چه‌ند پێزانين ل سه‌ر پارێزگه‌ها دهۆكێ ل گه‌ل وێنێن كه‌ڤن يێن سه‌نته‌رێ قه‌زايێ
ئه‌ڤرۆ نيوز، نيوار محه‌مه‌د سه‌ليم:
پارێزگه‌ها دهۆك سه‌ر ب هه‌رێما كوردستانێ عيراقێ يه، ل 17ى گۆلانا 1969 وه‌كو پارێزگه‌هـ هاتيه ناساندن و نوكه ژ حه‌فت قه‌زايێن سه‌ره‌كى پێك دهێت و ژ لايێ خزمه‌تگۆزارى ڤه نوكه شنگال ژى كه‌فتيه د سنورێ وێ دا ژ به‌ر پشتگوهـ هاڤێتنا وێ ژ لايێ ئيدارا پارێزگه‌ها نه‌ينه‌وا ڤه.
1- قه‌زا دهۆك
سه‌نته‌رێ وێ باژێرێ دهوكێ یه هه‌روه‌سا سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ بخویه، دهوك دكه‌ڤیته ناڤا نهاله‌كا ڤه‌كرى، زنجیرا چیایێ سپى دكه‌ڤیته باكورێ وێ وزنجیراچیایێ ره‌ش (شندوخا) دكه‌ڤیته باشورێ وێ، دوو روبارێن بچیك دناڤ باژێرێ دهوك دا ده‌رباز دبن یێ ئێكێ روبارێ دهوك ژگوندێ خازیاڤا ل با كور دزێت وبه‌ره‌ف باشور دچیت و ل سالا 1980 ل گه‌لیێ دهوك سكره‌كێ ئاڤدانێ ل سه‌ر هاتیه چێكرن , روبارێ دووێ بچوكتره دبێژنێ (هشكه‌رو) ژ باكورى ل نێزیك گوندێ به‌رێ بوهار دزیت وبه‌ره‌ف باشورێ روژئاڤا دچیت، ل ژێریا روژ ئاڤا یا باژێرى هه‌ردوو دگه‌هنه هه‌ڤ، بو ئاڤدانا چه‌مێن ده‌وروبه‌ر مفا ژ ئاڤا هه‌ردوو روبارا دهێته وه‌رگرتن.هه‌ردووناحیێن زاویته ومانگێشكێ سه‌رب قه‌زا دهوك ڤه‌نه.
ناحیا زاویته:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ زاویته‌یا ژێرى یه(16) كم ژ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ دوره روبه‌رێ وێ نێزیكى (420) كم یێن دووجاركى یه (71) گوندا بخوڤه‌دگریت هه‌مى ژى به‌رى وپاشى ئه‌نفالا هاتینه وێرانكرن ژبلى سه‌نته‌رێ ناحیێ و كومه‌لگه‌هێن كورێن گاڤانا وباگێرات , سه‌نته‌رێ ناحیێ دكه‌ڤیته سه‌ر رێكا سه‌ره‌كى یا كو سه‌نته‌رێ ناحیێ ب بسه‌نته‌رێ قه‌زا ئا مێدیێ ڤه دهێته گرێدان.
زاویته ئێكه ژ هاڤینگه‌هێن رند وجوان یێن پارێزگه‌هێ وبلندترین پله‌یا گه‌رماتیێ ل وه‌رزێ هاڤینا (36)پله‌یه.
زاویته ب دارێن كاژا یا بناڤ وده‌نگه وروبه‌رێن به‌ر فره‌ه یێن سیبه‌رێ لێ هه‌نه , وخه‌لكێ دهوكێ ژ خوره كریه جهێ بێهنڤه‌دان وسه‌یران وگه‌ریانا و ل هه‌مى وه‌رزێن سالێ.
په‌یڤا زاویته‌دزمانێ كوردى دا ئانكو ئه‌و جهن یێن گه‌له‌ك به‌فر ل وه‌رزێ زڤستانێ لێ دباریت ئانكو نێزیكى په‌یڤا قه‌رسگه‌ه (سلاجه). ناحیا زاویته ب دارستان وكوزێن باش یێن بخودانكرنا په‌زى یا بناڤ وده‌نگه وخه‌لك بو ب خودانكرنا په‌زى وكه‌والى مفاى ژێ دبینیت. ژیانا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنێ وه‌كو گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوك …هتد ئه‌ف چاندنه ب رێكا ده‌شتا (مه‌مانێ) وبلنداهیێن (بادێ) , هه‌روه‌سا ژیانا وانیال سه‌ر چێكرنا ره‌زێن وبیستانێن ترى وهرمیك وحلیك سماقێ , زێده‌بارى چاندنا هاڤینى مینا برنج وباجان سورك وتوتن ولوبیك وكه‌سكاتى وچاندنادارا وه‌كو خوخ ومشمش وگوز وتریێ ته‌یفى كو چه‌ند گوندێن ناحیێ ب چاندنا وى ب ناڤ وده‌نگن وه‌كو (به‌رێ بهار , خازیاڤا ,بێنارینك , ئێمینكێ و…هتد ومفا ژكانیێن به‌ر به‌لافل ده‌ڤه‌رێ دهێته وه‌رگرتن زێده‌بارى ئاڤا روبارێن بچیك ل ده‌ڤه‌رێ:
زاویته – كورا – ره‌شانكێ – بێنارینكێ- بێدول- گومل
باگێرات – كورا – ره‌شاننكێ – بێنارینك – بێدول – گومل
كزو – پێده – بێدول – گومل
خازیاڤا- لیناڤا – گه‌رماڤا – سكرێ دهوك – دجله
به‌رێ بهار – بێسرێ – نزاركێ- دهوك – دجله
گرنكترین چیایین وێ چیایێ (كه‌مه‌كا) یه وتوخیبێ ڤه‌برێ ناحیێ یه ژلایێ باكورێ روژ ئاڤا هه‌روه‌سا چیایێن بیسى وسپیرێز ومامسین وچیایین زاویته وچیایێ قه‌نتارا وچیایێ زروه وگه‌له‌ك بلنداهیێن دى كو هه‌مى پێكڤه دبنه روبه‌رێ ناحیێ. گه‌له‌ك خهێن شینوارا ل سنورێ ناحیا زاویته هه‌نه وه‌كو شكه‌فت و جهێن دى رێڤه‌به‌ریا شینوارێن دهوكێ (24) جهێن كه‌ڤنار توماركرینه و ژهه‌میا گرنگتر قه‌سرا بادێ كو ل هه‌وێن ئه‌نفالێن ره‌ش هاتیه وێرانكرن , هه‌روه‌سا كه‌لها مه‌میان ئه‌وا ل سه‌رێ چیایێ كه‌مه‌كا و شكه‌فتێن بێسرێ و ئێتویت و كوره دێرێ و چیایێ پیرومه‌را و باخرنیف و شكه‌فتا ره‌ش ل گوندێ كزو هنده‌ك جهێن دى ل گوندێ پێده , ل سنورێ ناحیێ گه‌له‌ك جه هه‌نه بكێر جهێن گوزارى دهێن ئه‌گه‌ر ده‌ستێ ئاڤه‌دانیێ بگه‌هیتێ بو بهێن ڤه‌دانا رێڤینگا و سه‌یرانیا ل ده‌مێن گه‌رماتیێ وه‌كو گوندێ ( برجینى – بابلو – كزو – مێردینكێ – ستوكوركێ ) و گه‌له‌ك جهێن دى پشتى سه‌رهلدانێ و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ ده‌ستێ ئاڤه‌دانیێ گه‌هه‌شته ناحیێ وباهرا پێتریا گوندێن وێ هاتنه ئاڤاكرن زێده‌بارى چه‌ندینپروژێن خزمه‌تگوزارى یێن گرنگ وه‌كو قوتابخانه و بنگه‌هێن ساخله‌میێ و مزگه‌فتا.
ناحیا مانگێشك:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ مانگێشكێ یه (30) كم ژ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ دویره و روبه‌ررێ وێ (454) كم2 و ژ (54) گوندا پێك دهێت هه‌مى ل هه‌وێن ئه‌نفالێن ره‌ش هاتبونه وێرانكرن ژبلى سه‌نته‌رێ ناحیێ وگوندێ حوجاڤا سه‌نته‌رێ ناحیێ ب سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ڤه دهێته گرێدان ب رێكه‌كا رێك وپێك كو ل دوریانا كورا ژ رێكا ئامێدیێ ڤه‌دبیت بولایێ باكورێ روژئاڤا دناڤ ناگه‌راستا مانگێشكێ را گه‌رباس دبیت , دهێته گوتن كو ئێك ژ حه‌واریا (په‌یامبه‌ر توما) دڤێ رێكێ را ده‌رباس بویه ده‌مێ سه‌را هندستانێ داى و ئه‌ڤ نومایه ئه‌و بو یێ ده‌ستێ (مه‌سیحى) گرتى دا باوه‌ریێ ب رابونا وى بینیت ب زمانێ سریانى دبێژنێ (مان كه‌ش) ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌ڤ ناڤه دانایه سه‌ر ڤى باژێركى , دیسانه بوچونا دوویێ دبێژیت ئه‌ڤ ناڤه ژ په‌یڤا (مكوش) هاتیه یانكو رونشتن به‌لگه‌ژى ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌ك جهێن په‌رستنێ لێ هه‌نه یێن وه‌ختێ زه‌ره‌ده‌شتیا و ئاینێ مه‌سیى گه‌له‌ك لێ به‌ربه‌لاڤه دناڤ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ دا و پشتى هینگى ئه‌ڤ په‌رستگه‌ها زه‌ره‌ده‌شتیا هاته ڤه‌گوهاستن بو دێرێ , ل ناحیا مانگێشكێ گه‌له‌ك دارستان و چه‌روان لێ هه‌یه و ژیان و ژیارا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ل وه‌رزێ زڤستانێ اندنا گه‌نمێ و جه‌هى و نوك و نیسكا و بو ڤێ چه‌ندێ مفاى ژ ده‌شتا به‌رفره‌ها دێرا گژنیك و تلا كورو وه‌ردگرن زێده‌بارى چاندنا به‌رفره‌هیا مێوێن ترى یێن دێم و داروبارێ ببه‌رهه‌م وه‌كو گویز -باهیڤ – هژیر- سماق – و بیستانێن خوخ و مژمژا حولیكا – سێڤا هه‌روه‌سا ل وه‌رزێ هاڤینێ باجانكا و برنجى و ماشا و لوبیكا و تویتنێ و پیڤازا سیرا دچینن و مفاى ژ ئاڤا كانیا وه‌ردگرن ئه‌وێن به‌ربه‌لاڤ ل گوندا زێده‌بارى چه‌ندین روبارێن بچویك وه‌كو:
1- دێرك – شمرخ – سادیا – ناڤدارا – چرانێ – ئاشانكێ – خابیر
2- مانگێشكێ – دویلیا – كانى ساركێ – گه‌لى گه‌رمێ ناڤدارا – چرانێ – ئاشانكێ – خابیر
زێده‌بارى روبارێ خابیرى ئه‌وێ سنورێ باكورێ روژئاڤایێ ناحیێ و مفایه‌كێ مه‌زن ژلایێ روژهه‌لاتڤه بوچاندنێ ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌ه ژئاڤاوى دهێته وه‌رگرتن هه‌روه‌سا رویبارێ سپنه‌ى یێ روژئاڤا كو دكه‌ڤیته سنورێ باكورێ ناحیێ , دیسان خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ته‌رش و كه‌والى و مریشكا ب خودان دكه‌ن , ژ گرنگترین چیایێن ناحیێ چیایێ زنجیرا چیایێ كه‌مه‌كایه ئه‌وێ ژ روژهه‌لاتى هه‌تا روژئاڤا دگه‌هیته چیایێ سپى ل گوندێ برجینى زێده‌بارى بلداهیێن گوندێن كوڤلى و به‌روشكێ و زێوكا عه‌بوى. ل سنورێ ناحیێ گه‌له‌ك جهێن شینوارا هه‌نه كو دگه‌هنه (36) جها هاتینه توماركرن ل رێڤه‌به‌ریا شینوارێن دهوكێ ژوان په‌یكه‌رێ (ئه‌ددنیرارى) ل گوندێ ده‌رگه‌لا شێخا و گرێ پتێ و شینوارێن دێرا گژنیك و بێسفكێ و دێركێ و بابوخكێ و گه‌لناسنكێ و چه‌ندین جهێن دى زێده‌بارى چه‌ندین ده‌ست نڤیسێن كه‌ڤنار و دێرین ل دێرا مانگێشكێ كو ژیێ وان دزڤریت بو سالا (1574) ز.
