ئاخفتنه‌كا پێدڤی ل دۆر سۆمه‌ریا
د. ره‌شید فندی
ژ مێژه‌یه ئه‌ز پرتووكا ل ده‌ور و به‌ر و ره‌وشا سۆمه‌ریا دخوینم، كو هه‌تا نها ژی دیرۆكا وان یا زه‌لال نینه و دیرۆك نڤیسێت عه‌ره‌ب ب خوه ژی نابێژن سۆمه‌ری د بنه‌ره‌ت دا ژ ملله‌تێت (سامی) نه ئه‌وێت سه‌رده‌مه‌كێ مێژین ژ گزیرتا عه‌ره‌بی مشه‌خت بووین و ئه‌ڤراز تر هاتین و گه‌هشتینه باشوورێ عیراقێ.
ب هزرا گه‌له‌ك ژ دیرۆك نڤیسا و ژ وان دیرۆك نڤیسێت كورد ژی وه‌سایه كو سۆمه‌ری باپیرێت كوردانن و یێ ژ باكوورێ عیراقا نوكه به‌ره‌ف خوارێ چووین و ل باشووری بنه‌جه بووین و شارستانیه‌كا مه‌زن به‌ری پێنج هزار سالا یا ل وێرێ دانای و هه‌تا نوكه ئه‌و شارستانی یا ناڤداره ل مێژوویا جیهانێ هه‌میێ و به‌رده‌وام ڤه‌كۆلین ل سه‌ر وی بابه‌تی تێنه كرن، گه‌له‌ك دیرۆك نڤیس و زمانزانێت كورد، گه‌له‌ك په‌یڤێت هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را زمانێ سۆمه‌ری و زمانێ كوردی دا یێت ده‌ستنیشان كرین، ئه‌و ژی به‌لگه‌یه ل سه‌ر په‌یوه‌ندیا سۆمه‌ریا و كوردا.
هه‌تا نوكه ژی باژاره‌ك ل رۆژئاڤایێ ئیرانێ یێ هه‌ی، به‌رامبه‌ر كۆت و عماره یێت عیراقێ ، ناڤێ وی (سۆمار)ه ، هه‌ر وه‌سا ب هزرا من ناڤێ باژارێ (سامه‌ررا) یێ عیراقی هه‌ر هه‌ڤبه‌ندی یا ب سۆمه‌ریا ڤه هه‌ی، عه‌بباسیا ل سه‌ر ده‌مێ ده‌وله‌تا عه‌بباسی، ئه‌و ناڤ كربوو (سر من رأى) ، ئه‌ڤه ژی یا دیاره كو چێكرنه و چو په‌یوه‌ندی ب راستیێ ڤه نینه، هه‌ر وه‌سا ئیرانیا ژی ناڤێ وی باژێری كربوو (سام را) ، ئانه‌كو رێكا ب سه‌هم یان بترس، ژ به‌ر وان ده‌حلا ئه‌وێت ل ده‌وربه‌را رووبارێ (دیجله) ل وێ ده‌ڤه‌رێ چێبووین!!
تشتێ سه‌رنج راكێش ئه‌وه كو ناڤێ پایته‌ختێ سۆمه‌ریا (ئوور) بوو، بنێره ل كوردستانا مه‌یا نوكه، ناڤێ گوندێ (ئۆره‌مار) ل كوردستانا باكوور، وگوندێت (ئۆرمان) و (ئووره) ل ده‌ڤه‌را به‌رواریا ل باشوورێ كوردستانێ، تو بێژی ڤان ناڤان هه‌میان په‌یوه‌ندیه‌ك پێكڤه نه‌بیت؟
ل ڤێ دوماهیێ من پرتووكه‌ك ل دۆر شارستانیا (سۆمه‌ریا) خواند، دانه‌رێ وێ پرتووكێ كه‌سه‌كێ بیانیه بناڤێ (س. ن. كریمه‌ر) و نڤیسه‌را عیراقی (ناجیه مه‌ررانی) ل سالا 1980ێ ئه‌و پرتووك یا ژ زمانێ ئنگلیزی وه‌رگێرایه سه‌ر زمانێ عه‌ره‌بی بناڤێ (دیرۆكێ ل ڤێره ده‌ست پێكر) یان (هنا بدأ التاریخ).
