پشتی ئـەنجامێن هـەلبژارتنان
فازل میرانی
پرسا هەلبژارتنان پرسەكا ئیراقی یە، كو هووردەكاریێن وی تەمەتی دیموكراسیێ یا سەختە. د ناڤا بیروەرییان دا؛ ئەو تشتێ دهێتە وەرگرتن ناگونجیت. هەلبژارتن هزرەكە ئارمانجا وێ د ناڤ دیموكراسیان دا تشتەكە و د سیستەمێ تێكەلاو ژی دا تشتەكێ دیترە. تەنانەت د ناڤ سیستەمێن پاوانخوازی ژی دا؛ هەلبژارتنەك هەیە و ئەنجامێن هەلبژارتنا ئۆرگانێن د هەر سیستەمەكی دا ب رێیا پشكنینا پەیكەرێ سیستەمەكی دهێتە زانین.
كرێگرتنا كریارەكێ ژ سیستەمەكی و مفادیتن ژ كارئینانێ بۆ بهێزكرنا هەبوونا خۆ، دوور ژ هووركاتیێن وی سیستەمێ ژێ وەرگرتی، مینا هەڤكێشەیەكا كیمیایی یا ب كێموكوڕی یە.
ئەم د ئەڤێ پێڕابوونێ دگەهین، پێرابوونا نیشادانا خۆگونجاندنێ ل گەل واقیعی، بەلێ رژدییا مە هەردەم دبیتە ئەگەرێ ئاماژەیەكا ڕۆهن و هوشداریەكا ئاشكرا ل دەمێ كو كاروبارێن گشتی بن. ئەڤجا ئەو كەسانێن كو تێدگەهن كا دەستووری چ نڤیسیە و ئەو كەس د ناڤ پێگەهێ بڕیاردانێ دا بیت، نابیت ئەو سەرپێچیێ بكەن چو ب مەبەست یان بەبێ مەبەست.
ئەگەر هەلبژارتن بهێنە ئەنجامدان، دێ ئەنجامێن دابەشكرنا هێزێن حزبی ئاشكرا بن، كو یا فەرە ل سەر وان رامانا یاسادانانێ بزانن و ئەو رامانا كو دەستوور بۆ هاتە نڤیسین، ئەڤجا نابیت تێكدانا وی بهێتە كرن، نە ب دەقێ وی و نە ب ناخێ وی.
بڕیارە ڕۆژا 11 چریا دویێ 2025، ڕۆژا دەنگدانا گشتی بیت بۆ خولەكا نوی یا نوونەراتیا پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال یا دیموكراسی. ئەو ئیراقا كو ل نیسانا 2003 هاتیە گوهارتن، پشتی كو تەڤلی گێژەڤانكا باهۆزێن ناڤخۆی و دەرەكی بووی، كو د ئەوی ماوەیی دا خەلكێ وی یێ فرەنەتەوەیی و فرەئایینیی زیانەكا وەسا ب سەردا هاتی كو ناهێتە هەژمارتن یان بیر لێ بێتەكرن.
دكارم گۆتنەكا نڤیسەرێ مسری یێ وەغەركری (نەجیب مەحفوز) بكاربینم وەختێ گۆتی «نەخۆشیا تاخێ مە ژبیركرنە»، هەروەسا دەستەواژەیەكا سیاسی یا مەبەستدار «و بەلایا جڤاكا مە ژی ئەوە كو ژبیرا خۆ دبەن»كو بۆ وی تشتێ نابیت بهێێنە ژبیركرن.
بەرگریێن مە ل بەرانبەر وان دەستهەلاتێن كو دژایەتیا مە دكرن و مە گلەیی ژ نەدادپەروەرییا وان دكر، ل سەر ستەمكاری، پلاندانانا شاش، یاسادانان *كە تاوانێن دەستهەلاتێ پەردەپۆش دكرن، و داگرتنا ڕەگەزپەرستی و تایفەگەریێ و رێڕشتنا خوێا بێتاوانان و ب هەروەدانا سامانێ گەلێ مە بوو.
ئەوێن ڕاستگۆ د وان بەرگریكرنان دا، نابیت وەك ژبیركرن یان ژبیراخۆبرن كو دوبارەكرنا وان جۆرە كریاران بهێتە دیتن. ئەوێن د ناڤ وان كریارێن ڕژێمێن پیشین دا؛ هیچ زیانەكێ نابینن، مافێ ئەوان نینە وان زیانێن ب ئەنقەست ب بێگونه دەربێخن، ڤێجا چ ئەو زیان ل دژی مە هاتبنە كرن یان ل دژی هندەكێن دیتر.
ڤێجا هەكە ئەو هەمان تشتی ب هندەك بهانەیان ل گەل دوبارە بكەن، دەربارەی ئەوی تشتێ كو هەردەم ئەم پێ هوشدار بووینە كو ئەو ژی ژێگرتنا بكارئینانا ماددەیێن دەستووری. لەورا هندەك بهانە رابووینە و هەستەكا تال و پووشمانیەك و هاندەرەك چاندینە و بۆ داپۆشینا تەماحی و خۆشیكێن دەستهەلاتێ چاندینە.
