جوگرافیناس: رێدار نه‌بیل: رۆسیا دڤێت حوكمه‌ته‌كا سه‌ر ب وێ ڤه ل ئوكراینا هه‌بیت و ببیته قه‌لغانه‌ك د ناڤبه‌را وێ و ناتۆ دا
دیدار، نیوار محه‌مه‌دسه‌لیم:
رێدار نه‌بیل عه‌بدولره‌حمان، شاره‌زایێ وارێ جوگرافیا و جیۆپۆلتیك د دیداره‌كێ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ به‌حس ل روودانێن ڤێ دووماهیێ یێن ناڤبه‌را رۆسیا و ئوكراینا دكه‌ت و دده‌ت زانین كو وه‌لاتێن ناتۆ و ل به‌راهیێ ئه‌مریكا ب شێوه‌كێ ئاشكرا چه‌ك و شیانێن له‌شكری ب ئوكرانیا د به‌خشن و چه‌ند شه‌ر درێژ بیت ئه‌و د ئاماده‌نه مه‌یدانا شه‌ری گه‌رمتر لێ بكه‌ن، چونكو ب تنێ دێ رۆسیا وه‌ستیێت و ئه‌گه‌ر ئوكرانیا ژ ناڤ بچیت ژی زیانێن ئێكسه‌ر بۆ وان نابن، یان ئه‌گه‌ر رۆسیا ئوكراینا داگیر كر ب تمامی دێ بیته جیرانه‌كا فه‌رمی بو وه‌لاتێن ناتۆ. ئاشكه‌را ژی دكه‌ت كو رۆسیا دڤێت حكومه‌ته‌كا سه‌ر ب وێ ڤه ل ئوكرانیا ب دامه‌زریت و ببیته قه‌لغانه‌ك د ناڤبه‌را وێ و وه‌لاتێن ئورۆپی یێن ئه‌ندام د ناتۆ دا
ئه‌ڤرۆ: هه‌تا ئه‌م ب دروستی د ئالوزیێن رۆسیا و ئوكراینا بگه‌هین، پێدڤیه بزانین جوگرافیا و جیوپۆلتیك چنه؟
رێدار نه‌بیل: جوگرافیا زانسته‌كێ دینامیكی یه و نوی دبیته‌ڤه چونكه ژ وان زانستایه یێن پشت به‌ستنێ ل سه‌ر رێبازێن ڤه‌كولینێ دكه‌ت و بابه‌تێ سه‌ره‌كی تێدا شروڤه‌كرنا جهی (ئه‌ردی) یه. ژ به‌ر كو جوگرافیا رادبیت ب خواندنا هه‌ر دیارده‌كا سروشتی و مرۆڤی ل سه‌ر روویێ ئه‌ردی ژ بۆ مه‌ره‌ما تێگه‌هشتنا په‌یوه‌ندیا وان دیاردا ل گه‌ل ئێك، هه‌روه‌سا شروڤه‌كرنا وه‌كهه‌ڤی و جیاوازیێ د ناڤبه‌را وان دا و تێگه‌هشتنا گوهۆڕینێ ژ جهه‌كی بۆ ئێكێ دی، ل جهه‌كی ژ ده‌مه‌كی بۆ ده‌مه‌كێ دی، ئه‌ڤ چه‌نده ژ بۆ ئارمانجا رێكخستنا جهی یه.
