خواندنه‌ك جودا بۆ كه‌فتنا كابۆل
ره‌مه‌زان نسره‌ددین كێڤلى*
بێگومان خواندن بۆ ره‌وشا وه‌لاتێ ئه‌فغانستانێ پتر ژ ره‌هه‌نده‌كى هه‌لویسته‌كی هه‌یه، چونكو ل 15 ئاب 2021 بۆیه‌ره‌كا ئاسان نه‌بوو ل په‌یوه‌ندیێن نێڤده‌وله‌تى، تایبه‌ت بۆ شرۆڤه‌كارێن سیاسى، چوونا چه‌كدارێن بزاڤا تالیبان به‌ر ب كابۆل ل گه‌ش و هه‌وایه‌كێ به‌ره‌لایێ و شكه‌ستنا نه‌چاڤه‌رێكرى یا هێزێن ئه‌فغانى ئه‌وێن ل سه‌ر ده‌ستێ هێزێن ویلایه‌تێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا هاتینه ئاڤاكرن، جهێ ل سه‌ر راوه‌ستاندن و خواندنێن جودایه.
به‌رى شكه‌ستنا كابۆلێ ل پتریا باژێرێن دى، هێزێن ئه‌فغانى تووشى شكه‌ستنێ بوون، له‌ورا پتریا دیتنان به‌ر ب هندێ ڤه دچن كو ئه‌ڤه رێكه‌فتنه‌كا نه‌یا راگه‌هاندى بیت، تایبه‌ت ئه‌و باژێرێن جه‌ماوه‌رێ تالیبان، لێ زۆر پرسیار ئه‌وه ئه‌ڤ چه‌نده رێكه‌فتنه‌ك ڤه‌شارتى بوو، یانژى خرابیا ده‌ستهه‌لاتا ئه‌فغانستانێ بوویه؟..و گه‌له‌ك كه‌سان راوێشكارێ ئاسایشێ (حمد الله محب) ب ڤێ شكه‌ستنێ تاوانبار دكرن، چونكو زۆر كارتێكرن ل سه‌ر سه‌رۆكێ وه‌لاتى هه‌بوویه بۆ گوهۆرینا به‌رپرسێن وه‌زاره‌تا به‌ره‌ڤانیێ و ئه‌ڤێ چه‌ندێ لاوازیه‌ك ل به‌ر چاڤ ل ده‌زگه‌هێ له‌شكرى دا كریه و ب هه‌مان مه‌به‌ست، سه‌رۆكێ به‌رێ (حامد كه‌رازاى) هه‌مان پرسیار كریه ئه‌رێ ئه‌ڤ شكه‌ستنه رێكه‌‌فتن بوویه، یانژى خرابیا رێڤه‌به‌رنا وه‌لاتى؟ .ژێده‌رێن نێزیك ئاسایشا وه‌لاتى گه‌هشتن وێ باوه‌ریێ كو ئه‌و پرسگرێكێن سه‌رۆكێ وه‌لاتى بۆ پرۆسا ئاشتیێ دورست كرین ل گه‌ل بزاڤا تالیبان ئه‌مریكا ڤیایه خوه ژ ڤێ پرۆسێ ڤه‌بكێشیت داخۆیانى هه‌بووینه ژلایێ پله‌دارێن له‌شكرى ڤه كو ئه‌مریكا فه‌رمان ل وان كریه كو خوه ڤه‌كێشن. و پرسیاره‌ك لۆژیكى هه‌یه، بۆچى ئه‌فغانستان ل سالا 2014 داخوازا ڤه‌كێشانا هێزێن ئه‌مریكى كر؟ وان دزانى كو ئه‌و هێز نینه بشێن كۆنترۆلێ ل سه‌ر وه‌لاتێ خوه بكه‌ن ل به‌رامبه‌رى تالیبان، بۆچوونه‌ك هه‌بوو كو پشتى دانوستاندنێن قه‌ته‌ڕ، سه‌رۆك غنی و ل گه‌ل جێگر و هنده‌ك كه‌سێن نێزیك، دورستكرنا بریارێ ئاگه‌هى ژ ڤى بابه‌تى هه‌بوویه و پرۆسا راده‌ستكرنا ده‌ستهه‌لاتێ به‌ر ب جێبه‌جێكرنێ ڤه برینه، تایبه‌ت پشتى چوونا سه‌رۆكى ژ كابۆل ب وى ره‌نگى و بێ كو شه‌ڕه‌ك مه‌زن بهێته كرن ئاماژێن وێ مه‌ترسیداربوون..كۆچكا سه‌رۆك كۆمارى ده‌مێ تالبان سه‌رداگرتى، ب تنێ سێ فه‌رمانبه‌ر ل ناڤ دا بوون و یا بێده‌نگ و ئارامبوو وه‌كو كێكه‌ك حازر. و هاتنا مه‌لا عه‌بدولغه‌نی برادر ب فرۆكا قه‌ته‌ڕى بۆ قه‌نده‌هار دۆپاتى كرنه ل سه‌ر شۆناز و گرنگیا مێژوویێ یا وى باژێرى تایبه‌ت مێژوویا سیاسى بۆ وه‌لاتێ ئه‌فغانستانێ و ئه‌ندامێ مه‌كتبا سیاسى یا بزاڤا تالیبانێ وه‌زیرێ ناڤخوه یێ به‌رێ (مه‌لا خیرالله خیرخوا) دایه دیاركرن كو ئه‌و دێ شێوازه‌كێ نوى ده‌ستپێكن، پشتى ده‌ركه‌فتنا هێزێن ئه‌مریكى. له‌ورا ئه‌ڤ ئه‌زمۆنا 20 سالان ب به‌ره‌لایێ و بێ پلان و به‌رنامه و لاوازیا ئیدارى و خوه‌سه‌پاندنا هێزێن ئه‌مریكى بوویه ل ڤى وه‌لاتى و به‌رى نوكه ل په‌رتووكا (بنا‌و الدوله) دا ڤۆكۆیاما ئاماژێ ددته ئاڤاكرنا داموده‌زگه‌هێن ده‌وله‌تێ و گرنگیا وێ بۆ هه‌ر وه‌لاته‌كی، یانژى ئه‌و ده‌زگه‌هێن هه‌نێ یێن بهێنه ئه‌كتیڤكرن ب شێوه‌كێ دورست هه‌تاكو خزمه‌تا ده‌وله‌تێ بهێته‌كرن، لێ ئه‌فغانستانێ مفا ژ ڤێ ئه‌زمۆنێ نه وه‌رگرتى یه، له‌ورا ئه‌فغانى دبێژن (یێ نانى بده‌ت ئه‌و دێ فه‌رمانان كت)، ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌ڤ شكه‌ستنه جهێ گومانێ یه، به‌لێ د هه‌مان ده‌م دا لاوازیا ئیدارا وى وه‌لاتى ژى بوویه. ل دویڤ راپۆرتێن په‌یمانگه‌ها واتسۆن ل زانكۆیا براون و سه‌نته‌رێ باردی ل واشنتون نێزیكى 2261 ملیار دۆلار ل هێزێن ئه‌فغانستانێ هاتینه مه‌زاختن و ب شێوه‌كێ زۆر ئاسان ژناڤ بچیت، له‌ورا دیتن به‌ره‌ف هندێ ڤه دچن كو مژارا ئه‌فغانستانێ قوربانى رێكه‌فتنه‌ك نه دیار بیت.
