ل ناڤبه‌را ده‌وله‌تا مێرنشینا بۆتان و ده‌وله‌تا هه‌رێما كوردستانێ
د به‌رده‌وامیا هه‌ولدان و بزاڤێن میر و حاكمێن كوردان د درێژیا دیرۆكێ دا كو ئه‌و ژى مینا وه‌لاتێن دن سه‌ربخوه‌یێ وه‌ربگرن و ئالایێ خوه بلند بكه‌ن، بزاڤه‌ك ژ وان بزاڤێن ناڤدارـ (ب بزاڤا به‌درخان پاشایێ میرێ بۆتان) بوویه، پشتی پله‌یا پاشایێ د ژیێ 18 سالیێ دا، وه‌رگرتی، په‌روه‌رده، خوینگه‌رمى، وێره‌كیا وی و تێكه‌لیا مالباتا ب وى ب ئورۆپا و رۆژئاڤا، وه‌لێ وكر كو هه‌ر زوو هه‌ستا نه‌ته‌ویى ل جه‌م پاشایێ گه‌نج بهێز بكه‌ڤیت و یاخیبوونێ ل سه‌ر داگیركرنا ئمبراتۆریا ئۆسمانی یا به‌ره‌ڤ پیربوونێ و هلوه‌شیانێ دچیت بكه‌ت.
پشتی ئمبراتۆریا ئۆسمانى هایداری بزاڤا به‌درخان پاشای بووی، هه‌ر زوو سۆلتان مه‌حموودێ دویێ هه‌ولدانا ب هێزكرنا ده‌ستهه‌لاتا ناڤه‌ندیا ئمبراتۆریێ كر و بزاڤا كۆنترۆلكرنێ ب هه‌مى رێكان، ل سه‌ر مێرنشین و سه‌ركرده‌یێن كوردان كر، ئه‌ڤێ ره‌وشا ده‌وله‌تا ئۆسمانی كه‌تیه تێدا وه ل به‌درخان پاشاى كر كو پتر گه‌رما سه‌رخوه‌بوونێ و ده‌وله‌تێ هه‌بیت. ئێدی سه‌رهلدان و بزاڤێن جۆراوجۆرا ل ته‌ڤایا ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ په‌یدابوون و وێره‌كی پتر بۆ میر و حاكمێن مێرنشینێن دن ژى په‌یدا بوو كو گه‌له‌ك ژ وان پشتگیریا پاشایێ بۆتان د پرۆژه‌یێ وى یێ نه‌ته‌وه‌یى دا بكه‌ن. ژبه‌ر هندێ، به‌درخان پاشا بزاڤا سه‌رهلدانه‌كا به‌رفره‌ه ل كوردستانێ كر كو به‌ره‌یه‌كێ هه‌ڤگرتی پێك بینت، تایبه‌ت پشتی زانی كو به‌ری هینگێ نه‌هه‌ڤگرتنا كوردان ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی بوویه كو سه‌رهلدانێن به‌رێ سه‌رنه‌گرتین و شكه‌ستن ئینای. ژ به‌ر هندێ وی بزاڤ كر كو ژ وێ ئاسته‌نگێ ده‌رباز ببیت و به‌ریا هه‌ر تشته‌كى بزاڤا هه‌ڤگرتنا مێرنشینێن كوردان بكه‌ت كو دژی ده‌وله‌تا ئۆسمانی رابوه‌ستن و په‌یوه‌ندی ب گه‌له‌ك كه‌سایه‌تی و میر و پاشایێن كوردان كر، مینا (مسته‌فا به‌گ)، (ده‌روێش به‌گ)، (خان مه‌حموود) وه‌ك حاكمێن ده‌ڤه‌را (وانێ)، (نۆر الله به‌گ) میرێ (هه‌كاری)، (شه‌ریف به‌گ) میرێ (به‌دلیسێ)، (كۆر حسێن به‌گ) میرێ هۆزێن ده‌ڤه‌را (قه‌رسێ) و گه‌له‌كێن دن و قۆلپه‌ك ب ناڤێ هه‌ڤپه‌یمانا پیرۆز (الحلف المقدس) پێك ئینا. وه‌سا دیار بوو كو ژ بلی مێرنشینا (ئه‌رده‌لان)، چ مێرنشینین دی یێن باشووری نه‌هاتنه د هه‌ڤپه‌یمانیا ناڤبری دا و ره‌ت كر كو به‌درخان پاشا سه‌رداریا وێ هه‌ڤپه‌یمانیێ بكه‌ت.
