌خلاق، ئابوور و خوه‌نیاسینا خوه. ل ڤێرێ رۆلێ میدیایێ د ڤى چه‌مكى دا رۆلێ تێگه‌هشتن و گه‌هاندنا بزاڤا نه‌ته‌وه‌یى بتنێ نینه، به‌لكو سازكرنا هه‌را پێدڤى ئه‌وه كاریگه‌ریه‌كا راست ل سه‌ر هزر و بیریێن تاكه‌كه‌سى هه‌بیت و بشێت كارێكته‌ره‌كێ نه‌ته‌وه‌ى یێ دیاركرى به‌رهه‌م بینیت. چونكو، مرۆڤ شێت بێژیت، نه‌ته‌وه بازارێ دروستبوونا سیسته‌مه‌كێ مه‌ده‌نى یه. چاوا؟ ژ به‌ركو ده‌رئه‌نجامێ جڤاكێ پێشه‌سازى یه. ئه‌رك و پره‌نسیپێ سه‌ره‌كى ئه‌وه پرۆسه‌یا سیاسى به‌خشینا ئاست و ره‌وایه‌تیا پرسێن نه‌ته‌وه‌ى هه‌بیت. ئه‌و ژى ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه شیا ب خوه سیسته‌مه‌كێ ل گۆر تێگه‌هێن خوه دروست بكه‌ت و حوكمرانى و خوه‌رێڤه‌برن و خوه رێكسخستنا خوه هه‌بیت، وى ده‌مى ئه‌وێ نه‌ته‌وه‌یێ مافێ هه‌ى ده‌وله‌ته‌كێ ژى ب هه‌مان ناڤ و ناسناما خوه دروست بكه‌ت. ئانكو، یه‌كه‌یا نه‌ته‌وه‌ى و یه‌كه‌یا سیاسى پێدڤییه په‌یوه‌ندیه‌كا پێكڤه گرێداى ب فاكتێن خوه یێن دامه‌زراندنێ ڤه هه‌بیت. نابیت نه‌ته‌وه ل ژێرره‌ڤه‌ندا ڤالا یا سیاسى بیت و سیاسه‌ت ل ژێر ره‌ڤه‌ندا ڤالایا نه‌ته‌وه‌ى بیت، به‌لكو گرنگه هه‌ردوو ل ژێر پره‌نسیپێن زانستێن هه‌ڤپه‌یمانى و خالێن ره‌وشنگه‌ریێ بن.
ژلایه‌كێ دى ڤه، یا تازه نینه خێزان ب چارچۆڤه‌كێ هاریكاریێ بۆ دروستبوونا سیاسه‌ته‌كا خێزانى بهێته بچووكرن، ژبه‌ركو پرۆسه‌یا سیاسى پێدڤیه فورمێ ناسیۆنالیزمێ هه‌بیت و ده‌وله‌ت بناڤێ نه‌ته‌وه، زمان و ناسنامه به‌رگریێ ب دروستبوونا كه‌لتوورى بكه‌ت، نه‌كو ده‌وله‌ت خزمه‌تا خێزان، ره‌گه‌ز و جێنده‌ر و بنه‌مالیێ بكه‌ت. نموونه/ د هه‌مى میدیایێن جیهانى دا سێ پێكهاته‌یێن سه‌ره‌كى هه‌نه، دبنه ئه‌و ده‌رگه‌ه یێ كو نه‌ته‌وه پێ دگه‌هیته چاڤ، گوه و خواندن و وه‌رگرتنێ. ئه‌و ژى پێكهات و تێگه‌هشتنا (ناسیۆنالیزما كه‌لتوورى ـ بایۆلۆژى ـ سیاسى) ئه‌ڤ هه‌ر سێ خاله دبنه ده‌رئه‌نجامێ ئاراسته‌كرنا فورمێن جودا جودا دبیاڤێ خێزان و رێكخستنا كومه‌لایه‌تى و ئایدیا جڤاكى دا. ل ڤێرێ میدیا دشێت رۆلێ خوه د ناسیۆنالیزمێ دا بینیت، به‌لێ ئه‌گه‌ر بنه‌مایێ وێ دویرى په‌یمانا كومه‌لایه‌تى بیت، نه‌شێت رۆلێ نه‌ته‌وه‌ى د ناڤه‌رۆكا خوه دا ببینیت. نه‌ته‌وه وه‌كو پێكهاته‌كا ئه‌كادیمى یه. دڤێت جڤاكى ئه‌و رۆل و ئاماده‌كارى یه هه‌بیت، بزانیت هزرا نه‌ته‌وه‌گه‌رایى دێ چاوا به‌رهه‌م ئینیت؟!