ژلایێ سیاسى ڤه، بزاڤا تالیبانا بریارا لێبۆرینا گشتى دا، بێگومان بزاڤه‌كا توند وه‌كو تالیبان بریاره‌كا ب ڤى ره‌نگى ناده‌ت هه‌كه ل سه‌ر نه‌هاتبیته سه‌پاندن یانژى قۆناغه‌ك بیت هه‌تاكو بشێت كۆنترۆلێ ل سه‌ر وێ به‌ره‌لایێ بكه‌ت یاكو ل وه‌لاتێ وان هه‌یێ، چونكو به‌رده‌وام خه‌لك یێ به‌ره‌ف فرۆكخانا ڤه دچت هه‌تاكو ژ وه‌لاتێ بره‌ڤن ژ ترسێن ڤێ بزاڤێ دا و دوور نینه تالیبان بزاڤه‌ك نوى بكه‌ت، بۆ هندێ ل ئاینده‌ى ره‌وشا وه‌لاتى كۆنترۆل بكه‌ت، هه‌ر چ نه‌بیت بچێت جهێ پێن خوه بكه‌ت و پاشى ده‌ست ب پێرابوونا بكه‌ت دژى ئه‌و كه‌سێن وان ده‌ستنیشان كرى ل 20 سالێن بۆرى دا.
راسته ل قۆناغا دانوستاندنێ دا ل قه‌ته‌ر حوكمه‌تا غنی شانده‌كێ 21 كه‌سى هنارت بوو دانوستاندنێ ل گه‌ل بزاڤا تالیبان، لێ هه‌مى ئێك دیتن نه‌بوون به‌شه‌كێ زۆر ل گه‌ل ئاشتیێ بووینه به‌لێ سه‌رۆك غنى نه دگه‌ل هندێ بوویه به‌لكو ڤیاینه حوكمه‌ته‌ك هه‌ڤپشك و ده‌مكى پێكبینن، یانژى لایه‌نێ هه‌ڤدژ ل گه‌ل ده‌ست ژكاركێشانا سه‌رۆكى بووینه و دوباره پێداچوونا حوكمه‌تێ بهێته‌كرن. راسته هه‌ردو لایه‌نان دانوستاندن ب شێوه‌كێ فه‌رمى ب دوماهی نه‌ئینان، به‌لێ ژ لایێ پراكتیكى ڤه ب دووماهی هاتن و دویر نینه سه‌رۆكێ به‌رێ حامد كه‌رازاى روۆه‌ك هه‌بیت بۆ پێكئینانا حوكمه‌تا داهاتى ل ڤى وه‌لاتى. لێ دو ئاراسته ل ناڤ بزاڤا تالیبان دا هه‌نه، ئێك ل گه‌ل هندێ یه كو حوكمه‌ته‌ك ده‌مكى ژ كه‌سانێن بێلایه‌ن و خودان شیان بهێته پێكئینان، پاشى هه‌لبژارتن بهێنه ئه‌نجامدان بۆ هندێ جڤاكێ ناڤده‌وله‌تى بشێت سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل وان بكه‌ت و وه‌لاتێن ئه‌قلیمى دانپێدانێ پێ بكه‌ن و سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل بكه‌ن. لایه‌نێ دووێ ل گه‌ل هندێ بزاڤ بخوه وان كه‌سان ژ هه‌مى پێكهاتان ده‌ست نیشان بكه‌ن بۆ پێكئینانا حوكمه‌تێ. ب گشتى پتریا شرۆڤه‌كاران دودلن كو ره‌وشا وێ به‌ر ب شه‌ڕێ ناڤخوه و به‌ره‌لایێ ڤه بچت، سه‌ره‌راى كو بریارا لیبۆرینا گشتى ژى ده‌ركه‌فت یه، چونكو ئه‌زمۆنا سالا 1996 تا 2001 خه‌لك زۆر ترساندى یه تایبه‌ت ل جێبه‌جێكرنا قانوونێن شه‌رعى ل سه‌ر خه‌لكى دا. ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ل هه‌تا كو ده‌رئه‌نجامێن ڤێ ره‌وشێ ب دروستى دیارنه‌بن، ب زه‌حمه‌ته بهێته زانین ئه‌رێ به‌رئاقله وه‌لاته‌ك ب ڤى ره‌نگى و ڤێ ئاسانیێ بكه‌ڤیت؟ ئه‌رێ گه‌نده‌لى هۆكاره یان رێكه‌فتنێن ژێر ب ژێر .ئه‌مریكا دشێت دوباره مفایی ژ هێزێن ئیسلامى وه‌ربگریت هه‌روه‌كو ل سالێن حه‌فتیان كرى بۆ (احتوا‌و الشیوعیه) دژى ئێكه‌تیا سۆڤێت گه‌شه‌یا ئینێ ل ڤێ قۆناغێ دا چه‌ند مه‌ترسى یه ل سه‌ر ئه‌مریكا.