جوگرافیا ژی وه‌كی گه‌له‌ك زانستا ژ چه‌ندین لقا پێك دئێت كو ئه‌م دبێژینێ بسپوری ب زمانێ ئه‌كادیمی. ژ وان بسپوریێن گرنگ و سه‌رده‌میانه جوگرافیا سیاسی و جیوپولیتیك، كو دو ئیدیه‌مێن نێزیكن لێ ژێك د جودا نه. جوگرافیا سیاسی گرنگیێ دده‌ته ساخله‌تێن سروشتی و مرۆڤی ل پارچه‌كا ئه‌ردی یا دیار كری بۆ نموونه (وه‌لاته‌ك) و ب دروستی په‌یكه‌ر و شیانێن وی وه‌لاتی یێن جوگرافی دیار دكه‌ت ژ لایێ سیاسی ڤه. لێ جیوپولیتیك گرنگیێ دده‌ته وان پێدڤیێن وی وه‌لاتی پێ هه‌ین كو بگه‌هیته پله‌كا بلند یا هێزی ئه‌گه‌ر ئه‌و پێدڤی یه ل ده‌رڤه‌یی سنورێن جوگرافی یێن وی وه‌لاتی ژی بن.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی رۆسیا دڤێت ئوكراینا بگریت؟
رێدار نه‌بیل: ئه‌ڤ ده‌ستپێكه زۆر یا گرنگه بۆ تێگه‌هشتنا هه‌ر ئاریشه‌كا سیاسی یان ستراتیجی، چونكو هه‌ر روودانه‌كا سیاسی – له‌شكری پێ نه‌ڤێت ل سه‌ر جهه‌كێ جوگرافی روو دده‌ت. ئه‌گه‌ر ئه‌م بابه‌تێ كێشه‌یا رۆسیا و ئوكرینا بكه‌ینه د ته‌رازیا جوگرافیێ دا پێدڤی یه ئه‌م ژ گوشه‌یا جیوسیاسی ڤه به‌رێ خوه ب ده‌ینێ چونكو بابه‌تێ سه‌پاندنا هێزێ تێدایه و به‌زاندنا سنورا و تێكدانا جوگرافیا وه‌لاته‌كی یان پتر. رۆسیا هه‌ر ژ پشتی روخاندنا ئێكه‌تیا سوڤیه‌ت وه‌لاتێن ژێ ڤه‌قه‌تیاین هه‌ر دبینیت ب میراتێ خو، ئوكراینا ل سه‌رێ لیستێ دهێت. لێ رۆسیا بۆ چه‌ندین سالا ئوكراینا ب پشت گوهـ ڤه هاڤێت یه و ب نه‌چاری به‌ره‌ف به‌ره‌یێ روژئاڤا چوویه!
یا دویێ ژی ئه‌وه كو شه‌رێ ل نوكه روودایی نه‌ك روودانه‌كا سیاسی و له‌شكری یا نوو یه به‌لكو ل 2014 ژی رۆسیا نیمچه گزیرتا قرم (كریمیا) داگیركریه. دیسا پشتی فلادیمێر پوتین بوویه سه‌روكێ رۆسیا ب ئاشكرا پێنگاڤێن مه‌زن هاڤێتینه ژ بو ڤه‌گه‌راندنا هه‌یبه‌تا ئێكه‌تیا سوڤیه‌ت و ركابه‌ریا ئه‌مریكا بكه‌ت و نه‌هێلیت جیهان ب جه‌مسه‌ره‌كێ سیاسی بیت. ژ لایه‌كێ دی ڤه ترسا رۆسیا ژ به‌ر فره‌‌‌هـ بوونا هه‌ڤپه‌یمانیا ناتۆ (باكورێ ئه‌تله‌سی) به‌ره‌ف روژهه‌لاتێ ئورۆپا، كو ئه‌ڤ به‌رفره‌هـ بوونه دبیته ئه‌گه‌رێ مان و نه‌مانا كیانێ وه‌لاتێ رۆسیا ل دووڤ گوتنا (كریملن).
وێ ژی ژبیر نه‌كه‌ین كو رۆسیا خالێن لاوازیێ پتر هه‌نه ژ خالێن هێزێ، هێزا رۆسیا د چه‌كه‌كێ زه‌به‌لاح و گران، باده‌كێ پترول و گازا سروشتی كو كریارێن سه‌ره‌كی ئورۆپا یه. لێ لاوازیا وێ ئه‌و چه‌كێ هه‌ی ب خوه ئاریشه‌كه چونكو دوژمنێن وێ نه ل نێزیكی بیاڤێ وێ یێ ستراتیجی نه و ئه‌و وه‌لاتێن ل ده‌وروبه‌ر ب وێ هێزێ نینن كو وی چه‌كی ل دژ ب كاربینیت هه‌روه‌سا نه‌شێت ركابه‌ریا وه‌لاتێن هه‌ڤپه‌یمانیا ئه‌تله‌سی بكه‌ت چونكو دێ بیته شه‌رێ جیهانێ هه‌موویێ و ئه‌ڤه خوه كوشتنه ب دروستی، هه‌روه‌سا رۆسیا ژ لایێ دیبلوماسی ڤه وه‌لاته‌كێ پاشڤه‌مایه و نه‌شیایه ل مه‌یدانا جهیانا سیاسی رولێ خوه ببینیت و وه‌لاتێن زلهێز ئه‌ڤ چانسه ژێ وه‌رگرتیه. زێده‌باری خاله‌كا گرنگ یا لاوازیێ كو رۆسیا خودان ئابووریه‌كێ وه‌ستیایی یه و چه‌ند ده‌م بچیت سزایێن ئابووری یێن روژئاڤا ل سه‌ر مه‌زنتر لێ دهێن. ئاریشه‌یا هه‌ره مه‌زن بۆ رۆسیا یا دووره ژ جیهانێ ب تایبه‌تی ژ لایێ ئاڤێ ڤه چونكو زۆربه‌یی عه‌ردێ وێ به‌فره و ب هه‌ر حال دڤێت خوه بگه‌هینیته ئاڤێن گه‌رم (باشورێ ئورۆپا و رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست) ئه‌ڤه سه‌رئێشه‌كا گرانه بۆ ڤی وه‌لاتێ ل سه‌رێ لیستا وه‌لاتێن جیهانێ دهێت ب قه‌بارێ رووبه‌رێ جوگرافی ڤه!