ئه‌ڤ هه‌لویسته بیرا مه و ڤێ گاڤا دیرۆكى یا ره‌وشا هه‌رێمێ دئینت كو هێشتا دیفاكتۆیێ وێ حزب و حزبانێ یه و سۆرانى و بادینانێ یه، چ ئالى قه‌بوول ناكه‌ن كو كه‌سه‌ك ب كێرهاتى، سه‌ركێشیا هه‌موو ئالیان بۆ هه‌لوه‌ستێ ده‌وله‌تبوونێ بكه‌ت. پرسیار ئه‌وه: ئه‌رێ به‌ریا هه‌ڤگرتنێ و رێكخستنا مالباتا كوردى، د شیان دایه ب ڤى ده‌ستودارى ده‌وله‌تا كوردى په‌یدا ببیت؟ پشتی ڤێ هه‌ڤپه‌یمانیێ، به‌درخان پاشاى هنده‌ك پێنگاڤێن دی یێن ده‌وله‌تبوونێ یێن ناڤخوه‌یی هاڤێتن دا كو پێدڤی دوژمنان نه‌بیت:
1- دانانا دو كارگه‌هێن چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نیان ل ناڤه‌ندا مێرنشینا بۆتان، ژ بۆ ده‌مێ پێدڤى و درێژبوونا شه‌ڕێ دگه‌ل دوژمنان، دا كو به‌رده‌وامیێ ب خه‌باتا خوه بده‌ت.
2- هنارتنا هنده‌ك قوتابیێن گه‌نج بۆ ده‌رڤه‌ی وه‌لاتى دا كو بخوینن و ببن كادرێن پێشكه‌ڤتی و شاره‌زا د بیاڤێن كارێن له‌شكری دا.
3- هه‌ر وه‌سا به‌درخان پاشاى، بزاڤا كاره‌كی گه‌شتیێن ده‌ریایی د ده‌ریا وانێ دا ژ بۆ ده‌مێ پێدڤی كر.
4- راسته به‌دردخان پاشاى ڤیا دین و نه‌ته‌وه‌یێن دی دگه‌ل هه‌ڤپه‌یمانیا خوه بكار بینت دژی ده‌وله‌تا ئۆسمانی، لێ دیسا بزاڤه‌ك بوویه كو خوه د چاڤێن رۆژئاڤای دا حاكمه‌كێ مه‌ده‌نی و پێشكه‌فتی و هه‌ڤچه‌رخ وه‌ك (زه‌عیمه‌ك)ێ، رۆحی بۆ هه‌موو نه‌ته‌وه‌یان بده‌ته ناسین. لێ وێ بزاڤێ دوم نه‌كر و ناكۆكى د ناڤبه‌را وان و ئاشوورى و ئه‌رمه‌نیان دا په‌یدا بوون و پتر هزرا دینى ل سه‌ر كێشه‌یێ زال بوو و ده‌ستێن دوژمنان هاتنه د ناڤ دا و هه‌ردو لایه‌نان تایبه‌ت (خرستیانان) گه‌له‌ك قوربانى دان. ئه‌ڤ شه‌ڕ و بهه‌ڤچوونه، ئێك ژ ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى بوویه كو سه‌رهلدانا به‌درخان پاشای شكه‌ستنێ بینت.