هه‌ر چه‌نده ئه‌ز نزانم كا هووریا وێ وه‌رگێرانێ چه‌نده و چاوا هاتیه وه‌رگێران و چه‌ند ژێ وه‌رگێرایه، نه‌مازه تشته‌كێ نه‌زانستی یێ هه‌ی، وێ وه‌رگێرێ ل سه‌ر به‌رگێ ده‌رڤه یا نڤیسی (وه‌رگێرانا ناجیه مه‌ررانی) لێ ل سه‌ر به‌رگێ ژ ناڤدا یا نڤیسی (وه‌رگێران و كورتكرنا ناجیه مه‌ررانی) ، واته پرتووك نه وه‌رگێرانه‌كا ته‌ڤاڤه، به‌لكو كورتكرنا پرتووكێ یه، و وی ده‌می وه‌رگێر دشێت ل دووڤ حه‌زا خوه ناڤه‌رۆكا پرتووكێ كورت بكه‌ت، تشتێ وی بڤێت دێ وه‌رگێریت و یێ نه‌ڤێت ناوه‌رگێریت و دێ هێلیت. مه ئه‌زموون یا د گه‌ل گه‌له‌ك وه‌رگێرێت عیراقی و عه‌ره‌ب دا هه‌ی ل سه‌ر وی كارێ نه‌زانستی، نه‌مازه ئه‌وێت ل بن ده‌ستێ رژَێمێت دكتاتوری كار دكه‌ن. د پرتووكا ئێكێ ئنگلیز دا كو ئه‌ندازیار بوو ل ده‌سپێكا دانانا ده‌وله‌تا عیراقێ رێكه‌ك ڤه‌دكر، وی ئه‌ندازیاری گۆتبوو (ده‌مێ مه رێ ڤه‌دكر، كرێكارێت مه، كورد و عه‌ره‌ب و توركمان بوون، مرۆڤ بۆ خودێ بێژیت، كرێكارێت كورد ژ هه‌ردو نفشێت دی زیره‌كتر بوون!). لێ ده‌مێ وه‌رگێره‌كێ عه‌ره‌بێ عیراقێ ئه‌ڤ گۆتنه وه‌رگێرای، دروست یا وه‌رگێرای، لێ ل ده‌همه‌نا به‌رپه‌ری یا نڤیسی (ئه‌ڤ گۆتنا نڤیسه‌رێ ئنگلیز، گۆتنه‌كا توخم په‌رێسی یه و جودا كرنه ل ناڤبه‌را پێكهاتێت ملله‌تێ عیراقێ دا!) هه‌ر چه‌نده چو توخم په‌رێسی د ڤێ گۆتنێ دا نینه، به‌لكو ده‌ربڕینه ژ راستیه‌كێ نه زێده‌تر، به‌لێ وه‌رگێرێ عه‌ره‌بێ عیراقێ پێ خۆش نه‌بوو ڤێ راستیێ وه‌كی خوه وه‌رگێریت، ئه‌ڤه هێش گه‌له‌ك یا خراب نه‌بوو ل هه‌مبه‌ر سه‌روبه‌رێ وه‌رگێرانێ پشتی هنگی و ده‌مێ رژێما دكتاتۆریا به‌عسیا هاتیه سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ، ئه‌و ژی نه هێلا، به‌لكی ده‌ست ب تێكدانا مێژوویێ كر، و هه‌ر تشته‌كێ ب دلێ وان نه‌بیت ژ ناڤ به‌رپه‌رێت مێژوویێ ئینا ده‌ر، یان گوهۆڕی. بۆ نموونه (خیرالله تلفاح) خه‌زویرێ سه‌ددام، زنجیره‌كا پرتووكا به‌لاڤكر، هه‌ر زانایه‌كێ ئیسلامێ هه‌بیت، هه‌می برنه سه‌ر رها عه‌ره‌با، كو ئه‌ڤه ژی دره‌وه‌كا مه‌زن بوو، چنكی بارا پتر ژ زانایێت ئیسلامێ ژ ملله‌تێت دی نه و نه عه‌ره‌بن.