وه‌كو دیار مێژو گه‌له‌ك جاران دوباره دبیت، بۆ هندێ كو ئه‌مریكا هه‌مبه‌رى هه‌ژمونا چینێ و رۆسیێ ل ئاسیا رۆژهه‌لاتا راوه‌ستیت دویر نینه هه‌مان سیاسه‌ت و به‌رنامه دوباره بكه‌ت دژى ڤان وه‌لاتان و پتر گرنگیێ بده‌ت وه‌لاتێن ئاسایێ بۆ هندێ هه‌ژمۆنا چینێ كێمتر لێ بهێت، چونكو سیاسه‌تا ده‌رڤه یا ئه‌مریكا هه‌روه‌كو سه‌رۆك بایدن دایه دیاركرن راوستاندنه هه‌مبه‌رى وان پێشه‌چوونێن چینێ و زۆربه‌یێ بیرمه‌ندێن سیاسى دده‌نه دیاركرن كو ل ئاینده‌ى ژبلى هه‌ژمۆنا ئابوورى، به‌لكو له‌شكرى و سیاسى ژى چین یا مه‌زن دبیت و ئه‌ڤه ل سه‌ر فره‌یا جه‌مسه‌ریا هێزێ بۆ ئه‌مریكا مه‌ترسیداره، له‌ورا دویر نینه ئه‌مریكا هه‌مى سیاسه‌ته‌كێ په‌یره‌و بكه‌ت به‌رامبه‌رى چینێ. ژلایه‌كێ دیڤه راوه‌ستاندن هه‌مبه‌رى پرۆژێ غازى یێ رۆسیى ژ رۆسیا بۆ توركمانستان و ئه‌فغانستان وپاشى بۆ بازارێن جیهانى ئێك ژ دیتنێن دى یه كو رێك لڤی پرۆژه‌ی بهێته گرتن.
چیوسیاسیا وه‌لاتێ ئه‌فغانستانێ كو گۆره‌پانا ناكۆكیێن وه‌لاتێ هند و پاكستانێ بوویه و دویر نینه ژى ئه‌ڤ پێگه‌هه به‌رده‌وام بت ژ وان ناكۆكیان چونكو ئه‌فغانستانێ شیایه هژماره‌كا به‌رژوه‌ندیێن جیاواز یێن هه‌رێمایه‌تى دورست بكه‌ت چ ئه‌ڤ به‌رژوه‌ندیه هه‌رێمایه‌تى بن یانژى یێن وه‌لاتێن زلهێز بن كو چاره‌نڤێسێ ئه‌ڤان به‌رژوه‌ندیان دمینیت ل سه‌ر قۆناغا پشتى ڤه‌كێشانا هێزێن ئه‌مریكى. ژ وان به‌رژوه‌ندیێن ئابوورى یێن چین و پاكستانێ تایبه‌ت پرۆژێ (الحزام و الگریق) جهێ گرنگیا چینێ بوویه بۆ راكێشانا ئه‌فغانستانێ بۆ ڤى پرۆژه‌ى ب ڤێ چه‌ندێ دێ رۆلێ چینێ به‌رفره‌هتر لێ هێت ل ده‌ڤه‌را باشۆرێ ئاسیا و هه‌رده‌مێ ئه‌فغانستان ب ڤى پرۆژه‌ى ڤه هات گرێدان وى ده‌مى دێ بیته وه‌لاته‌ك ژ (نفوژ) بۆ چینێ .