رۆسیا ب چو ره‌نگه‌كی نه ب تنێ رازی نابیت كو ئوكراینا ب سه‌ركه‌ڤیت بۆ هه‌ڤپه‌یمانیا ناتۆ، به‌لكو ب تمامی ب دژی وێ چه‌ندێ یه كو ئوكرانیا هه‌ر نێزیكی وه‌لاتێن رۆژئاڤا ژی ببیت ژ لایێ ئابووری و سیاسی و له‌شكری.
ئه‌ڤ چه‌نده ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كی نه كو رۆسیا دبینیت پێدڤی یه ب كارێ له‌شكری رابیت ل ناڤ سنورێن ئوكراینا چونكو وه‌لاتێن رۆژئاڤا چو حیسابه‌كێ بۆ ناكه‌ن ل سه‌ر وان ترسێن ل سه‌ر رۆسیا هه‌ین و ب تایبه‌ت ئه‌مریكا كو یا راستگو نینه د گوهدان و تێگه‌هشتنا وان ترسێن ل سه‌ر ئاساییشا نه‌ته‌وه‌یی یا رۆسی هه‌ین. رۆسیا دو داخوازیێن سه‌ره‌كی ژ ئه‌مریكا و وه‌لاتێن ناتۆ هه‌نه: گه‌ره‌نتی یا نه‌چوونا ئوكراینا بۆ ناڤ هه‌ڤپه‌یمانیا ناتۆ، دیسا راوه‌ستاندنا سه‌پاندنا هێزێ بۆ ده‌ست ب سه‌رداگرتنا هه‌رێما دونباس ل رۆژهه‌لات ئه‌وێن ڤه‌قه‌تیایی ژ ئوكراینا 2014.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی ئه‌مریكا – ئورۆپا پشته‌ڤانیا ئوكراینا ناكه‌ن؟
رێدار نه‌بیل: ئه‌مریكا ب چو ره‌نگه‌كی ئاماده نینه به‌رسینگێ رۆسیا بگریت د كێشه‌یا ئوكراینا دا چونكو داگیركرنا ئوكراینا ژ لایێ جیوستراتیجی ڤه بۆ ئه‌مریكا مه‌ترسی نینه و دوور ژ به‌رژه‌وه‌ندیێن وێ یێن ئێكسه‌ره و ئه‌ڤ چه‌نده بوارێ جیوستراتیجی یێ خراب یێ ئوكراینا دیار دكه‌ت، رۆسیا ڤێ چه‌ندێ ب ده‌لیڤه دزانیت و له‌ورا ب هێزا له‌شكری داگیر كر.
ئه‌مریكا و هه‌ڤپه‌یمانێن خو بزاڤێ دكه‌ن بگه‌هنه چاره‌سه‌ریان ب زمانێ دیبلوماسی، لێ ئه‌ڤ چه‌نده د گه‌ل رۆسیا بێ مفایه، چونكو عه‌قیده و باوه‌ریا رۆسیا له‌شكری یه ب پلا ئێك و د زانیت نه‌شێت به‌رسینگێ ناتۆ بگریت، دزانیت ناتۆ شه‌ری بۆ ئوكراینا ناكه‌ت.
ئه‌مریكا دڤێت هێشتا سزایێن گران ب سه‌ر رۆسیا ب سه‌پینیت و ب بورینا ده‌می ب ئێكجاری شیانێن ئابووری لێ ب هه‌لوه‌شینیت و ئه‌ڤ چه‌نده د سه‌ر هندێ را خه‌ته‌رناكه لێ رێگه چاره‌یا ئێكانه‌یه د ده‌ست وان دا. چونكو ئه‌گه‌ر رۆژئاڤا نه‌شیا رۆسیا ب راوه‌ستینیت بێی ب كارئینانا چه‌كی، ئه‌ڤ چه‌نده رێ خوشكه‌ره‌كێ مه‌زنه بۆ چینێ كو تایوانێ داگیر بكه‌ت و زه‌ره‌رێ ل به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریكا ب شێوه‌كێ ئێكسه‌ر بده‌ت و ئه‌ڤه ژی ب دروستی بابه‌ته‌كێ جیوستراتیجی یه و پێدڤی ب ڤه‌كولینێ یه.