تشتێ سه‌یر ئه‌وه هه‌تا نوكه ژی و د ناڤ ده‌ستهه‌لاتا نوو یا عیراقێ دا، هێژ پاشمایێت وان هزر و بیرا یێت ماین، به‌ری ده‌مه‌كی به‌رپرسه‌كێ دیار د ده‌ستهه‌لاتا نوكه دا هێرش بره سه‌ر مێژوویا كوردان و گۆتی ما كوردان چ هه‌یه؟ ئه‌م عه‌ره‌ب نه‌ڤیێت شارستانیا سۆمه‌ری نه، مه شارستانیا عیراقێ یا ئاڤا كری و تیرۆژكێت وێ شارستانیێ یێت گه‌هشتینه هه‌می دنیایێ!!
ئه‌و گۆتنا وی ل فێسبۆكێ هاتبوو به‌لاڤكرن، من ژی ب زمانه‌كێ عه‌ره‌بیێ ره‌هوان به‌رسڤا وی دا و من گۆتێ: مخابن تو هه‌تا نوكه نزانی ئه‌و سۆمه‌ریێت تو شانازیێ پێ دبه‌ی، ئه‌و باپیرێت كوردانن، و چو په‌یوه‌ندیا عه‌ره‌با پێڤه نینه و دیرۆك نڤیسێت عه‌ره‌ب ب خوه ژی سۆمه‌ریا ب ملله‌ته‌كێ (سامی) ناهه‌ژمێرن!!.
ل په‌ی وان ڤه‌كۆلینا و بۆچوونا یێت دیرۆك نڤیسا به‌حس ژێ كرین كو سۆمه‌ریا هه‌ڤبه‌ندیه‌كا موكم د گه‌ل كوردا هه‌بیت و كورد ژ پاشمایێت وان بێنه هژمارێ ودیرۆك ب راستی و دروستی بێته نڤیسین، دێ پشكه‌كا مه‌زن ژ شارستانیا سۆمه‌ریا دیار بیت كو په‌یوه‌ندیا ب كوردا ڤه هه‌ی.
هه‌ر وه‌كی د په‌رتووكا ناڤبری دا هاتی، ئه‌وا (س ن كریمر) ل دۆر سۆمه‌ریا دانای وناڤێ (دیرۆك ژ ڤێرێ یان ل ڤێرێ ده‌ست پێ دكه‌ت)، دێ بۆمه دیار بیت، كو شارستانیا دنیایێ لسه‌ر ده‌ستێ سۆمه‌ریا یا هاتیه ئاڤاكرن.