ل سنورێ ناحیێ گه‌له‌ك جه هه‌نه بكێر جهێن گوزارى دهێن وه‌كو گه‌لناسكێ و خوركێ و بێشینكێ و گه‌له‌ك جهێن دى پشتى سه‌رهلدانێ و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ ب بزاڤێن ده‌زگایێن ئیدارى و رێكخراوێا خێرخاز پێتریا گوندێن ده‌ڤه‌رێ هاتنه ئاڤاكرن زێده‌بارى چه‌ندین پروژێن خزمه‌تگوزارى یێن گرنگ و پێدڤى.
2- قه‌زا سێمێل:
باژێركێ سێمێلێ دكه‌ڤیته روژئاڤایێ سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ ب دوراتیا (16)كم دناڤ ده‌شته‌كا به‌رین دا لسه‌ر رێكا سه‌ره‌كى ئه‌وا دچیته زاخو. دبێژن ناڤێ وێ ژدوو پیتا هاتیه (سێ) و (مل) یانكو (سێ گر) دیسان بوچه‌ونه‌كا دى هه‌یه دبێژیت رامانا ناڤێ وێ ژ(سێ مالا) هاتیه. سێمێل ژ باژێركێن كه‌ڤنه به‌لگێ ڤێ چه‌ندێ ئه گركێ مه‌زنه ئه‌وێ دنیڤه‌كا باژێركى دا كو قه‌سره‌كا مه‌زن یا ئێك ژمه‌زنێن ئێزدیا بناڤێ (نمر ئاغا ده‌نانى) لسه‌ر هه‌بو.ئه‌ردێ ده‌ڤه‌را سێمێلێ گه‌له‌ك یێ قه‌له‌وه و ژێده‌رێ سه‌ره‌كى یێ چاندنا ده‌خل و دانى یه ل پارێزگه‌هێ ب تایبه‌تى ده‌رامه‌تێ زڤستانێ وه‌كو گه‌نم و جهه و نیسك و نوك زێده‌بارى چاندنێن هاڤینى وه‌كو باجانك و كه‌سكاتى و گول به‌روژ و گوندور و شتى و بیستانێن فێقى وه‌كو خوخ سێڤ و هنار و حولیك و چه‌ندێن دى بو و ئاڤدانا وان ه‌مفا ژبیرێن ئاڤا ژێر ئه‌رد دهیته وه‌رگرتن ژبلى مفا وه‌رگرنتێ ژ رویبارێ دهوكێ ئه‌وێ دروژهه‌لاتێ وێرا ده‌ربازدبیت , دیسان هژماره‌كا خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ ته‌رش و كه‌والى ب خودان دكه‌ن كو ژێده‌رێ سه‌ره‌كى یێ ژیانا وانه دیسان گه‌له‌كا ژوان ده‌ست ب كارێ بازرگانیێ كریه ژبه‌ر نێزكیا وان ژ رێكا سه‌ره‌كى.
ژبه‌ركو ئه‌ردێ قه‌زا ده‌شته له‌وما سنورێن وێ یێن باكورى چیانه و ژده‌ڤه‌ر چیاى جودا دكه‌ت , ل رێڤه‌به‌ریا شینوارێت دهوكێ (34) جه هاتینه تومار كرن وه‌كو جهێن كه‌ڤنا و شینه‌وار ژوان: 1- گرێ سێمێل 2- بوسریا 3-قه‌شه‌فرێ 4-مه‌م شڤان.
روبه‌رێ قه‌زا سێمێلێ (306)كم2 و ژدوو ناحیا پێك دهێت ئه‌وژى: 1- ناحیا فه‌یدیێ 2-ناحیا باتێلێ.
لسه‌ر ده‌مێ رژێما گور بگور هه‌مى گوندێن ده‌ڤه‌رێ هاتبونه كاڤل كرن و لشوینا وان هنده‌ك كومه‌لگه‌هێن بخورتى چێكرن و خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ لێ هاته ئاكنجیكرن , لێ پشتى پێكئینانا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب هاریكاریا زێكخراوێن خێرخاز هژماره‌كا مه‌زن یا گوندێن ده‌ڤه‌رێ هاتنه ئاڤاكرن.
ناحیا فه‌یدیێ :
سه‌نته‌رێ ناحیێ باژێركێ فه‌یدیێ یه و دكه‌ڤیته ژێریا سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ ل لایێ روژئاڤایێ چیایێ ده‌هكان یێ بچویك ول سه‌ر رێكا سه‌ره‌كى یا دچیته باژێرێ میسل روبه‌رێ وێ (281)كم2 و ژ(15) گوندا پێك دهێت كو هه‌مى ل سه‌رده‌مێ رژێما به‌عس یا گور بگور هاتبونه وێرانكرن و خه‌لكێ باهرا پێتریا ڤان گوندا ل ده‌شتا سێتكێ خرڤه‌كربو كو دكه‌ڤیته ژوریا روژئاڤا كومه‌لگه‌ها شاریا ژبلى ڤه‌گوهاستنا گوندێن دى ب هێجه‌تا نێزیكیا وان ژ سه‌ربازگه‌ها فه‌یدیێ.
ئاخا ده‌ڤه‌را ناحیێ یا به‌رنیاسه ب قه‌له‌ویا چاندنا زڤستانێ وه‌كو گه‌نم و جهه و نوك و بیسكا ل ده‌شتا سێتكێ ده‌شتا دوبانێ زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى ب مفا وه‌رگرتنێ ئاڤا كانیا بیرێن ئیرتوازى و باجانكا و كه‌سكاتى و برنجى و گول به‌روژا و داروبارێ خوخا ترى و هورمیكا و مژمژا و حولیكا دچینن.
ژگرنگترین چیاێن ناحیا فه‌یدیێ چیایێ ده‌هكان و یێ بچویك ویێ مه‌زن. ژبلى موسلمانا گه‌له‌ك كوردێن ئێزدى لێ دژین زێده‌بارى هژماره‌كا مه‌سیحیا , رێڤه‌به‌ریا شینوارێت دهوكێ (34) جهێن كه‌ڤن شینوار لێ توماركرینه ژهه‌میا گرنگتر: كه‌لها به‌دریكێ و شكه‌فتێن دوستكا و دێرا مار دانیال.
پشیى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ هه‌مى هه‌ول وبزاڤ هاتنه كرن بیخه‌مه‌ت ڤه‌گه‌راندنا ژیانێ بوگوندێن هاتینه وێرانكرن ژلایێ رژیما به‌عس یا گور بگورڤه.
ناحیا باتێلێ :
به‌رى نوكه سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ ئاسه‌هێ بو و سه‌ر ب قه‌زا زاخوڤه‌بو لێ ل سالا 1975 هاته وێرانكرن و خه‌لكێ وێ هاته ڤه‌گوهاستن بو كومه‌لگه‌هێن ب خورتى چێكریێن ب بریارا جڤاتا شوره‌شا به‌عسیا یا ژماره (8591) ل 10/8/1975 ژبلى سه‌نته‌رێ قه‌زا سێمێلێ ب هێجه‌تا جهێ وێ لسه‌ر رێكا ده‌ولى پشتى هینگێ بریاره‌كا دى ژجڤاتا شوره‌شا به‌عسیا ده‌ركه‌فت یا ژماره (648) ل 20/5/1979 كو بڤێ بریارێ گه‌له‌ك جهێن دیژى هاتنه ڤه‌گوهاستن و خێزانێن عه‌ره‌با ل جهێ وان ئاكنجى كرن و گه‌له‌ك پاره هاتنه مه‌زاختن به ئاڤاكرنا كومه‌لگه‌هێن پێشكه‌فتى بو خێزانێن عه‌ره‌با و ئه‌ڤ كومه‌لگه‌هه بو خێزانێن عه‌ره‌با هاتنه ئاڤاكرن: كومه‌لگه‌ها سه‌رشو (250) خانى // كومه‌لگه‌ها موقبلێ(200) خانى // كومه‌لگه‌ها باتێلێ (350) خانى // كومه‌لگه‌ها ئاڤزریكێ (200) خانى // كومه‌لگه‌ها باوه‌ردێ (200) خانى // كومه‌لگه‌ها خراب دێمێ (200) خانى // كومه‌لگه‌ها كێلكێ (167) خانى // كومه‌لگه‌ها باستكێ (200) خانى // كومه‌لگه‌ها گرشین (200) خانى // كومه‌لگه‌ها باجد كه‌ندالا (100)خانى.
دیسان كومه‌لگه‌هێن پێشابیرێ و دێره‌بینێ هاتنه كاڤل كرن ب هێجه‌تا كاودانێت ئێمناهیێ. سه‌رجه‌مێ خێزانێت عه‌ره‌با ئه‌وێن ل ده‌ڤه‌رێ ئاكنجیكرین بونه (2106) خێزان و رژێما گور بگور بڤى چه‌ندێ رازینه‌بو لێ بریاره‌كا دى ب ژماره (3162) ل 10/7/1985 ده‌رئێخست تێدا ئه‌ردێ چاندنێ ل سه‌ر وان خێزانێن عه‌ره‌با به‌لاڤكر ئه‌وێن ل ده‌ڤه‌رى ئاكنجیكرین دیسان سه‌نته‌رێ ل سالا 1979 ناحیێ ڤه‌گه‌هاسته كومه‌لگه‌ها باتێلێ ئه‌وا دكه‌ڤیته سه‌ر رێكا سه‌وه‌ركى دهوك –زاخو و ب قه‌زا سێمێلێ ڤه هاته گرێدان.
ئه‌ردێ ده‌ڤه‌را ناحیا باتێلێ ده‌شته و یێ قه‌له‌وه و بكێر چاندنێدهێت ب تایبه‌تى ده‌شتا سلێڤانه‌یا ژ ده‌شتا دوبان هه‌تا دگه‌هیته سه‌ر رویبارێ دجله ل نێزیك پێشابیرێ. باهرا پێتریا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژیانا وان ل سه‌ر چاندنا زڤستانێ یه وه‌كو گه‌نمى و جه‌هى زێده‌بارى ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو باجانكا و كه‌سكاتیێ زێده‌بارى خودانكرنا ته‌رش و كه‌والى. ده‌ڤه‌را ناحیا باتێلێ دهێته هژمارتن ژ ژێده‌رێن سه‌ره‌كى یێن گه‌نمى وجه‌هى ئاخاوێ دكه‌ڤیته سه‌ر هێلا بارانا زێده‌بارى مفا وه‌رگرتنێ ژئاڤا كانیاو بیرێ بن ئه‌رد بو ده‌رامه‌تێ هاڤینى.
ژ گرنگترین چیایێن ناحیێ چیایێ سپى و چیایێ بێخێر ئه‌وێن دكه‌ڤنه سنورێ باكورى دگه‌ل ناحیا رزگارى. (34) جهێن شینوارا ل رێڤه‌به‌ریا شینوارێن دهوكێ هاتینه توماركرن ژوان: كه‌لا كواشێ , قه‌سرا ئاسهێ , و باژێرێ زه‌عفه‌ران ژێده‌بارى گه‌له گركێن كه‌ڤنا وجهێن شینوارا وه‌كى شینوارێن باستكێ.
روبه‌رێ ناحیێ (811) كم2 و ژ (71) گوندا پێك دهێت كوهه‌مى هاتینه وێرانكرت ژلایێ رژێما گور ب گور ڤه و خه‌لكێ وان گوندا یێن كورد ب سێ قوناغا هاتنه ڤه‌گوهاستن ل سالێن (1975 , 19777 , 1979) و ل جهێوان خێزانێن عه‌ره‌با هاتنه ئاكنجیكرن , پشتى سه‌رهلدانا بهارا سالا 1991 ێ هه‌مى خێزانێن عه‌ره‌ب ژ ڤان جها چون و خه‌لكێ وێ یێ ئه‌سلێ ڤه‌گه‌ریاڤه جهێن خو و پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ ده‌ستێ ئاڤاكرنێ گه‌هه‌شتێ
3- قه‌زا زاخۆ:
ژقه‌زایێن گرنگه ل هه‌رێمێ وده‌رگه‌هێ سه‌ره‌كى یه بو جیهانا ده‌رڤه , سه‌نته‌رێ قه‌زایێ باژێرێ زاخو یه كو دكه‌ڤیته لایێ ژێرى یا روژئاڤا یا ده‌شتا سندى یا ئه‌ف ده‌شته ب ئاخا خو یا باش بو به‌رهه‌مى یا بناڤ وده‌نگه , زاخو باژێره‌كێ جوان وخودان ئاڤ وسه‌قایه‌كێ باشه دكه‌ڤیته سه‌ر روبارێ خابور كو دناڤ باژێرى دا ده‌رباز دبیت ودبیته دوو روبار وباژیرى دكه‌ته دوو پارچه وپره‌كا به‌رى یاكه‌ڤن ل سه‌ر هاتیه ئاڤاكرن مێژویا وێ ره‌نگه دزڤریته سه‌رده‌مێ میرنشینا بادینان پاش ب تایێ سه‌ره‌كى ڤه دهێته گرێدان ودبه‌ر كه‌لهه‌كا كه‌ڤن دا یا هه‌شت گوشه ستونك ول سه‌ر وان كڤانێن سه‌ر تیژ هه‌نه هه‌روه‌سا نیگار ونه‌خشه ئه‌ڤه وه‌كو خانیه‌كێَ مه‌زنێن وێ بو ده‌ربازدبیت.
مێژو نڤیس ل دور ناڤێ زاخو ژێك جودانه وچه‌ند بوچونه‌ك ل دور وێ چه‌ندێ هه‌نه هنده‌ك ژێده‌رێن ئارامى دیاردكه‌ن كو ناڤێ وێ ژ په‌یڤا (زاخوتا) یا ئارامى هاتیه وه‌رگرتن كو رامانا وێ (سه‌ركه‌فتنه) كو ب وى شه‌رى هاتیه نافكرن ئه‌وێ دناڤبه‌را رومێ وفرسێ دا چێبوى ل نێزیك زاخو یا نوكه كو رومانى یا سه‌ركه‌فتن تێدا ب ده‌ست ڤه ئینابو.
بوچونه‌كا دى هه‌یه بو ناڤێ زاخو كو ژ په‌یڤا (زێ خوین) هاتیه ئانكو روبارێ خوینێ كو رویدانه‌كا گرنگ ل وى جهى چێبویه ئه‌وژى خوینه‌كا زور لێ هاتبو رشتن وئه‌ف بوچونه یانێزیكى یا ئێكێ یه ودبیت ئاماژه ب وى شه‌رى بیت یێ دناڤبه‌را رومێ وفرسێ دا هاتیه‌كرن.
بوچونه‌كا دى دبێژیت بنیاتێ وێ ژ (زێ) ئانكو روبار و (خوه‌ك) ئانكو جهێ خار جهێ ئاڤ لێ دشدیێت , هه‌ر چاوابیت په‌یڤا زاخو دناڤا سترانێن فلكلورێ كوردى دا زور دهێته گوتن وبهیستن (زاخوكا بادینا).
مێژویا باژێرێ ب دروستى ناهێته زانین میر جه‌لاده‌ت به‌درخان دیاركریه كو باژێركه‌كێ گرنگ بو ل سه‌ر ده‌مێ (كوتیان) لێ یا دروست سه‌ركردێ یونانى زه‌ینه‌فون (401) به‌رى زاینى ده‌مێ دگه‌ل له‌شكرێ خو ڤه‌گه‌ریایه وه‌لاتێ خو دوێ ده‌ڤه‌رێ دا ده‌رباز بویه وگوتیه خه‌لكێ وى جهى كوردن.
دبیت زاخو ل وى جهى هاتبیته ئاڤاكرن وبه‌رفره‌هكرن ئه‌و جهێ باژێرێ حسێنیێ لێ هاتیه ئاڤاكرن كو گه‌له‌لك ژێده‌را ژێ خه‌به‌ر دایه نه‌خاسمه یێن عه‌ره‌بى وگوتنه روبارى (خابورێ حوسه‌ینیێ) وهه‌تا نوكه تاخه‌كێ باژێرێ زاخو بناڤێ حوسه‌ینیێ یه , مێژو نڤیسێ كورد شه‌ره‌فخانێ بدلیسى (1005) كوچى دبێژیت زاخو سه‌ر ب میرنشینا بادینان ڤه بویه‌هه‌ر ژ سه‌ر ده‌مێ سلتان (حه‌سه‌ن به‌گ كورێ میر سه‌یفه‌دین) و ل سالا (892) كوچى ئێكه‌م میر ژلایێ وان بو زاخو هاتیه دانان , هه‌ر وه‌سا ل سه‌رده‌مێ ئێك ژوان كنیشته‌ك بو جوهیان ل باژێرى ئاڤاكر وهه‌تا نوكه شوینوارێن وێ ماینه.
ژیارا خه‌لكێ زاخو ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه چاندنا ده‌رامه‌تێ زڤستانێ وه‌كو گه‌نم و جهه ونیسك ونوك وفێقى ب هه‌مى جورا ئه‌ف ده‌رامه‌ته ژى ل ده‌شتا سندى یا وهنده‌ك جهێن دى كو مفا ژێ دهێته وه‌رگرتن , زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو باجانو برنجى وتوتن وگه‌له‌ك كه‌سكاتیێ دیتر , قه‌زا زاخو ب چاندنا سپیندارا وگویز وهنارا یا بناڤ وده‌نگه وژبه‌ر ئاخا وئاڤا باش به‌رهه‌مه‌كێ باش ژێ دهێته چنین.
زاخو ژێده‌رێ سه‌ره‌كى یێ چێكرنا (شه‌ل وشه‌بكا) یه وئه‌ف كارسازیه كێم بویه ژبه‌ر نه‌بونا كه‌ره‌ستێ ده‌ست پێكى یێ به‌رهه‌م ئینانێ وه‌كو (مه‌ره‌زى) وباراپتر ژخه‌لكى به‌رێ خو دایه وان جلكا یێن ژ هنده‌ك كه‌ره‌ستێن دى دهێته چێكرن.
ژبه‌ر كو زاخو ده‌رگه‌هێ سه‌ره‌كى یه بو ژ ده‌رڤه له‌ورا یا بویه بنگه‌هه‌كێ بازرگانى یێ گرنگ وپتریا خه‌لكێ وێ بوینه بازرگان وب ده‌هان كومپانیێن بازرگانى لێ هاتینه ڤه‌كرن , گه‌له‌ك شوینوار ل زاخو هه‌نه وفه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ نێزیكى ( 159) جها لێ ده‌ست نیشانكرینه ویێن گرنگ ئه‌ڤه‌نه :
1- پرا ده‌لال
ئه‌ف پره‌ل سه‌ر روبارێ خابور ل روژهه‌لاتێ باژێرى هاتیه دانان وگه‌له‌ك گوتن ل سه‌ر چێكرنا وێ هه‌نه (هه‌مرتین) دبێژیت یا رومانى یه (ئه‌سكیف) دبێژیت یا یونانى یه و(سلوقس)ى فه‌رمانا ئاڤاكرنا وێ دایه كو ئێك ژ سه‌ركردێن ئه‌سكه‌نه‌درێ مه‌قدونى بو , هنده‌ك شوینوار ناسێن رێڤه‌به‌ریا شوینوارێن عیراقى هزردكه‌ن كو دبیت ئێكك ژ سولتانێن بادینان ئاڤاكربیت لێ یا دروست ئه‌ف پره ل سه‌ر شوینوارێن ئێكا كه‌ڤن تر یا هاتیه ئاڤاكرن ودبیت ئێك ژمیرێن بادینان ئه‌ف پره نویژه‌نكربیت وداستانه‌كا سترانا كوردى ل دور ئاڤاكرنا پرێ هه‌یه , درێژیا وێ (114) م وفره‌هیا وێ (4,70)م و (15,50) م ژ ئاڤا روبارى یا بلنده هه‌مى ب به‌رێ نه‌خشه‌كرى هاتیه دروستكرن و قه‌نته‌ره‌كا مه‌زن وفره‌ه ل نیڤا وێ هه‌یه و (5) قه‌نته‌رێن بچیكتر ل هه‌ردوو ره‌خێن وێ هه‌نه , دیوارێن وێ ب به‌رێن مه‌زن وب نه‌خشه هاتینه نژنین وكه‌ره‌ستێ كسلێ بو ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان وگه‌له‌ك ب شاره‌زایى هاتیه ئاڤاكرن ومێژویا ئاڤاكرنا وێ نه هاتیه زانین چونكو چ په‌یكه‌ر ونه‌خشه ل سه‌ر نینن هه‌تا مێژویا وێ بهێته زانین.