وه‌لاتێن ناتۆ و ل به‌راهیێ ئه‌مریكا ب شێوه‌كێ ئاشكرا چه‌ك و شیانێن له‌شكری ب ئوكرانیا د به‌خشن و چه‌ند شه‌ر درێژ بیت ئه‌و د ئاماده‌نه مه‌یدانا شه‌ری گه‌رمتر لێ بكه‌ن، چونكو ب تنێ دێ رۆسیا وه‌ستیێت و ئه‌گه‌ر ئوكرانیا ژ ناڤ بچیت ژی زیانێن ئێكسه‌ر بۆ وان نابن، یان ئه‌گه‌ر رۆسیا ئوكراینا داگیر كر ب تمامی دێ بیته جیرانه‌كا فه‌رمی بو وه‌لاتێن ناتۆ. ب هه‌ر ره‌نگه‌كی ئه‌و د زیانبه‌خش نینن ب تنێ ئه‌گه‌ر ب كه‌ڤنه شه‌ری ل گه‌ل رۆسیا یان ب گرتنا بوریا نوردستریم یا گازا سروشتی بۆ ئورۆپا كو هه‌تا نوكه یا به‌رده‌وامه و د عه‌ردێ ئوكراینا دا ده‌رباز دبیت!!
ئه‌ڤرۆ: هه‌كه رۆسیا ئوكراینا داگیركر دێ چو چێبیت؟
رێدار نه‌بیل: ژ لایێ جیوستراتیجی ڤه رۆسیا یا د مه‌یدانا چارچوڤێ هێزا خوه یا جیوستراتیجی دا شه‌ری دكه‌ت. رۆسیا دڤێت حكومه‌ته‌كا سه‌ر ب وێ ڤه ل ئوكرانیا ب دامه‌زریت و ببیته قه‌لغانه‌ك د ناڤبه‌را وێ و وه‌لاتێن ئورۆپی یێن ئه‌ندام د ناتۆ دا، و بو هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كی خاكا ئوكرانیا ببیته مه‌یدان بو هه‌ر پێشهاته‌كێ، نه‌ك یا رۆسیا.
هه‌لبژارتنا وه‌رزێ بوهارێ، ئه‌گه‌ر شه‌ر ڤه‌كێشیت (ئاماژه به‌ره‌ف هندێ ڤه‌نه) بۆ ماوێ چه‌ند هه‌یڤا دێ به‌ره‌ف هه‌یڤێن گه‌رم ڤه چیت و شیانێن لوجستی دێ ئاسانتر بن، رۆسیا مفا وه‌رگرت ژ خوساره‌تیا هێتله‌ری ده‌مێ هێرش كریه سه‌ر رۆسیا ل شه‌رێ جیهانی یێ دویێ. ئه‌ڤ چه‌نده ژی بابه‌ته‌كێ جوگرافی یێ نایابه د خواندنا سه‌قاییی دا.
وه‌لاتێن زلهێز هزر د به‌رژه‌وه‌ندیان دا دكه‌ن نه‌ك د هه‌ڤالینیێ و هه‌ست و سۆزا و سیاسه‌تا دروست ئه‌وه كو ل سه‌ر بنه‌مایێن پراگماتیكی بهێته ئاڤاكرن. ئه‌و ژی ب مسوگه‌ركرنا به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ڤپشك.
ئوكراینا خوساره‌تا دویێ یه پشتی رۆسیا چونكو تووشی هێرشه‌كا مه‌زن بوویه و كه‌س لێ نابیته خودان، به‌ختێ وێ یێ جوگرافی ل سه‌ر نه‌خشێ جیهانی یێ سه‌رده‌م گه‌له‌ك یێ خرابه.
ئوكراینا وه‌لاته‌كێ پر خێر و بێره ب سامانێن سروشتی و داهاتێن خوه و گرنگترین ژێده‌ره كو یورانیومه، رۆسیا بێ گۆمان دێ ده‌ست ب سه‌ر ڤان داهاتان دا گریت و بیته كاغه‌زا گڤاشتنا ل سه‌ر جیهانێ.