ئه‌نجام: دبیت مه گۆتارا ناسیۆنالیزمێ هه‌بیت، به‌لێ مه شۆنگرێ وێ نینه. ژ به‌ركو، هه‌تا نها مه ئه‌و هزرا راسته‌قینه نینه، كو گوهۆرینا نه‌ته‌وه‌یێ ب گوهۆرینا ئابوور و ده‌وله‌ت و ناسنامه‌یه‌كا سه‌ربه‌خوه‌ى هه‌بیت. ئه‌و هێرشێن سه‌ر بزاڤا نه‌ته‌وه‌ى دهێنه‌كرن، ده‌ستنیشانكرن و دیاركرنا كێشه‌یا نه، به‌لێ ده‌رئه‌نجام و بزاڤێن چاكبوونێ نه د ئاسته‌كێ زور دانه. له‌ورا هه‌ر بارودۆخه‌كێ به‌ره‌ڤ بێ ئومێدیا گۆتارا نه‌ته‌وه‌ى و ئیتیمائا گوتارا نه‌ته‌وه‌ى بچیت، گرنگه مرۆڤ ڤێ پرسیارێ ل خوه بكه‌ت ئه‌رێ كا بۆچى ئه‌و باردۆخه د ڤالاهیه‌كا هزرى دا دچیته پێش و دبیته ئه‌گه‌رێ دابرانا فورمێ ئه‌كادیمیێ سیاسى، میدیایى و ئابوورى؟
پشكا چوارێ و دۆماهى
ئه‌خلاق ئێك ژ وان بنه‌مایێن سه‌ره‌كى یه، كو پره‌نسیپێ میدیایێ نیشا جڤاك و بوونا جڤاكى بده‌ت، نه‌مرۆڤ و نه نه میدیا و نه نه‌ته‌وه بێ زانستێ ئه‌خلاقى نابیت و برێڤه‌ناچیت، ژبه‌ركو په‌یوه‌ندیا ئه‌خلاقى په‌یوه‌ندیه‌كا ژیانێ یه و گرێدایى بوونا جڤاكى یه. ئه‌گه‌ر پرسیار بكه‌ین و بێژین گه‌لۆ دڤێت میدیا ئه‌نجامێ چ جۆره ئه‌خلاقه‌كى بیت؟ ب هزرا من گرنگه خوه‌دان ئه‌خلاقه‌كێ نیشتمانى بیت، چونكو ئه‌گه‌ر تۆ بوویه ئۆرگانێ جڤاكى، ئه‌و هینگێ تۆ ئۆرگانیبوونا نیشتمانى د ناڤ خوه و جڤاكى دا زیندى دكه‌ى. كا چاوا گرنگه رۆژنامه‌ڤان رۆژنامه‌ڤانێ گه‌ل و وه‌لاتى بیت نه رۆژنامه‌ڤانێ تایبه‌ت و تاكه‌كه‌سیا خوه بیت، ئها وه‌سا د بیاڤێ میدیایێ ژى دا گرنگه میدیا میدیا گه‌ل و وه‌لاتى بیت، نه‌كو میدیا ئارسته‌یێ خوه یان لایه‌نه‌كێ بیت. د ئه‌خلاقێ میدیایى دا ره‌وشه‌نبیریا مرۆڤى و راستگۆیا مرۆڤى گرنگه و یا ژ وێ گرنگتر ئه‌وه به‌رپرسیاریا ئه‌رك و مافان و به‌رپرسیاریا ئه‌خلاقى و پره‌نسیپێن د ناڤ مرۆڤى و جڤاكى دا رۆلێ خوه یێ مه‌عریفى هه‌بیت.
مه د پشكا چووى دا گۆت، نه‌ته‌وه پره‌نسیپه‌كێ سیاسى یه، هه‌مى نه‌ته‌وه‌یان پێدڤى ب چه‌تره‌كا سیاسى هه‌یه. د زانستێ ناسیۆنالیزمێ دا تشته‌كێ دیتر هه‌یه، كو ئه‌و ژى نه‌ته‌وه‌یێ پێدڤى ب دروستبوونا ئیدلۆیۆلوژیێ ب تنێ نینه، به‌لكو پێدڤى ب دروستكرنا سیسته‌مه‌كێ سیاسى هه‌یه.
خالا دیتر، هه‌تا جڤاك هزر د پرسێن مرۆڤى دا نه‌كه‌ت نه‌شێت ده‌ربازى ئه‌زموونا نه‌ته‌وه‌ى ببیت. راسته میدیا یا هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ هزر و سیسسته‌م و تایبه‌تمه‌ندیا خوه هه‌یه، به‌لێ كا چاوا ئه‌و وه‌سا یه، ئها نه‌ته‌وێ ژى هه‌مان رێك و پێڤه‌رێن خوه هه‌نه، بۆ نموونه/ نه‌ته‌وه‌یا تورك وه‌كو یا فارس یان عه‌ره‌ب نینه و ب هه‌مان شێوه نه‌ته‌وه‌یا كورد ژى وه‌كو یا تورك یان عه‌ره‌ب یان فارس نینه.