ناڤێ پرا ده‌لال ل ده‌ف خه‌لكێ زاخو یێ كه‌ڤنه وهنده‌ك ژخه‌لكێ تاخێن وێ دبێژنێ پرا مه‌زن وناڤێ پراعه‌باسیێ ناڤه‌كێ نوى یه ل سالێن سیهان ژ چه‌رخێ بورى ل سه‌ر هاتیه دانان ب فه‌رمانه‌كا ره‌سمى یا قایمقامێ قه‌زا زاخو یێ وى سه‌ر ده‌مى شوینوار نیاس (كونرادبرویس) ل 15/نیسانا/1909 ده‌مێ سه‌ره‌دانا پرێ كرى ب ناڤێ پرا خا بور نافكر.
2- كه‌لها زاخو:
كه‌لها زاخو دكه‌ڤیته نیڤه‌كا باژێرى ل سه‌ر ره‌خێ روژ ئاڤایێ خابورى وهه‌تا نوكه ژى یا دیار وبه‌رچاڤه وئێك ژ خانیێن میرگه‌ها بادینان بو لێ میر (على خان 1205-1212 ك) دوباره نوژه‌ن وبه‌ر فره‌هكریه ئه‌ف كه‌لهه ل سه‌ر كه‌لهه‌كا كه‌ڤنتر هاتیه ئاڤاكرن ژ پاشمایكێن وێ یا دیاره كو كه‌لهه‌كا ئاسێ بویه وببه‌رێ حه‌ێوى هاتیه ئاڤاكرن وب قاته‌كێ گێچێ هاتیه داپوشكرن , وهه‌تا نوكه ژى بورجه‌كێ وێ یێ ببه‌رى هاتیه ئاڤاكرن یێ به‌رچاڤه.
3- كه‌لها قوباد پاشا:
ئه‌ف قوبه دكه‌ڤیته ناف گورستانا زاخویاشه‌ش كوژیه شه‌ش په‌نجه‌ر هه‌نه دگه‌ل ده‌رگه‌هه‌كى (تابوك وفخار) بو ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان هنده‌ك نه‌خشه‌ل سه‌ر هه‌نه وهه‌تا نوكه ژى ددیارن.
4- شوینوارێن كێسته:
باژێره‌كێ كه‌ڤنه مێژویا وى دبیت ڤه‌دگه‌ریت بو سه‌رده‌مێ ئاشوریان ل وێرێ پاره وپه‌یكه‌رێن ئاشورى ویونانى وئیسلامى هاتینه دیتن خودێ ژێ رازى شه‌مدین بابه‌ته‌ك ل دور شوینوارێن كێسته دگوڤارا (الاخاء ) دا 1933 نڤێسیه وگه‌له‌ك شوینوارێن دى , (58) كم ژ سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ دوره , روبه‌رێ قه‌زایێ (1378) كم2 وسێ ناحیا بخو ڤه‌دگریت:
– ناحیا رزگارى:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ براهیم خه‌لیله وده‌رگه‌هێ سه‌ره‌كى یێ هه‌رێمێ بو ده‌رڤه‌یه , رێكا ده‌وله‌تى بو تركیا ل وێرێ ده‌رباز دبیت سه‌نته‌رێ ناحیێ دكه‌ڤیته نێزیك گه‌هشتنا هه‌ردوو روبارا هیزل وخابور وپرا ده‌وله‌تى یا كو دچیته تركیا دكه‌ڤیته سه‌ر , رامانا وێ ڤه‌دگه‌ریت بو په‌یڤا گوندى كو مه‌زارگه‌هێ پێغه‌مبه‌ر (ابراهیم خلیل) لێ هه‌یه , هه‌ر وه‌سا جهه‌كێ گه‌شتیاریه بتایبه‌تى بو خه‌لكێ زاخو وخه‌لكێ دى ب گشتى.
ژیارا خه‌لكێ زاخو ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه چاندنا زڤستانى وه‌كو گه‌نم وجه‌ه ونوك ونیسك و …هتد زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو باجان سورك وبرنج وهه‌مى جورێن كه‌سكاتى هه‌روه‌سا ره‌ز وبیستانا , ده‌ڤه‌را لێڤو یاب ره‌زو بیستانا وفێقى بناڤ وده‌نگه نه‌خاسمه هنارێن ئه‌رمشتێ وهه‌مى جورێن ترى وخوخ وسێڤ وزه‌یتونا ژكه‌ڤندا ئه‌و جورێن چاندنێ ل ده‌ڤه‌رێ هاتینه چاندن ومفا ژ ئاڤا روبارێ خابور هاتیه وه‌رگرتن .
وگرنكترین چیایێن وێ چیایێ سپى یه ژ ژێریا ناحیا مانگێشكێ بو سه‌نتا روژ ئاڤا ده‌ست پێدكه‌ت وتوخیبێ ژێرى یێ ڤه‌به‌رێ ناحیێ یه ورێكا دولى یاكو دچیته باژێرێ زاخو دناڤدا ده‌ربازدبیت ب رێكا (گه‌لیێ سپى) ودبێژنه وێ زنجیرا چیایى یا دكه‌ڤیته روژئاڤایێ رێكێ چیایێ دژوار (بێخێر) هه‌تا دوماهیا وان گركێن ل هنداڤ پێشخابور ل سێ كوژیێ توخیبى.
گه‌له‌ك جه وشوینوارێن مێژویى ل ناحیێ هه‌نه و(22) جه ل فه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ هاتینه توماركرن ژوانا (كه‌لها ئه‌رمشتێ – شوینوارێن دێره‌بون وپێشخابور – شوینوارێن بێتاسێ – شوینوارێن دورنه‌خێ – شوینوارێن براهیم خه‌لیل).
روبه‌رێ ناحیێ (295) كم2 وژمارا گوندێن وێ (53 ) گونده , به‌رى وپاشى ئه‌نفالا هه‌مى هاتبونه خرابكرن ژبلى سه‌نته‌رێ ناحیێ…وده‌ڤه‌رێن دكه‌ڤنه روژ ئاڤایێ ناحیێ دقه‌ده‌غه‌كریبون ب به‌هانا هندێ كو هێلا گازێ دوێ ده‌ڤه‌رێ دا ده‌رباز دبیت , وپشتى پێك ئانینا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستنانێ دوباره ده‌ست ب ئاڤاكرنا ده‌ڤه‌رێ هاتیه كرن وژیان ل گوندێن وێ په‌یدابویه.
– ناحیا ده‌ركار:
ناحیا ده‌ركار دكه‌ڤیته ژوریا روژهه‌لاتێ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ دوه‌ختى دا ئه‌و وباتیفا ئێك ناحیه بون وناڤێ وێ (ناحیا ده‌ركار وگولى) بون وسه‌نته‌رێ وێ بێرسڤێ بول سالا 1924 هاته جوداكرن وسه‌نته‌ر ما ل وێرێ وپاش بو گوندێ (شه‌رانش) هاته ڤه‌گوهاستن , وپشتى كریارێن ڤه‌گوهاستن وده‌ربه‌ده‌ركرنا خه‌لكى یێن ژلایێ رژێما به‌عسى هاتینه ئه‌نجامدان بو كومه‌لگه‌ها ده‌ركارێ هاته ڤه‌گوهاستن.
ئه‌ردێ ناحیێ بو دوو ده‌ڤه‌را دهێته لێكڤه‌كرن دناڤبه‌را واندا چیایێ (زكیره) وئه‌و ده‌ڤه‌را دكه‌ڤیته باكور گه‌له‌ك چیا وگر ونهالا بخوڤه‌دگریت وگه‌له‌ك كانى وروبارێن بچیك لێ هه‌نه وه‌كو
1- شه‌رانش – ئسته‌بلان – به‌رخ – به‌هنونه سندى – هیزل.
2- كه‌روك – مارسیس – به‌رخ – به‌هنونه‌سندى – هیزل.
ده‌ڤه‌را دووێ ده‌شتا سندى یا دوله‌مه‌نده ب به‌رهه‌مێن خو , وباژێرێ زاخو بخو دكه‌ڤیته لایێ باشورێ ڤێ ده‌شتێ ودناڤا وێ دا رێكه‌كا قێركرى ده‌ربازدبیت سه‌نته‌رێ قه‌زایێ بناحیا باتیفا وكانى ماسێ ڤه دهیته گرێدان.
پتریا خه‌لكێ زاخو دبیاڤێ چاندنێ دا كاردكه‌ن نه‌خاسمه ده‌رامه‌تێ زڤستانا دهێته چاندن وه‌كو گه‌نم وجه‌ه ونوك ونیسك و…هتد هه‌روه‌سا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو باجان وبرنج بو ڤێ چه‌ندێ ده‌شتا سندى دهێته ب كارئینان ناحی ب بیستانێن فێقى وه‌كو سێف وخوخ وهرمیك وگویز وهنار وحلیك ودار سپیندار وبه‌رى ومازى زێده‌بارى خودانكرنا ته‌رش وكه‌والى یا بناڤ وده‌نگه ومفا ژ چه‌روان وكوز وسه‌قایێ هوینك ل هاڤینا دهێته وه‌رگرتن , ده‌ڤه‌رێن باكور ژ ناحیێ وه‌كو هاڤینگه‌ه مفا ژێ دهێته وه‌رگرتن وپله‌یێن گه‌رمێ ژ (32) پلا ده‌رباز نابیت چیایێن وێ ب دارستانا دداپوشى نه نه‌خاسمه ده‌ڤه‌را شه‌رانش وگه‌لیێ پس ئاغا وسه‌ركێت سندى یا وگرنكترین چیایین وێ (زكیره , خامتیر) وگه‌له‌ك جهێن شوینوارا لێ هه‌نه وپتر ژ (48) جهێن شوینوارا ژلایێ رێڤه‌به‌ریا شوینوارێن دهوكێ هاتینه توماركرن وه‌كو (براره به‌نكا – بیشوك- پرا شێخ یوسف- كه‌لهێن سناتێ – كه‌لهێن به‌رخ – كه‌لها سلێمان سندى –شكه‌فتێن ئسته‌بلان و…هتد ).
روبه‌رێ ناحیێ (531) كم2 و(64) گوندا بخوڤه‌دگریت وهه‌مى ل هه‌وا ئه‌نفلا هاتبونه خرابكرن وكومه‌لگه‌هێن ب زورى ل ده‌شتا سندى هاتبونه ئاڤاكرن مینا (ده‌ركار – هیزاوا – بێرسڤێ –تلكه‌به‌ر – دار هوزان) وهنده‌ك ژ خه‌لكێ ناحیا كانى ماسێ ویێ ناحیێ بخو لێ هاتبونه ئاكنجیكرن.