پرسا ئیراقێ بۆ مە گرنگە، چونكو ئەم مانا دەولەتا ڕێزدار دزانین، نەك تەنها ژ بەر هندێ كو ئەم نەتەوەینە و بزاڤەكا سیاسی یا بەردەوامین ل گەل سەردەمیێ، سەرەڕای هەمی دیرۆكینێ, بەلكو ژ بەر ئاگەهداریا مە یا زوی ل سەر مانا پەیوەندیا دروست یا سازیێن حوكمەتێ و خەلكی.
نها ل سەر ئەوان سالێن كار و زەحمەتا پێخەمەت تەرخانكرنا پشتیەڤانیكرنا گەلێن مە نانڤیسم. ئەڤە وەختێ ئەڤان بابەتان نینە، بەلێ دخوازم قەبارەیێ مەزنێ بەرپرسیاریێ و مەترسییا دەرئەنجامێن كو دێ ژێ دەركەڤن و كەڤنە سەر پشتبەستنا ل سەر شانسی، ب بێی پلانەكا دروست كو بڕگەیێن دەستووری بۆ واقیعی دگوهۆریت، دئینم بیرا هەوە.
ئەو كەسێن ئۆمێدا وان ئەو بیت كو خۆ ب بریارێ ڤە بگرن، دڤێت ل بەرانبەر وژدانەكا زێندی رابوەستن، ژ بۆ هزرەكا گونجای كو رێڤەبەریێ بكەت، كو خوەدی هایدان بن د كارێ جددی دا و نادادپەروەرییان چارە بكەن كو ل بەرانبەر گەل و خاك و مێژوو و ئەڤرۆ و سوبەهی هاتبنە كرن.
ڕشتنا خوێنا گەلێ مە، هەژاركرنا نفشێن مە، سەپاندنا قەرزان ل سەر نفشێن داهاتی دا ل پێشەرۆژێ و هشككرنا ئاڤا مە، ڕەگەزپەرستیكرنا ئەڤی كەسی یان ئەو كەسێن هەنێ ل دژی ئەڤی كەسی یان ئەو كەسێن هەنێ، سەرلێشێواندنا ناڤەنا بڕیارێ و نێزیكبوون ژ ئاگری و ئەوێن یاریان ب ئاگر دكەن. پێش ئەڤێ ژی بڕیارا سیاسی ب گۆرەی مادیێن دەستووری و پەیڕەوێ قانوونا كو ل گەل هەڤتەریبە، كو چو تاكەك یان گرۆپەك ب مەبەست دەربكەڤن یان خۆ بڤەشێرن، داكو پشتی هینگی خۆ دیار بكەن، ژ بەر ئەو تشتێ كو سەركردایەتێن ڕابردو یێن ژناڤچووی تووشی كرین. ئەڤە بابەتەكە ب مانایا زیندیكرنا میراتیەكی یە ژ نیشانێن نەخۆشیەكێ كو ڕێگریی ژ بەرپرسیاریا خۆدانێ وێ دكەت، ڤێجا ئەو بەرپرسیاریە چ گشتی بیت یان تایبەت.
ئەم كاری ل سەر بادەكا هەلبژارتنان دكەین و مە كار كریە ژی، ئەڤە ژی ژ بۆ سەركەفتنێ و بۆ تەرخانكرنا هەلبژارتنان وەك پشكەكا دانەبڕاو ژ سەرجەمێ دیموكراسیەتێ، ژ بۆ ئیراقەكێ كو مێژوویەكا كوور یا مرۆڤی هەبیت، ئیراقەك كو بۆ چەندین سەدەیان نموونەیەك بوو د شارستانیەتێ دا. لەورا مامەلەكرن ب پێچەوانی ئەوان تشتێن ل سەری، تاوانەكە ل بەرانبەری مە، تاوانەكە كو مە قەبوول نەكریە و قەبوول ژی ناكەین. ئەم داخوازێ ژ كەسێن دی دكەین كو مافێن خۆ وەربگرن، ئەم ژی كار دكەین، و مە كار كریە و مە مافێن خۆ بدەستڤە ئیناینە. و مافێن مە دێ بۆ مە مینن، هەروەك چاوا خەلەكێ دیتر ژی. ئەم د هۆكارێن پاشكەفتنا ڤەگەڕیانا وان دگەهین، بەلێ ڕاگرتنا ب ئەنقەست قەبوول ناكەین.
سەرەرای ئەڤێ هەمی تەحەموولا خۆ، هێشتا ژی ئەم دبەردەوامین ل باوەڕكرن و كاركرن بۆ دامەزراندنا سیستەمەكی كو ب هشیارانە و ب ئارەزۆیا خۆ مافان بپارێزێت، نەك ب ڕێیا لاوازیێ یان فشارێ. ئەڤە ژی ب ڕێیا ڕێزگرتنێ و تێگەهشتنێ و جێبەجێكرنا دەستووری بەدەستڤە دئێت.
* بەرپرسی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان
و/ ئەڤرۆ