هه‌ر وه‌كی د وێ په‌رتووكێدا هاتی، ئێكه‌مین خواندنگه‌ه ل دنیایێ لسه‌ر ده‌ستێ سۆمه‌ریا یا چێبووی، ئه‌و ژی به‌ری پێنج هزار سالا بوو، بۆ جارا ئێكێ ل دنیایێ سۆمه‌ریا نڤیسین یا چێكری، و ژبه‌ر هندێ ژی ئێكه‌مین خواندنگه‌ه هاته دانان. ئه‌ڤه ژی ئانه‌كۆ ڤه‌دیتنا نڤیسینێ مه‌زنترین ڤه‌دیتنه لسه‌ر ئاستێ دنیایی، ژ به‌ر وێ ڤه‌دیتنا نڤیسینێ هه‌تا نوكه ژی به‌لگه‌نامێت نڤیسی یێت سۆمه‌ریا یێت ماین ویێت ژ لایێ زانایێت زمانێ سۆمه‌ری ڤه هاتینه خواندن، ومه زانی كا چ د وان به‌لگه‌ناما دا هه‌یه، ئه‌وێت لسه‌ر قالبێت ئاخێ یان كه‌ڤلێت گیاندارا هاتینه نڤیسین یان نكراندن و نوكه تایبه‌تمه‌ندێت زمانێ سۆمه‌ری وان د خوینن و ناڤه‌رۆكا وان د زانن،هنده‌ك ژ وان قالبا پسیار بۆ خوینكارێت خواندنگه‌هێ یێ لسه‌ر وه‌ك ئه‌ركه‌كێ مال بۆ خویندكارا . د وان قالبێت سۆمه‌ریادا یا هاتی، رێڤه‌به‌رێ خواندنگه‌هێ بابه و مامۆستا برایێت مه‌زنن و خویندكار كورێت خواندنگه‌هێنه . هه‌روه‌سا د وان به‌لگه‌ناما دا یا هاتی كو پرۆگرامێت بۆ خواندنێ هاتینه دانان وخواندن وه‌كی نوكه دوو پشكن پشكا زانستی و یا ئه‌ده‌بی، ئه‌ڤه هه‌می زێده‌باری وێ چه‌ندێ، كو د ڤیا ل ده‌سپێكێ، خویندكاران فێری زمانێ سۆمه‌ری بكه‌ن وقوتابی زمانێ خۆ باش بزانن ورێزمانه‌ك بۆ زمانێ سۆمه‌ری لسه‌ر وان قالبا یا هاتیه نڤیسین.
ل پشكا ئه‌ده‌بی ژ وان به‌رناما گه‌له‌ك جۆرێت ئه‌ده‌بی یێت تێدا هه‌ین، وه‌كی هۆزانا بره‌نگێ داستانا كو په‌سنا خوداوه‌ندا دكه‌ن وهۆزانێت شه‌را و چیرۆكێت ئایینی.
ژ لایه‌كێ دی ڤه، سۆمه‌ریا شیابوو ئێكه‌مین ده‌زگه‌هێ دیمۆكراتی وه‌كی په‌رله‌مانی دامه‌زرینن، هه‌ر وه‌كی خودانێ په‌رتووكێ (گریمه‌ر) دبێژیت: (ئێكه‌مین كۆمه‌لا بنیاتی به‌ری چه‌ندین هزار سالا ل جهه‌كی ژ جهێت رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست هاتبوو دانان، نه‌كو ل ئه‌وروپا (بپ 22 ژ په‌رتووكێ).
هه‌ر وه‌سا ل جهه‌كێ دی هاتیه كو (سۆمه‌ریا كارتێكرنه‌كا مه‌زن لسه‌ر كه‌نعانیا هه‌ر وه‌سا كارتێكرن لسه‌ر بابلیا وئاشۆریا وهیتیا وهۆریا و ئارامیا هه‌بوو, بپ 75 ژ په‌رتووكێ).
هه‌ر وه‌سا ئێكه‌مین هۆزانا ئه‌ڤینیێ یا نڤیسی ئه‌وه یا د قالبێت سۆمه‌ریا دا هاتی ودبێژیت:
زاڤا تۆ لاوێ به‌ر دلێ منی
تۆ لاوی تازه‌ی شرینی وه‌كی هنگڤینی
شێرێ من
ئه‌ز دگه‌ل ته یا كه‌یفخۆشم
ئه‌ز لبه‌ر ئه‌مرێ ته یا راوه‌ستیایمه
بێژه ده‌یك و بابێت من ژی
دا ئه‌و ژی كه‌یفخۆش ببن
( بپ 104 – 106 ژ په‌رتووكێ).