ماده‌م هۆسایه ئه‌رێ پا بۆچى مه نه‌شیا پرۆژێ خوه یێ نه‌ته‌وه‌یى ببه‌ینه پێش؟ یان بۆچى ل سالا 1990 وه‌ره هه‌تا نها نه‌ته‌وه‌یا كورد كه‌ڤیته ژێر خواندنێن نه‌دیتى دا؟ ب هزركرنا من، چونكو نه‌ته‌وا كورد وه‌كو هه‌لگرا فورمێ نه‌ته‌وه‌ى دژایه‌تیا پرۆسه‌یا سیاسى دكه‌ت. دیسا د روویێ سیاسى دا كێشه‌یا كورد كێشه‌یه‌كه په‌یوه‌ندى ب نه‌ته‌وه‌یێن دى یێن ده‌روبه‌ر ڤه هه‌یه و ئه‌ڤ كێشه بوویه سه‌رده‌مێ نیاسینا نه‌ته‌وا كورد ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ ب تایبه‌تى ده‌وله‌تێن خوه ب مافێن نه‌ته‌وه‌یان دده‌ن دیاركرن. ئها ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ گرنگترین خالێن كو نه‌ته‌وه جهێ خوه د ناڤ په‌یوه‌ندیێن سیاسى و جڤاكى و ئابووریا ده‌وله‌تێ دا بگریت، ئه‌وه چالاكیێن سیاسى ده‌ست پێ بكه‌ن، داكو ئه‌قلێ سه‌ربه‌خوه په‌یداببیت و گه‌ل هندێ هه‌ولبده‌ن په‌یمانه‌كا جڤاكى دروست ببیت، كو ئه‌و فورمێ بناڤێ به‌رفره‌هیا ئاینى و به‌رفره‌هیا كومه‌لایه‌تى فورمێ به‌رفره‌هیا نه‌ته‌وه‌یى بهێته پێش.
ل ڤێرێ زولما هه‌ره مه‌زن د ناڤ نه‌ته‌وا كورد دا دهێته دیتن ئه‌وه ژ په‌یمانا سیڤه‌ر هه‌تا نها كورد كه‌ڤتینه ژێر زالده‌ستیا نه‌ته‌وه‌یێن دى یێن رۆژهه‌لاتێ دا، مینا نه‌ته‌وا تورك و عه‌ره‌ب و فارس، ئه‌ڤێ چه‌ندێ جۆره‌كێ دى یێ دابرنێ د ناڤبه‌را میدیا و نه‌ته‌وه‌یا كورد دا دروست كریه، چونكو گوهۆرینا جڤاكى ژى بوویه ژیبوونه‌كا سه‌ره‌كى بۆ ژناڤبرا نه‌ته‌وه‌یا كورد و به‌رامبه‌ر وێ ده‌وله‌مه‌ندبوونا كه‌لتوور و نه‌ته‌وه‌یا سه‌رده‌ستیێ په‌یدا بوویه.
ئه‌نجام: ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه ب شێوه و پره‌نسیپه‌كێ سیاسى بیت، گرنگه نه‌ته‌وه‌یه‌كا پلۆرال بگه‌هینیت، ئانكو ب بنگه‌هه‌كێ به‌رفره‌هه چه‌مكێ نه‌ته‌وه‌ى ب زمان و كه‌لتوور و ده‌زگه‌هێن خوه یێن گه‌هاندنێ بهێنه راگه‌هاندن. ناسیۆنالیزم ژ جڤاكێ مه‌ده‌نى دروست دبیت، نابیت نه‌ته‌وه ببیته چه‌مكه‌كێ بكارئینانا گرۆپه‌كێ سه‌پاندى بۆ سته‌مكاریا یێن دى یان یێ دى. دبیت كێشه‌نه د نه‌ته‌وه‌ێ دا یه، به‌لكو كێشه د هزركرنا مرۆڤى بۆ چه‌مكێ وێ دا یه، ماده‌م كێشه د هزكرن و ئه‌قلى دا یه، گرنگه تێگه‌هێ كوردى لۆژیكێ خوه یێ كوردى بكه‌ته خوه نیاسینه‌كا نه‌ته‌وه پارێزى و دوورى هزرا فاشیزم و راسیزمێ بمینیت و رۆلێ خوه یێ نویخوازى و راسته‌قینه هه‌بیت.