5- د به‌رده‌وامیا حوكمێ خوه دا، به‌درخان پاشای ل سالا (1842 ز) بزاڤا چێكرنا پولی (عمله) كوردی كر كو تایبه‌ت بوو ب مێرنشینا وی ڤه، وه‌ك بزاڤا ده‌وله‌تبوونێ، ل سه‌ر ئالیه‌كێ وی نڤیسی بوو میرێ بۆتان به‌ده‌رخان پاشا و ل سه‌ر ره‌خێ دی دیرۆكا كۆچی (1258) بوویه. پرسیارا خوه دسه‌پینت: ئه‌رێ سه‌ردارێن مه ل هه‌رێما كوردستانێ پێنگاڤه‌كا هۆسا هاڤێتیه، دا كو ستوونێن ده‌ولته‌بوونێ ب هێز بكه‌ڤن؟ ژ ئالیه‌كێ دن ئه‌و ته‌ناهی و دادوه‌ریا ل مێرنشینا (بۆتان) به‌ریا سه‌رهلدان ده‌ست پێ بكه‌ت هه‌ی كو دین و نه‌ته‌وه‌یێن دن ژی مینا ئاشوور و ئه‌رمه‌نان ل ده‌ستپێكێ ژێ بێ به‌هر نه‌بووین، وه كر كو كورد ژ گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن دی قه‌ستا وێرێ بكه‌ن و هه‌ست ب كیانه‌ك ته‌نا و سه‌ربخوه بكه‌ن. هه‌ژی ئاماژه پێدانێ یه، پتر ژ دیتنه‌كێ ل سه‌ر راگه‌هاندنا جودابوونا مێرنشینا بۆتان ژ ئمبراتۆریا ئۆسمانی، ژ لایێ به‌درخان پاشاڤه هه‌نه، هنده‌ك وه‌سا دبینن كو ناڤبری راگه‌هاندنا جودابوونا ب ئێكجاری دا. هنده‌ك ژی وه‌سا دبینن راگه‌هاندنا به‌درخان پاشاى مینا راگه‌هاندنا محه‌مه‌د پاشایێ ره‌واندۆزی بی ژ ئمبراتۆریا ئۆسمانی ب ئێكجاری جودا نه‌بوو، هه‌ر ئمبراتۆرییا ئۆسمانى وه‌ك لێڤه‌گه‌ڕ (مرجع) بۆ دینێ ئیسلامێ ل سه‌ر هه‌مى تشتى پیرۆز ددانا. پرسیار ئه‌وه: ئه‌رێ هه‌كه پاشایێ گه‌نج هزرا جودابوونا ب ئێكجاری نه‌با، دابۆچی پاره‌یێ (عمله) خوه و كارگه‌هێن چه‌كى چێ كه‌ت و پرۆژه‌یێ خوه یێ هه‌ڤگرتنێ پێشكێشى مێرنشینێن دى یێن كوردى كه‌ت؟! ب هه‌ر ره‌نگێ هه‌ی، پشتی په‌یامێ پشته‌ڕێبوونا (یاخیبوونا) مێرنشینا بۆتان گه‌هشتی سولتانێ دینێ ئیسلامێ، وه‌ك مه ل سه‌رى ئاماژه دایێ، هه‌ر زوو هه‌مبه‌ر راوه‌ستا و محه‌مه‌د ره‌شید پاشا كره سه‌ر له‌شكرێ هێرشێ و گورزێن كوژه‌ك وه‌شاندنه مێرنشینا یاخیبووی و خوه د چاڤێن ئۆرۆپیان دا دیار دكر كو به‌رگیریێ ژ مافێ ئه‌رمن و ئاشووریان دكه‌ت كو رۆژانه به‌درخان پاشایێ بۆتانى و نۆرالله به‌گێ هه‌كارى فه‌رمانا وان رادكه‌ت و تاوانێن دژى مرۆڤایه‌تێ به‌رامبه‌ر وان بكار دئینت. محه‌مه‌د ره‌شید پاشا كره سه‌ر له‌شكر و هه‌وا وى بۆ سه‌ر میرنشینا بۆتان ده‌ست پێ كر. ل ده‌ستپێكێ شیا ده‌ڤه‌را (جزیرا بۆتان) داگیر بكه‌ت. لێ جاره‌كا دی به‌درخان پاشاى ئه‌و ده‌ڤه‌ر رزگار كر و شه‌ڕوبهه‌ڤچوون گه‌رمتر لێ هاتن. ئێدى ئۆسمانى نه‌چار بوون، ژ ده‌ڤه‌رێن دى هێزێ بگه‌هینن و به‌رده‌وام هێرشان بكه‌ن. هینگێ هه‌لوه‌ستێ رۆژئاڤا، تایبه‌ت