– ناحیا باتیفا:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ باتیفا یه , دكه‌ڤیته باكورێ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ئه‌و دگه‌ل ناحیا ده‌ركارێ ئێك ناحیه بون لێ ل سالا 1924 ناحیه‌كا نوى هاته دانان بناڤێ ناحیا (گولى) وسه‌نته‌رێ وێ ل گوندێ (دێمكا) بو پاش بو گوندێ به‌هنونه هاته ڤه‌گوهاستن پاش ل باژێركێ باتیفا بنه‌جه بو , باتیفا دكه‌ڤیته سه‌ر رێكا سه‌ره‌كى یا كو ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا ب زاخو ڤه گرێدده‌ت ورامانا وێ ب زمانێ كوردى ئانكو ده‌ڤه‌را ده‌شتا كویر یا كو ل زڤستانا باروڤێن به‌فرا لێ دهێن.
ئه‌ردێ ناحیێ بو دوو ده‌ڤه‌را دهێته پارچه‌كرن یائێكێ ده‌ڤه‌را ده‌شتێ ئه‌وژى درێژه‌پێدانا ده‌شتا سندى یه هه‌تا روبارێ خابور , ده‌ڤه‌را دووێ یا چیایى یه یا ب دول ونهال وگر وجهێن بلند و ئاسته‌نگه گه‌له‌ك روبار وشیفكێن ئاڤێ وكانى لێ هه‌نه ومفا بو چاندنێ ژێ دهێته وه‌رگرتن.
ژیانا خه‌لكێ ناحیێ ل سه‌ر چاندنا به‌رهه‌مێ زڤستانێ یه وه‌كو گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوك … هتد وده‌شت وجهێن باش یێن چاندنێ دهێنه ب كارئینان زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو برنج وباجان وكه‌سكاتى ,ل ڤان سالێن دوماهیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌ه‌رێ ده‌ست ب چاندنا دارێن فێقى كریه مینا سێڤ وخوخ وهورمیك وهنار ومشمش , هه‌روه‌سا نهالێن وێ ب چاندنا دار سپیندارا یا بناڤ وده‌نگه زێده‌بارى چاندنا گویز وفسته‌ق , بو ئاڤدانێ مفا ژ روبارێن زریزه وسیركوتكى وخابورى دهێته وه‌رگرتن , هه‌روه‌سا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ته‌رش وكه‌والى بخوداندكه‌ت ژبه‌ر هه‌بونا كوز وچه‌روانێن به‌ر فره‌ه ل ده‌ڤه‌رێن چیا كو سه‌قایه‌كێ خوش وئاڤه‌كا بوش لێ هه‌یه , ژچیایێن وێ (نزدور – رویسێ – كه‌شان – سه‌ركێ شوینێ –به‌هنونه – شابانى).
ژ روبارێن وێ روبارێ زریزه – سیركوتك – خابور .
ل ناحیێ گه‌له‌ك شوینوارێن مێژویى هه‌نه و (15) جه ژلایێ رێڤه‌به‌ریا شوینوارێن دهوكێ هاتینه توماركرن ژوانا (كه‌لها شابانیێ یا بناڤ وده‌نگ , كه‌لها كه‌شانێ , كه‌لها بێجوانێ , پرا نزدورێ ل سه‌ر روبارێ خابورى كو دبیت ل سه‌ر ده‌مێ میرنشینا بادینان هاتبیته دانان , شوینوارێن كرێت وبێگوڤا …).
روبه‌رێ ناحیێ (208) كم2 و(73)گوندا بخوڤه دگریت وته‌ڤ گوند هاتبونه خرابكرن پێش وپاشى ئه‌نفالا بتنێ سه‌نته‌رێ ناحیێ وكومه‌لگه‌ها بێگوڤا تێ نه‌بیت , لێ پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ده‌ستێ ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشته وێ ده‌ڤه‌رێ وژیان ڤه‌گه‌رانده پتریا گوندێن ناحیێ.
4- قه‌زا شێخان:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ (ئێسفنێ) یه وناڤێ وێ ب ئارامى ئانكو سنگێن دارى ئانكو پاپور (سفینه) , وئه‌ف ناڤه د ژێده‌رێن كلدانى ژى دا هاتیه , هه‌ردوو گه‌روكڤانان (ابن الفوتى) و(شه‌مسه‌الدین زه‌هه‌بى) ئاماژه بڤى ناڤى كریه .
لێ ناڤكرنا شێخان ژبه‌ر وێ چه‌ندێ یه كو گه‌له‌ك مه‌زارێن شێخا لێ هه‌نه ژ وانا مه‌زارێ شێخ ئادى كورێ موسافر ێ هه‌كارى زێده‌بارى مه‌زارێن شێخ حه‌سه‌ن وشێخ شه‌مس وشێخ فه‌خر الدین , شێخان میرنشینه‌كا بچیك بو ل دویف میرنشینا داسنیا یا باشور ل سالا شه‌شێ مشه‌ختى هاتیه دامه‌زراندن وباره‌گایێ میرێ وێ ل باعه‌درێ بو.
قه‌زا كارگێرى باژێركێ ئێسفنێ یه‌وپشتى 14/7/1958 توخیبێن كارگێرى یێن قه‌زایێ هاتنه كێمكرن , ل سالا 1959 ناحیا باشیكێ ژێ هاته ڤه‌قه‌تاندن ول سه‌ر توخیبێن سه‌نته‌رێ موسل هاته زێده‌كرن پاش ب قه‌زا حه‌مدانیێ ڤه هاته گرێدان , ل سالا 1970 ناحیا ئه‌لقوش ژێ هاته ڤه‌قه‌تاندن وب قه‌زا تلكێف ڤه هاته گرێدان.
شێخان ئێك ژ وان قه‌زایه عه‌ره‌بكرنه‌كا مه‌زن وبه‌رچاف لێ هاتیه ئه‌نجامدان وخه‌لكێ كورد ژ سه‌ر گوندا هاتیه ده‌رئێخستن ول كومه‌لگه‌هێن بخورتى چێكرى هاتینه ئاكنجیكرن كو تایبه‌ت بو هاتبونه چێكرن وئه‌ردێ وان هاتبو ده‌سته‌سه‌ركرن ول سه‌ر عه‌ره‌با هاتبو به‌لافكرن.
پشتى نسكویا سالا 1975 خێزانێن كورد ژ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ بو ده‌رڤه‌ى سه‌نته‌رێ هاتنه دویر ئێخستن , هه‌ر وه‌سا كوردێن ئێزدى ژى ژ سه‌ر گوندێن وان هاتنه دویر ئێخستن ل كومه‌لگه‌هێن باعه‌درێ ومه‌هه‌تێ هاتنه ئاكنجیكرن.
سروشتێ ئه‌ردێ قه‌زایێ یێ چیایى یه وهنده‌ك ده‌ڤه‌رێن ده‌شت ژى لێ هه‌نه‌زێده‌بارى ئه‌ردێ ناحیا قه‌سروكێ درێژه‌پێدانا ده‌شتا ناف كورێ وده‌شتا مه‌رج وده‌شتا به‌ربنه وئه‌ف ده‌شته ب ئاخا خو یا باش ب ناڤ و ده‌نگن هه‌مى جورێن ده‌رامه‌تى لێ دهێنه چاندن زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وبو ئاڤدانێ مفا ژ رویبارێن گومل وخازرى دهێته وه‌رگرتن.
ژ چیایێن وێ یێن ب ناڤ وده‌نگ ( خێرێ – ئه‌ترویش – بریفكا – شێخ ئادى – بانك).
گه‌له‌ك شوینوارێن كه‌ڤن ل سنورێ قه‌زایێ هه‌نه ومێژویا وان ڤه‌دگه‌ریت بو سه‌رده‌مێن ئاشوریان :
1- شوینوارێن خنس: ل نێزیك ڤان شوینوارا هنده‌ك كارێن نیگار كێشى هه‌نه هه‌ر وه‌سا تورا ئاڤدانێ كو ل سه‌ر ده‌مێ پادشاهێ ئاشورى (سه‌نحاریب) 691 به‌رى زاینى هاتینه چێكرن وى ده‌مى ئاڤ ژروبارێ گوملى بو نه‌ینه‌وا پایته‌ختێ وان هاتبو ڤه‌گوهاستن برێكا كه‌ناله‌كى ب دویراتیا 80 كم گه‌له‌ك جه ببه‌رى هاتینه چێكرن , سه‌نحاریب هنده‌ك نیگارێن خو ل نێزیك گوندێ خنس ل سه‌رێ ملێ راستێ یێ روییبارى دانان دنیگاره‌كیدا سه‌نحاریب ل به‌رامبه‌ر خوداوه‌ندێ ئاشورى كو ل هه‌یوانكى یێ سواره یێ راوستیایه .
هه‌ر لنێزیك ڤان نیگارا هنده‌ك نڤێسینێن مزمارى هه‌نه وپادشاهى تێدا به‌حسێ پروژێ ئاڤا نه‌ینه‌وا وهنده‌ك كارێن خو وخرابونا باژێرێ بابل كریه , ل ڤى جهى گه‌شتیار دێ پیكه‌ره‌كێ ژ به‌رى چێكرى بینیت كو كه‌تیه دئاڤێ دا وێنێ هنده‌ك گا ره‌شێن ب په‌ر هه‌نه و ل نێزیك ڤى جهى كه‌نالێ تورا ئاڤێ ژێ هاتیه ڤه‌گوهاستن و ل سه‌رێ چیایى هاتیه نكراندن وهنده‌ك ده‌رگه‌ه هه‌نه بو رێكخستنا ئاڤێ ل سه‌رده‌مێن دوماهیێ هنده‌ك ژوان هاتبونه دیتن ئو وه‌كو جهێن پیروز هاتبونه ب كار ئینان.
2- قه‌نته‌را چروانه: ئێكه ژ 18 كه‌نال وجوكێن هاتینه كولان بو هندێ ئاڤ بو پروژێ سه‌نحارییب بهێته گه‌هاندن ژبو ئاڤدانا پایته‌ختى نه‌ینه‌وا ونێزیكى دوو ملیون به‌رێن تایبه‌ت هاتینه بكارئینان وقه‌بارێ هه‌ر به‌ره‌كى (50× 50 ×65)سم هه‌روه‌سا پێنج كڤان ل سه‌ر هه‌نه. ل سالا (1932 -1934) شانده‌كێ زانكویا شیكاگو یا ئه‌مریكى لێگه‌ریانه‌ك ل سه‌ر قه‌نته‌رێ كر و جهه‌ك دیت بو سه‌نحاریب هاتبو نڤێسین وئاڤاكرنا وێ قه‌نته‌رێ تێدا هاتبو توماركرن.