سیاسه‌تا دیموكراتا ل ئه‌مریكا پتر ژ روویه‌كی هه‌یه، ب دیتنا مه ژ لایێ جیوستراتیجی ڤه: دێ گڤاشتنێن مه‌زن ل سه‌ر رۆسیا كه‌ت ب شێوه‌كێ ئێكسه‌ر، لێ دێ ل باده‌كێ ئیرانێ بهێن فره‌هیه‌كێ ده‌ته رۆسیا ب شێوه‌كێ نه ئێكسه‌ر و سزایان ل سه‌ر سڤك كه‌ت ب تایبه‌تی ل سه‌ر كه‌رتێ ووزێ كو مفای ژێ وه‌رگریت دا هه‌ر رۆسیا بمینیت هێزه‌ك به‌رامبه‌ر ئێكه‌تیا ئورۆپی و ئه‌ڤ چه‌نده راگرتنا به‌لانسا هێزێ یه ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی یا خوه یا ستراتیجی، ئه‌گه‌ر هه‌ڤپه‌یڤینێن ڤیه‌ننا سه‌رگرتن.
ئه‌ڤرۆ: بۆچوونێن ته ل سه‌ر ره‌وشا توركیا د هاوكێشێ دا چنه؟
رێدار نه‌بیل: وه‌لاتێ توركیا یا د گڤاشتنه‌كا مه‌زن دا و ب راستی ئاریشه‌كا مه‌زن بۆ دروست بوویه، چونكو رۆسیا هه‌ڤپه‌یمانه‌كێ ستراتیجی یێ بازرگانی و هه‌تا راده‌كی یێ له‌شكری یه، ژ بیر نه‌كه‌ین توركیا هێزا ژماره دویه د ناڤ قولپا ناتۆ. ژ به‌ر هندێ جیهان ژ توركیا دخوازیت ده‌رگه‌هێن ئێكانه یێن ئاڤی ل رۆسیا بگریت، ئه‌گه‌ر گرت دی هه‌ر توركیا ژ وێ هه‌ڤپشكێ مه‌زن یێ بازرگانی خوساره‌ت بیت و ئابووریێ خراب یێ وان خوه ل به‌ر ڤێ چه‌ندێ ناگریت. ئه‌گه‌ر داخازیێن جیهانێ ب پشت گوهـ ڤه پاڤێت دوور نینه تووشی سزایێن مه‌زنتر یێن ئابووری ببیت و به‌ره‌ف دارمانێ بچیت. هه‌روه‌سا دوور نینه توركیا ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ كاغه‌زا هێزێ ب كاربینیت ل سوریا و عیراق و كوردان بكه‌ته ئارمانج و عه‌ردێن ویلایه‌تا مووسل بێخیته بن ده‌ستێ خوه و موساوه‌مێ ل سه‌ر بكه‌ت و ل وی ده‌می دێ ئاریشه مه‌زنتر لێ هێن و به‌ر سینگگرتن دێ ل رۆژهه‌لاتا ناڤین ژی ڤه‌گرن.
ئه‌ڤ خاندنا مه بۆ سه‌ده‌مێن سیاسی و له‌شكری هێزا لوجیكێ جوگرافی دیار دكه‌ت د نه‌خشێ سیاسی یێ جیهانی دا، چونكو هه‌ر وه‌لاته‌ك ل گور به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه كاردكه‌ت بۆ ب هێزكرنا خوه و مسوگه‌ركرنا داهاتیێ خوه و هه‌ر ل ده‌ست پێكێ ئه‌ڤ چه‌نده مه خویا كر ل پێناسا جیوسیاسی – جیوپولیتیك دا. ب راستی هه‌ر كه‌سێ بیاڤێ جوگرافی ب هند نه‌وه‌رگریت د كریزێن سیاسی دا دێ تووشی شاشیێن مه‌ز بیت، چونكو جوگرافیا وێنه‌كێ موزایك و پانورامیك دده‌ته بارودوخێن روو دده‌ن. په‌سه‌ندا ئاخفتنا مه هه‌ر ژ به‌ری 2500 سالا فه‌یله‌سوفێ چینی یێ مه‌زن سون تزی د پرتووكا خوه یا ب ناڤ و ده‌نگ The Art of War دبێژیت: (ئه‌و كه‌سێن د بارودوخێن چیا و دارستان و نهال و گوم ده‌ریا و ده‌ریاچه‌یان نه‌گه‌هیت، نه‌شێن سه‌ركردایه‌تیا شه‌ران بكه‌ن) و ب راستی ژی ئه‌ڤ چه‌نده هه‌می دیاردێن جوگرافی نه و نوكه هێشتا ره‌گه‌زێن مروڤی و ئابووری و ته‌كنولوجی لێ زێده‌بووینه.