بریتانیا هه‌لوه‌سته‌ك به‌رژه‌وه‌ند پارێزانه بوو، هه‌ر وه‌كى ئه‌ڤرۆ وانا دڤێت پتر به‌رژه‌وه‌ندیێن وان دگه‌ل (توركیا) شوونا ئمبراتۆریا ئۆسمانی یا به‌رێ دباش بن، ل سه‌ر به‌هرا كوردان، ژ به‌ر هندێ پتر پشته‌ڤانیا ئۆسمانییان كر، تایبه‌ت پشتى كوردان فه‌رمانێن خرستیانان ب ناڤێ ئیسلامێ راكرین، دژی سه‌رهلدانا مێرنشینێن كوردستانێ راوه‌ستان، تایبه‌ت سه‌رهلدانێن مێرێنشینێن بۆتان و سۆران. واته هنده‌ك وه‌لاتێن رۆژئاڤا سه‌ره‌ده‌ریا میرێن كوردان دگه‌ل ئاشووری و ئه‌رمه‌نیان بۆ خوه ب ده‌لیڤه دیت كو مایێ خوه پتر د كوردستانێ دا بكه‌ن، ل دووڤ تێكه‌لبوونا به‌رژه‌وه‌ندیێن وان دگه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیێن ئمبراتۆریا ده‌وله‌تا ئۆسمانی. سه‌ره‌رایی پشته‌ڤانیا بریتانیا و وه‌لاتێن دن بۆ ئاشووریان و ئه‌رمه‌نیان، به‌درخان پاشا شیا به‌رخۆدانه‌كا مه‌زن هه‌مبه‌ر هێزا ئۆسمانیان بكه‌ت، لێ ئه‌نجامێ ئاریشێن ناڤخوه‌یی و نه‌ئێكرێزیا ناڤ مالا كوردان وه‌ك ئه‌ڤرۆ ئه‌م دبینین، هاریكاریا بیانیان دگه‌ل ئۆسمانیان، هێزا به‌درخان پاشا لاواز بوو، دووماهیێ هه‌مبه‌ر هێزا مه‌زنا ئۆسمانیان، د كه‌لها (ئارۆخێ)ڤه خوه ئاسێ كر و به‌رخۆدانه‌كا ئه‌فسانه‌یی هه‌مبه‌ر له‌شكرێ چه‌كدارێ ئۆسمانی كر! ل دووڤ دیتنا هنده‌ك دیرۆكڤانان، (عزه‌ددین شێر) پسمامێ به‌درخان پاشاى خیانه‌ت لێ كر و كه‌لها (ئارۆخێ) راده‌ستی ئۆسمانیان كر، به‌رامبه‌ر پاداشتا وی، شوونا به‌درخان پاشاى وى بكه‌ن پاشیێ مێرنشینا بۆتان. هۆسا به‌درخانا پاشا و هه‌ڤپه‌یمانێن وى ئێخسیر كرن و شۆڕشا مێرنشینا بۆتان ب داوی ئینا. هنده‌ك ژی وه‌سا دبینن، ئه‌ڤ بێ به‌خه‌تیه ل (عزه‌ددین شێری) هاتییه كرن، ژ بۆ مه‌ره‌ما هنده‌ك مه‌به‌ستێن كه‌سۆكی یێن خێزانی هاتیه ل قه‌له‌مدان، لێ هه‌ر چاوا بیت، ئه‌ڤ بزاڤه ژی مینا بزاڤێن دی ب هنده‌ك فاكته‌رێن ناڤخوه‌یی و ده‌رانی ژ ناڤچۆ و تنێ وه‌ك دیرۆكه‌كا نه‌زه‌لال ناڤ ما ل دونیایێ و نوكه ژی هه‌مان فاكته‌رێن ل سه‌ر ده‌مێ مێرنشینا بۆتان و سۆران هه‌نه كو ده‌وله‌تا كوردی په‌یدا نه‌بیت و فه‌ره سه‌ردارێن كوردان ڤێ باش بزانن و بگه‌هنه ئالترناتیفه‌كێ ئه‌قلانه بۆ ده‌ركه‌فتنێ ژ ڤێ قه‌یرانێ و جاره‌كا دى دیرۆكا مێرنشینێن كوردان دووباره نه‌كه‌ن.
چاڤكانى:
1- خلاصه تاریخ الكرد و كردستان- محمد امین زكى- ترجمه محمد على عونى.
2- كوردستان و الامبراگوریه العپمانیه- دراسه فى تگور الهیمنه العپمانیه-1514-1851م – الدكتور سعدى عپمان هروتى.
3- الانترنیت.