هنده‌ك مه‌زارگه‌هێن پیروز ل قه‌زایێ هه‌نه وه‌كو مه‌زرێن (ته‌كیا شاعرێ ب ناڤ وده‌نگ شێخ نورالدین ل بریفكا – شێخ ئادى ل گه‌لیێ لالش) زێده‌بارى هژماره‌كا مه‌زن یا شكه‌فت ووگرك وجهێن كه‌ڤن. رویبه‌رێ قه‌زایێ نێزیكى (1333) كم2 وڤان ناحیا ب خوڤه دگریت:
– ناحیا ئه‌ترویش:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ ئه‌ترویشه وب رێكه‌كا قێركرى ب پارێزگه‌ها دهوكێ ڤه دهێته گرێدان هه‌ر وه‌سا ب ئاكرێ وهه‌ولێرێ ژى ڤه دهێته گرێدان. هه‌مو گوندێن وێ ژبلى سه‌نته‌رێ ناحیێ ل ئه‌نفالێن ره‌ه‌ش هاتبونه خرابكرن وخه‌لكێ وێ ژ كوردان هاتبونه دوركرن وعه‌ره‌ب ل جهێ وان هاتبونه ئاكنجیكرن. ناحیا ئه‌ترویش ب دارستان وچه‌روانێ خو یێ باش یا ناڤداره وخه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بو ب خودانكرنا ته‌رش وكه‌والى ب كاردئینیت , ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنا گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوك وهنده‌ك ده‌رامه‌تێن دى یه , و مفا ژ ده‌شتا شه‌مكان دهێته وه‌رگرتن , زێده‌بارى ره‌خێن رویبارێ گومل , هه‌روه‌سا خه‌لكێ ناحیێ گرنگیێ ب چاندنا سێڤ وهرمیك وهنار وحلیك وره‌زێن ترى دده‌ت , هه‌روه‌سال وه‌رزێ هاڤینێ برنج وباجان وتوتن وهه‌مى جورێن كه‌سكاتى دهێته چاندن وبو ئاڤدانێ مفا ژ كانیێن به‌ربه‌لاف ل ده‌ڤه‌رێ وئاڤا رویبارا وه‌كو رویبارێ بلكێب بلان وئازاخ دهێته وه‌رگرتن.
ژ چیایێن ناحیێ (بێخێر , سه‌رى َئه‌ترویش ,گه‌لى قێرك وزروه) هه‌روه‌سا گه‌له‌ه‌ك جه ل ناحیێ هه‌نه مروڤ دشێت ب كار بینیت بو هاڤینگه‌ها كو گه‌شتیارقه‌ست بكه‌نێ وه‌كو گه‌لیێ بلكێفێ. رێڤه‌به‌ریاشوینوارا ل دهوكێ (56) جهێن شوینوارا توماركرینه وئه‌ف چه‌نده ب خو كه‌ڤناتیا ده‌ڤه‌رێ دده‌ته خویاكرن وه‌كو (جهێ ئاگرێ زه‌ره‌ده‌شتیان ل باسفرێ وشكه‌فتێن بیرێ). پشتى پێك ئینانا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ده‌ستێ ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ وهژماره‌كا باش یا گوندا هاتینه ئاڤاكرن.
– ناحیا قه‌سروك (مێرێبا كه‌ڤن):
ل 6/3/2006 هاتیه نویكرن ونوكه سه‌نته‌رێ وێ ل كومه‌لگه‌ها چره‌یه , ناحیه ب رێكه‌كا قێركرى ب قه‌زا شێخان ڤه یا گرێدایه (76) گونداب خوڤه دگریت هه‌ه‌مى هاتبونه خرابكرن وخه‌لكێ وان گوندا به‌رى ئه‌نفالا هاتبونه ڤه‌گوهاستن بو كومه‌لگه‌هێن ب خورتى چێكرى (چره – كه‌له‌كچى – قه‌سروك) وئه‌و گوندێن ل ده‌شتێ هه‌مى هاتبونه خرابكرن وعه‌ره‌ب ل سه‌ر هاتبونه ئاكنجیكرن وه‌كو (حه‌دیدى – له‌هیب) هه‌ر وه‌سا خه‌لكێ گوندێن ئێزدیا ل ده‌ڤه‌را باسك هاتبونه ڤه‌گوهاستن (مام ره‌شا – موسكا – موقبله – محمودا – بیت نار – باقه‌سرێ – كیس قه‌لعه –كه‌ندالا – جروانه) هه‌مى ل كومه‌لگه‌ها (مه‌هه‌تێ) هاتینه ئاكنجیكرن.
ئه‌ردێ وێ بو چاندنێ زور یێ باشه ویێ ببه‌رهمه وده‌شتا وێ درێژه‌دانه ب ده‌شته كورێ سنورێن وێ ژلایێ روژهه‌لات ڤه قه‌زا ئاكرێ یه ب هه‌ه‌ردووناحیێن وێ به‌رده‌ره‌ش وگرده‌سین وژلایێ باكور قه‌زا ئامێدیێ یه ناحیا سه‌رسنك وژلایێ روژ ئاڤا وباشور ڤه توخیبێن وێ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ب خویه ودكه‌ڤیته ناڤبه‌را رویبارێ خازر ژلایێ روژهه‌لات وگوملى ژلایێ روژئاڤا , لسه‌ر دوو ده‌ڤه‌ر یا پارچه‌كریه چیا وده‌شتا شه‌مكان وده‌ڤه‌را ده‌شتا ناف كورێ.
رویبه‌رێ وێ یێ چاندنێ 68553 دونه‌من هه‌روه‌سا گه‌له‌ك ره‌ز وبیستان لێ هه‌نه وژیاراخه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنا ده‌رامه‌تێ زڤستانێ دهێته چاندن وه‌كو گه‌نم نیسك ونوك وجه‌ه و …هتد ,زێده‌بارى ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو برنج و باجان سورك و كونجى وگولبه‌روژ وكه‌سكاتى وبو ئاڤدانێ مفا ژ رویبارێن گومل وخازر دهێته وه‌رگرتن زێده‌بارى مفا وه‌رگرتن ژ ئاڤا كانیێن به‌ر به‌لاف ل ده‌ڤه‌رێ وبیرێن ئاڤێ یێن سه‌رڤه كو ئاڤا وان ب خو ده‌ردكه‌ڤیته ژده‌رڤه , هه‌روه‌سا خه‌لك ته‌رش وكه‌والى لڤێ ده‌ڤه‌رێ ب خوداندكه‌ت (چیایێن بانك و سه‌رێ كوخیا)توخیبێ باكورێ ناحیێ یه زێده‌بارى گركێن ملا باسكا , گه‌له‌ك شوینوارێن دێرین لێ هه‌نه وهنده‌ك دیروك نڤیس دبێژن مێژویا وان ڤه‌دگه‌ریت بو سه‌رده‌مێ زه‌ره‌ده‌شتیا ل (باسفرێ – بیرێ – مێرسیدا جه‌مى) هه‌روه‌سا شوینوارێن دێره‌كا كه‌ڤنار ل گوندێ (درین) زێده‌بارى هه‌بونا هنده‌ك گركێن كه‌ڤن ودێرین ل گوندێن (زیناڤا – میرى – كه‌له‌كچى – گر زه‌نگل).
سروشتێ ئه‌ردێ وێ یێ ده‌شتى یه ودرێژه‌پێدانا ده‌شتا ناف كورێ یه كو روویبه‌رێن مه‌زن ل ده‌ڤه‌رێ هه‌نه هه‌ر وه‌سا هنده‌ك ده‌شتێن دى هه‌نه وه‌كو (كفرى – سێگرك – مرێبا) هه‌ر وه‌سا چیایێن (خێرێ وچپانك) وبلنداهیێن مه‌لكیشان لێ هه‌نه.
پشتى سه‌رهلدانا 1991 وئاڤاكرنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ هنده‌ك هوزێن عه‌ره‌با ئه‌وێن هاتینه سه‌ر گوندێن كوردا جهێن خو هێلان وخه‌لكێ وان یێ به‌رێ دوباره لێ ئاكنجیبون وده‌ست ب چاندنا ئه‌ردێ خو كر وحكومه‌تا هه‌رێمێ ورێكخراوێن مروڤایه‌تى ده‌ڤه‌رێن وان ئاڤه‌دانكرن.
– ناحیا باعه‌درێ:
ئه‌ف ناحیه ل دویف فه‌رمانا وه‌زاره‌تا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ 631 ل 25/11/1998 هاته دامه‌زراندن , ژبه‌ر كو ئاڤه‌دانكرنه‌كا به‌رفره‌ه لێ دهاته كرن وبزاڤه‌كا بازرگانى یا به‌ر فره‌ه لێ خورت بو وخه‌لكێ وێ یێ بوش پێدڤى ب كارێن خزمه‌تكارى هه‌بویه وئه‌ڤان گوندا ب خوڤه دگریت.
باژێركێ ئامێدیێ دكه‌ڤیته باكورێ روژهه‌لاتێ سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ ب دویراتیا (70)كم. باژێر یێ ئاڤا كریه ل سه‌ر كه‌لهه‌كا سروشتى كو روبه‌رێ وێ دگه‌هیته (17,5) كم2 و بلنداهیا وێ ژ ده‌وروبه‌را (10000) پێنه ڤى باژێركى دیروكه‌كا كه‌ڤنار و تژى رویدان هه‌یه كو دزڤریت بو ئه‌مبراتوریا ئاشورى , زانایێن شینواران دبێژن ئامێدیێ باژێرێ (ئامات) ه یێ كو دبه‌لگه‌نامێن ئاشوریادا ل سه‌رده‌مێ شه‌مس ئاددێ پێنجێ (823-810) به‌رى بونێ و نڤیسینێن ئاده‌دنیرارى یێ سیێ (804-782) به‌رى بونێ و به‌حسێ (ئامات) دنڤیسینێن چه‌رخێ بابلى یێ نوى دا هاتیه و پاشى ره‌وشا وێ هاتیه گوهرین و كه‌فتیه ژێر ده‌ستهه‌لاتا ده‌وله‌تێ ئیسلامى , یاقوت الحموى ده‌رباره‌ى ئامێدیێ دبێژیت ئه‌وێ ئاڤاكرى دبێژنێ (عماد الدین زه‌نگى) سالا (537) ى مشه‌ختى به‌لێ حه‌مدالله المستوفى القزوینى بوهندێ دچیت كو ئه‌وى ئامات نوى كرى دبێژنێ (عمادالدوله الدیلمى) ئه‌وێ ل سالا ( 0338) ى مشه‌ختى مرى و وى ئامێدیێ بناڤێ خو ناڤ كریه.