هه‌تاكو ژ بازنێ نفۆزێ هندستانێ ده‌ربچت و تێكدانا هه‌ولێن هندستانێ بووینه بۆ راكێشانا وێ بۆ پرۆژێ خوه‌یێ كاریگه‌ر ل سه‌ر كیستێ چین و پاكستانێ. دیسا گه‌له‌ك كێشه‌یێن ئه‌منى ژى ل ده‌مێ خوه‌دا هه‌بووینه. و پێكڤه‌گرێدانا چین و ئه‌فغانستانێ ب رێیا پرۆژێ (السكك الحدیدیه) د ناڤبه‌را (هیمان ل رۆژهه‌لاتێ چینێ و هیراتان گرێدایێ ئه‌فغانستانێ كو ئێكه‌م شه‌مه‌نده‌فرا چینی گه‌هشتى یه ئه‌فغانستانێ و ئه‌و رێیا دبێژنێ (گریق الحریر الرقمی) و شرۆڤه‌كار دبینن كو ل بیست سالێن ده‌رباز بووى دا ئیران یا سه‌ركه‌فتى بوویه بۆ دورستكرنا نفۆزێ خوه ل ئه‌فغانستانێ ب رێیا ئالاڤێن جودا جودا وه‌كو دورستكرنا وێ په‌یوه‌ندیا مێژوویێ ل گه‌ل هه‌ڤپه‌یمانیا باكۆر یا تایبه‌ت ب پێكهاتێ (الگاجیك) و كێمینه‌یێن شیعى وه‌كو پێكهاتێن (الهزاره و قیزلباش و الفراسیون و السیدز) دیسا په‌یوه‌ندى ل گه‌ل به‌رپرسێن حزبى و ئیدارى یێن ئه‌فغانى هه‌بووینه زێده‌بارى پتر ژ نیڤ ملیار دۆلار وه‌كو هاریكارى داینه ڤى وه‌لاتى. و ئاڤاكرنا قوتابخانه و زانكۆیا (خاتم النبیین الإسلامیه) له‌ورا دویر نینه پشتى هاتنا بزاڤا تالیبان ئیران گه‌له‌ك ژ به‌رژوه‌ندى و نفوزێ خوه ژ ده‌ست بده‌ت، و به‌رژه‌وندیێن (چین و پاكستان و ئیران و توركیا) پێكڤه گرێداینه، به‌لێ هاتنا تالیبان دێ كاریگه‌ریا خوه ل سه‌ر كه‌ت، چونكو تێكچوونا ره‌وشا ئێمناهیێ و نه‌بوونا سه‌قامگێریێ دویر نینه ئه‌ڤ پروه ورێك تێك بچن، به‌لێ ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ ناگه‌هینیت كو ل قۆناغا داهاتى دا ئه‌ڤ وه‌لاته نه‌شێن سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل بزاڤا تالیبان بكه‌ن، چونكو رۆسیا و چین به‌رى نوكه هه‌ولدان كرینه كو په‌یوه‌ندیێن خوه ل گه‌ل ڤێ بزاڤێ باشتر لێ بكه‌ن و پاكستانێ رۆله‌ك ل ڤێ نابژیڤانیێ دا هه‌بوویه و دویر نینه ئیران ژى ببت پشكه‌ك بۆ لێكنێزیكبوونێ و هه‌ماهه‌نگیێ دورست بیت ب رێیا وه‌لاتێ قه‌ته‌رێ بۆ دورستكرنا ریكه‌فتنا ئاشتیێ، چونكو ئیران وه‌لاته‌كێ براگماتیه و به‌رده‌وام ل گوهۆرینێ دا پێناڤ به‌روژه‌ندێن خوه. ژلایه‌كێ دیڤه هاتنا ڤێ بزاڤێ مه‌ترسى ل سه‌ر پاكستانێ هه‌نه به‌لێ سه‌ربۆرا زه‌نگیا پاكستانێ دشێت به‌رژوه‌ندیێن خوه بپارێزیت و تایبه‌ت بچووكرنا نفوزێ هندى ل ئه‌فغانستانێ. بێگومان ل معادلاتێن سیاسى دا زور جاران رێكه‌فتێن ژێر ب ژێر جهێ ل سه‌رراوه‌ستانێ نه، چونكو رۆلێ دبلۆماسیه‌تا گشتى لاوازه و گرنگى ب زانیارێن هه‌والگێرى دهێته‌دان بۆ هندێ بشێن ئاراستا دورست یا هه‌ر بۆیه‌ره‌كێ بهێته زانین. ده‌رئه‌نجامێن ئه‌ڤى بابه‌تى ئه‌مریكا وه‌لاته‌كه ب هویرى دیڤچوونا به‌رژوه‌ندیێن خوه دكه‌ت و كار ل سه‌ر لاوازكرنا هه‌ڤركێن خوه دكه‌ت ل په‌یوه‌ندین ناڤده‌وله‌تى دا و چ بوهایێن سیاسى و ئایدولۆژى یێن جێگیر نینن و حازره هه‌رده‌مى قوربانیێ ب هه‌ڤالێن خوه بده‌ت پێناڤ مانا ل په‌رتووكا (مأساه سیاسه القوى العڤمى) یا جۆن میرشایمر ئاماژه ب چه‌ندین خالێن گرنگ دهێته‌دان بۆ مانا ده‌وله‌تێ وه‌كو هێزه‌كا كاریگه‌ر ل سیسته‌مێ جیهانى دا و خالا هه‌رى گرنگ مانا ده‌وله‌تێ یه، ئارمانجا سه‌ره‌كى یه له‌ورا ئه‌ڤا ل ئه‌فغانستانێ روودایێ ل چارچووڤێ وێ هه‌ڤكێشێ ئه‌م دشێن بخوینن كو پتر ژ هۆكاره‌كی هه‌بووینه بۆ ئه‌ڤان رویدانان و نابیت ئه‌م ژ ئێك لاڤه ته‌ماشه‌ى بۆیه‌رێ بكه‌ن، لێ دیسا ژى ژینگه‌ها ناڤخوه‌یا ده‌وله‌تێ زۆر كاریگه‌ریا خوه هه‌یه بۆ خواندنه‌كا ب ساناهى، چونكو سیاسه‌تا ناڤخوه زۆر كاریگه‌رى ل سه‌ر سیاسه‌تا ده‌رڤه هه‌نه و پێدڤیه ئه‌م ل هه‌رێما كوردستانێ تایبه‌ت دورستكه‌رێن بریارێ خواندنه‌ك لۆژیكى سیاسى بۆ بۆیه‌ران بكه‌ن بۆ هندێ ل ئاینده‌ى دا ئه‌م نه‌بن قوربانى یاریه‌كا ب ڤى ره‌نگى د نافبه‌را وه‌لاتێن هه‌رێمایه‌تى و ناڤده‌وله‌تى دا، چونكو گورانكاریێن زۆر ب له‌ز دورست دبن و ئه‌م بۆ هه‌ر بژارده‌یه‌كێ به‌رهه‌ڤیێن خوه بكه‌ن تایبه‌ت مژارا ڤه‌كێشانا هێزێن ئه‌مریكى ژئیراقێ .
. سه‌رۆكێ كۆمه‌لا ئه‌كادیمیێن زانستێن سیاسى ل دهۆكێ