دیروك ناس (ابن الاسیر) چه‌ندین جاران ناڤێ ئامێدیێ ئینایه ئه‌ڤ باژێره توشى نه‌ئارامیێ بویه هه‌تا كومیرێن میرگه‌ها سێڤدینا كوردى كریه پایته‌ختێ ده‌ستهه‌لاتێ خو ل نێزیكى سالا (740) مشه‌ختى و لبن ده‌ستهه‌لاتا وان ئه‌ڤ جهه پیش كه‌فت و به‌رده‌وام ما پایته‌ختێ میرگه‌ها به‌هدینا هه‌تا سالا (1842) زاینى ده‌مێ ژلایێ (محمد انجه به‌یره‌قدار) ڤه هاتیه داگیر كرن پاشى سولتانێ ئوسما نى (محمودێ دوویێ) سیسته‌مێ ناوه‌ندى یێ راسته‌و خو ل ویلایه‌تێن ئوسمانى ل سه‌ر سه‌پاند و ب ئێك جار ده‌ست ب سه‌ر میرگه‌هێن كوردى دا گرت و ب ویلایه‌تا جوله مێرگێ پاشى ویلایه‌تا میسل ڤه هاته گریدان ل سه‌ر ده‌مێ بریتانیا سالا (1918) زاینى ده‌ستهه‌لاتداره‌كێ بریتانى لسه‌ر هاته سه‌پاندن و دگه‌ل پێكهاته‌یا ده‌وله‌تا ئێراقێ ئامێدیێ بو قه‌زایه‌ك سه‌ر ب لیوا میسل ڤه و ئێكه‌مین قایمقام ل سالا 1924 زاینى لێ هالته دامه‌زراندن , ئامێدیێ ب جونیا خو و چه‌م و بیستانێن و جهێ خویێ گوزارى ناڤداره نه‌خاسم سیلاڤێ و سنجێ كو به‌رده‌وام كه‌سكاتى وئاڤا كانیا لێ هه‌یه و سروشته‌كێ جوان و سه‌رمه‌ست دیێ , و گه‌لیێ سیلاگێ ب چه‌ندین جورێن فێقى ناڤداره وه‌كو: (هژیر – گویز- حولیك – وسێڤ) هه‌رچه‌نده بیاڤێ ئه‌ردێ چانێ یێ كێمه لێ جهه‌كێ قه‌له‌و خودان به‌رهه‌مه پێتریا دارو بارێن ئامێدیێ ب ئاڤا كانیا دهێته ئاڤدان , ئه‌ڤ باژێره ب سازكاریێن مللى ناڤداره وه‌كو گوسكێن ئاخێ و چه‌ندین كارێن دى یێن ده‌ستى نه‌خاسمه گوندێ درگنى هنده‌ك تایبه‌مه‌ندى ب سازكاریێن ئاخێ هه‌نه دبێژن ئه‌ڤ جهه قوتابخانه‌كا سه‌ربخو وئاڤابو ژبلى ڤان كاران ژى خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ یانكو ئامێدیێ كارێ چاندن و خودانكرنا ته‌رش و كه‌والى و كارێن بازرگانیێ دكه‌ن باژێر بخو ب بازاره‌كێ بازرگانى دهیته نیاسین ل ده‌ڤه‌رێ.
ئاشكرایه كو ئامێدیێ هه‌مى موزه‌خانه‌كه چه‌ندین جه وئاڤاهیێن كه‌لتور و شینه‌وار لێ هه‌نه و هه‌تا نوكه دبه‌رز و ئاشكرانه چیروكا به‌ره‌بابێن ئێك ل دیڤ ئێك ڤه دگوهێزن و رێڤه‌به‌ریا شینوارا لدهوكێ ( 34) جهێن شینوارا لێ توماركرینه:
1- ده‌رگه‌هێ روژهه‌لاتى ب ده‌رگه‌هێ زیبارێ دهیته نیاسین ل سالا 1938 ز دده‌مێ گه‌هاندنا ریا ترومبیلێ دا هاتیه هه‌رفاندن
2- ده‌رگه‌هێ روژئاڤا: دبێژنێ ده‌رگه‌هێ میسل و (سه‌قافا) چوار وێنه ل سه‌ر هه‌نه‌ژمروڤێ سروشتى بچویكترن به‌هرا پێتر ئه‌و وێنه دزڤرنه سه‌رده‌مێ (فه‌رسى) یان ژ سالا (148) به‌رى بونێ – هه‌تا سالا 226 ز دبیت ئه‌و وێنه یێن هنده‌ك شاهێن فه‌رسیا بن ئه‌وێن شه‌رێ رومانیا كرى , ده‌رگه‌ه بخو گه‌له‌ك یێ مه‌زنه و هه‌مى ژبه‌رێ حه‌لانى ینكو بازى هاتیه ێكرن
3- منارا مزگه‌فتا ئامێدیێ: بلنداهیا وێ دگه‌هیته 30م و ژ 102 ده‌ره‌چكا پێك دهێت كو دگه‌هنه بلنداهیا منارێ لێ دیروكێ هنده‌ك ژ رویێوێ بریه , به‌هرا پێتریا ل سه‌ر ده‌مێ (سلتان حسێن وه‌لى) دناڤبه‌را سالێن 940 – 981 مشه‌ختى دا ژ پارچێن به‌رێ حه‌لانێ سپى هاتیه ئاڤاكرن ب ده‌ستێن په‌یكه‌رسازێن شاره‌زا ڤه هه‌رپارچه‌كا به‌رى ژ وان سێكارا دكه‌ت به‌رێ سه‌ركه‌فتنا مروڤانه و سه‌نته‌رێ سه‌رێ منارێ یه و دیوارێ وێ یێ ده‌رڤه‌یه , لسه‌رێ منارێ قوپه‌كا مه‌زن و به‌رچاڤ هه‌یه ل سه‌ر شه‌نگسته‌كێ هه‌شت قولى یێ مه‌زن ژ كه‌ڤرێ هشك هاتیه چێكرن.
4- جهێ میرگه‌هێ: دكه‌ڤیته لایێ ژوریێ روژهه‌لاتێ باژێرى ب شێوازێ چوار گوشه و ب دووقاتا پێك دهێت لێ بتنێ ده‌رگه‌ه ژێ مایه و دروبشمێ میرگه‌هێ لسه‌ره كو به‌رندێ عه‌نقائه و لبن پێت وى دوومارن ئه‌ڤه‌ژى به‌لگه‌یه لسه‌ر شاره‌زایا ده‌ستهه‌لاتێ وخه‌مخوریا وێ لسه‌ر چاڤدێریا خه‌لكێ خو.
5- گورستانا میرا: دكه‌ڤیته لایێ روژهه‌لاتا باژێرى و گورێن هه‌مى میرێن ئامێدیێ ل وێرێنه لێ بتنێ دوو قوپه ژێ ماینه , ب شاره‌زایى و هونه‌ره‌كێ جوان هاتینه چێكرن ئێك ژوان گورێ (سلتان حسین وه‌لى) یه دبێژن هه‌تا نوكه تێدایه گور ژ سندریكه‌كا دارێ مێوێ دروست كریه ژبور هندێ هه‌تا نوكه یاماى خراب نه‌بویه ل سه‌ر لایێ ده‌رڤه یێ ده‌گورى نڤیسیه (كل شىء هالك الا وجه) سلتانێ مه‌زن و عادل سلتان حسین به‌گ ل مه‌ها شه‌عبانا سلا 981 مشه‌ختى وه‌غه‌ركریه قوپا دویێ یا ل سه‌ر گورێ ره‌وشه‌ن خانا كچا ئیسماعیل پاشاى هاتیه ئاڤاكرن و لسه‌ر نڤیسیه (ره‌وشه‌ن كچا ئیسماعیل پاشاى وه‌غه‌كرن 1202 ز).
6 – خوندنگه‌ها قوبه‌هان: دكه‌ڤیته روبارێ ئامێدیێ بخو خوندنگه‌هه‌كا ئاینى یا دێرین وكه‌ڤناره ل سه‌ر ده‌مى میرێن بادینا گه‌شه كریه و گه‌له‌ك خه‌لكێ په‌رتوكێن خو بو كرینه دیارى هه‌تا بویه خودان په‌رتوكخانه‌كا دێرین و ناڤدار ل جیهانا ئیسلامى زێده‌بارى ته‌رخانكرنا داهاتێن مه‌زن ژبو مه‌زاختیێن مه‌لا و كارێ خواندنێ هه‌تا سالێن بیستا لسه‌د سالیا بورى به‌رده‌وام بو ئه‌ڤه ژبلى ب ده‌هان جهێن وێ یێن كه‌لتورى و شینوارا وه‌كو (سێریج – ئیچ قه‌لا – پر عیسێ ده‌لا لرویبارى)
روبه‌رێ قه‌زا یێ 93كم2 هژمارا گه‌ندێن ره‌خ و دورێن وێ (15) گوند بون هه‌مى هاتنه وێرانكرن ژبلى سه‌نته‌رێ قه‌زایێ و كومه‌لگه‌ها كوانێ یا بخورتى چێكرى لێ پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ باهرا پێتریا گوندان هاتنه ئاڤاكرن.
ناحیا سه‌رسنكێ:
دكه‌ڤیته سه‌ر رێكا سه‌ره‌كى ئه‌وا ژسه‌نته‌رێ پارێزگه‌مێ دچیته قه‌زا ئامێدیێ و (41)كم ژ باژێرێ دهوكێ دویره وب (1046) م یابلنده ژ ئاستێ ده‌ریایێ وبلندترین پلا گه‌رماتیێ ل هاڤینێ دگه‌هیته (24) پلا و دهاته هژمارتن ژخوشترین و به‌رنیاسترین هاڤینگه‌هێن هه‌رێما كوردستانێ ژبه‌ر كه‌ش و هوایێ وێ یێ ته‌نا و هین وئاڤه‌كا مشه رامانا په‌یڤا وێ ژ (سینگێ چیاى) هاتیه ژبه‌ركو دكه‌ڤیته سینگێ چیایێ گاره‌ى دیسان بوچونه‌كا دى هه‌یه دبێژیت (سه‌ر) وسنك یانكو سه‌رێ سنكى كو جهێ چێبونا كێزا سنكى و ل ڤان سالێن دیماهیێ ئاشكرا بو كو كێزا سنكى قه‌ستا سه‌رێ گاره‌ى دكه‌ت بو زێده‌بون و ڤه‌شارتنا هێكا خو ل پایزو زڤستانا.
دارستانه‌كا سروشتى یا به‌رفره‌ه ل سنورێ ناحیێ هه‌یه مفا ژ دارو بارێ وێ دهیته وه‌رگرتن بو بخودانكرنا ته‌رش و كه‌والى لێ ل ڤان سالێن دیماهیێ ژبه‌ر دورپێچێن ئابورى و نه‌بونا سوته‌مه‌نیێ زیانێن مه‌زن گه‌هه‌شتینه دارو بارێ وێ , خه‌لكێ ناحیێ باهرا پێتریا ژیارا وان لسه‌ر چاندنا ده‌رامه‌تێ زڤستانێ یه وه‌كو گه‌نم جهه نوك نیسك و بوچاندنێ ژى مفاى ژ ده‌شتا سپنه‌ى وه‌ردگرن زیده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو برنج باجانك و كه‌سكاتى و پیڤاز و توتن كو ده‌ڤه‌را به‌رێگاره‌ى یا به‌رنیاسه ب چاندنا تویتنێ هه‌روه‌سا گه‌له‌ك بیستانێن فێقى وه‌كو سێڤ و خوخ و هورمیك و حولیك و مێوێن ترى لێ هه‌نه زێده‌بارى گویز و باهیڤ و هژیر و سپیندار و مازى و گوهیشك , ژ گرنگ وبه‌رنیاسترین چیایێن وێ چیایێ گاره‌ى ئه‌وێ دكه‌ڤیته ناڤه‌راستا ئه‌ردێ ناحیێ دیسان چیایێ مه‌تینا ئه‌وێ دبیته سنورێ ناحیێ دگه‌ل ناحیا كانى ماسێ و ژ گرنگترین رویبارێن وێ (روبارێ سپنه‌ى) یێ روژئاڤا ئه‌وێ ژگوندێ ئه‌ره‌دنا دزێت و دچیته به‌بانكێ و داودیێ هه‌مزا و دوكه‌رێ هه‌تا دگه‌هیته خابیرى .
ل ناحیا سه‌رسنكێ گه‌له‌ك جهێن شینواراهه‌نه و رێڤه‌به‌ریا شینوارا ل دهوكێ (14) جه توماركرینه دسه‌ر هندیرا كو چ لێگه‌ریانێن هویر بونه‌هاتینه كرن ژوان كه‌لها ئاشه‌وا ئه‌وا گه‌له‌ك ناڤێ وێ دناڤ په‌رتوكێن (بلدانیا) دا هاتى زێده‌بارى شینوارێن (ئامێدیكا خراب).
ژبه‌رنیاسترین هاڤینگه‌هێن وێ زێده‌بارى سه‌نته‌رێ ناحیێ سیاره‌تیكا – ئاشه‌وا گه‌ره‌گو زێده‌بارى چه‌ندین گوند و جهێن دى ل ده‌ڤه‌را به‌رێ گاره‌ى كو ژجوانترین ده‌ڤه‌رایه بو بوراندنا ده‌مێن خوش ل هاڤینێ.
دیسان بو خو حولیساندنا سه‌ر به‌فرێ جهێن خوش هه‌نه ئه‌گه‌ر ده‌ستێ ئاڤاكرنێ و گه‌هاندنا رێكا بگه‌هیتێ هه‌رچه‌نده سه‌رێ گاره‌ى و ئاشه‌وا هاتبونه ئاڤاكرن ژلایێ رچێما به‌عس یاگور بگور ڤه لێ جاره‌كا دى بوینه هاڤینگه‌ه وخه‌لكێ گه‌شت و گوزار ده‌مێن خوش لێ دبورنن.
روبه‌رێ ناحیێ (918) كم2 و هژمارا گوندێن وێ (35) گوندن هه‌مى ل هوا ئه‌نفالێن ره‌ش هاتبونه وێرانكرن بتنێ سه‌نته‌رێ ناحیێ و كومه‌لگه‌ها قه‌دشێ یا بخورتى چێكرى مابونه ئاڤا , لێ پشتى سه‌رهلدانا پیروز و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ باهرا پێتریا گوندێن وێ هاتنه ئاڤاكرن.
ناحیا كانى ماسێ:
سه‌نته‌رێ وێ ل باژێركێ كانى ماسێ یه مروڤ دشێت ب رێكا زاخو ده‌شتا سندیا و بێگوڤا را دچیته كانى ماسێ دیسان رێكا دویێ ژ بامه‌رنێ بو كانى به‌لاڤێ و نێزیك گوندێ بریفكا دگه‌هیته رێكا ژ زاخوڤه دهێت دیسان نوكه رێكه‌كا دى ژ سه‌رێ ئامێدیێ بوسه‌رێ ئامێدیێ و هێسێ ژ لایێ حكومه‌تا هه‌رێمێ ڤه هاتیه ڤه‌كرن , رامانا ناڤێ وێ ژ (كانیا ماسیا) هاتیه ژیار وژیانا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ل سه‌ر چاندنا سێڤایه كو ژ باشترین جورێن سێڤێن جیهانى لڤێ ده‌ڤه‌رێ دهێته چاندن , لێ ل هه‌وێن ئه‌نفالێن ره‌ش هه‌مى بیستانێن وێ دگه‌ل گوندا هاتبونه سوتن و ب كه‌ره‌ستێ كیمیاوى هاتبو ره‌شاندن و هه‌مى هشك ببون , پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ جاره‌كا دى خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بیستانێن خو یێن سێڤا شین كرن ڤه , هه‌روه‌سا چه‌ندین ده‌رامه‌تێن دى یێن هاڤینى دهێنه چاندن وه‌كو برنج – باجانك – ماش – پیڤاز – لوبیك و هه‌مى جورێن كه‌سكاتیێ و دهێنه ئاڤدان ب ئاڤا كانیا و رویبارێن بچویك وه‌كو:
- روباركێ ئوره – بیدوهێ – مایێ – كانى ماسێ – یاتێ – تروانش –بالوكا – زیێ مه‌زن
- روباركێ سه‌ره‌رو – بێقولكێ – جدیدكێ- سه‌فه‌ریا – نهنیكى – خابیر
- رویباركێ گابنێركى – شیلازا- خانكێ – گرێسور – میسكا –نهنیكى –خابیر
زێده‌بارى مفا وه‌رگرتن ژ روبارێ زێیێ مه‌زن و خابیرى , كانى ماسێ یابه‌رنیاسه ب داروبارێ گویزا و باهیڤا و كه‌زانا و مازیا و هورمیكا و گوهیشكا , ژگرنگترین چیاێن وێ چیایێ مه‌تینا یه كو سنورێ باشورى یه دگه‌ل ناحیا سه‌رسنكێ و بامه‌رنێ هه‌روه‌سا گه‌له‌ك چیاێن دى هه‌نه وه‌كو چیاێن سه‌رزێرى و هرورێ و گابنێركى , گه‌له‌ك جهێن شینوارا لێ هه‌نه‌دسه‌ر هندێ را كو ژ رویێ شینواراڤه نه‌هاتیه مه‌سح كرن هنده‌ك ژوان دئاشكرانه وه‌كو دپه‌رتوكێن (بلدانیا) هاتى وه‌كو كه‌لها هرورێ یان كه‌لها قمریێ و كه‌لها بالوكا و باروخێ بێته‌نیرێ و كه‌لها میرسێڤدینا و كه‌لها شێخو و پرا بلبل ئه‌وا ل سه‌رده‌مێ ئیماره‌تا بادینا هاتیه چێكرن و ده‌ڤه‌را كانى ماسێ ب ده‌ڤه‌را نێروه رێكان ڤه گرێدده‌ت , زێده‌بارى دێرا مارگورگیس و مار قومایا ل گوندێ دویرێ.
روبه‌رێ ناحیێ (608) كم2 و هژمارا گوندێن وێ (87) گوندن هه‌مى هاتبونه وێرانكرن ژلایێ رژێما به‌عس یا گوربگورڤه و خه‌لكێ وان ل كومه‌لگه‌هێن بخورتى چێكریێن بێگوڤا و قه‌دشێ و ده‌ركارێ و هیزاڤا و بێرسڤێ هاتبونه ئاكنجیكرن لێ پشتى سه‌رهلدانێ و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ باهرا پێتریا گوندێن ده‌ڤه‌رێ هاتنه ئاڤاكرن زێده‌بارى چه‌ندین پروژێن خزمه‌تگوزارى و ئاڤا كرنا گوندێن هه‌ڤچه‌رخ وه‌كو گوندێ بریفكا و تروانش و بێدوهێ كو ژهه‌مێ پێدڤیێن ژیانێپێك دهێت.
ناحیا دێره‌لوك:
ل ده‌مێ دامه‌زراندنێ سه‌نته‌رێ ناحیێ ل گوندێ (بێبو) بو لێ هاته ڤه‌گوهاستن بو كومه‌لگه‌ها دێره‌لوكێ ئه‌وا بخورتى خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ لێ هاتیه خرڤه‌كرن پشتى هه‌ویێن كاڤل كرن و ویچرانكرنا ده‌ڤه‌رێ , ناحیا دێره‌لوك دكه‌ڤیته بكورێ روژهه‌لاتێ پارێزگه‌هێ , جهێ وێ یێ كویره و باهرا پێتریا گوندێن وێ رێكا ترومبێلێ نینه ژبلى رێكا ئامێدیێ –دێره‌لوك –شێلادزێ –بالندا-چه‌م جوى , پشتى سىه‌رهلدانا پیروز و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێماكوردستانێ باهرا پێتریا گوندێن وێ رێكا ترومبێلێ بو هاتیه ڤه‌كرن , ژیان و ژیارا خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ ل سه‌رچندنا هه‌ردو ره‌نگێن ده‌رامه‌تێ هاڤینى و زڤستانى یه وه‌كو گه‌نم و جهه و گارس و برنج و كه‌سكاتى بو ئاڤدانا ڤان ده‌رامه‌تا مفا ژئاڤا كانیا و ریبارێن بچویك دهێته وه‌رگرتن دیسا ل ده‌ڤه‌را ناحیا دێره‌لوك گه‌له‌ك گویز و باهیڤ و مازى و كه‌زان و كه‌نگروك هه‌نه, ژ روبارێن ده‌ڤه‌رێ:
1- روبیاركێ ئاڤا مارك كو ژ ڤان ژێده‌ران دهێت: كنیانش – زێوا سیتوى – گامێشكا – دوكه‌را مازى – چه‌ج جوى – پێپه‌رخا – گه‌لیێ بالندا – رویێشین
– شروك – ئارش- جارمندا – ئوره – دوكه‌را مازى – چه‌م حوى – پێپه‌رخا – گه‌لیێ بالندا – رویێ شین
2- روباركێ بێبو كو ژ دو تا پێك دهێت: بێبو – سپیێ – سه‌رنى – شیڤیێ – زه‌ره – زێى – زێوا سه‌رى – سه‌رنى – باشێ – زه‌ره – زێى
3- دوتازا – نێروا ژێرى – كانى ساركێ كاره – زێى.
ئه‌ڤه و زێده‌بارى رویبارێ زێیێ مه‌زن ئه‌وێ دكه‌ڤیته سنورێ روژئاڤا دگه‌ل ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا دیسان رویبارێ شه‌مدینان (رویێ شین) ئه‌وێ دبیته سنورێ روژهه‌لاتى دگه‌ل ده‌ڤه‌را بارزان و مزیرى ژوریا.
هه‌تا نوكه ژ رویێ شینواراڤه چ لێگه‌ریان نه‌هاتینه كرن ژبه‌ر هندێ هه‌تا نوكه چ جهێن شینوارا كو دزورن وه‌كو كه‌لها نێروه – پرا كه‌لیا ئه‌وا دكه‌ڤیته سه‌ر رویبارێ زێیێ مه‌زن نێزیك گوندێ ره‌شاڤا كو ده‌ڤه‌را ئامێدیێ ب ناحیا دێره‌لوك ڤه گرێدده‌ت زێده‌بارى پرا بلبل ئه‌وا ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا ب ده‌ڤه‌را نێروه و رێكان ڤه گرێدده‌ت و ئێك ژ شینوارێن ئیماره‌تا به‌هدینا یه زێده‌بارى چه‌ندین كه‌له و جهێن دى یێن كه‌ڤنار ل گوندێن زیوا شكان و سگێرێ .
روبه‌رێ ناحیێ (1007)كم2 و هژمارا گوندێن وێ (162) گوندن هه‌مى ل هه‌وێن كاڤل كرن و وێرانكرنا كه‌ردستانێ ژلایێ رژێما به‌عس یاگوربگورڤه هاتیه وێرانكرن و خه‌لكێ وان گوندا ل كومه‌لگه‌هێن (سیریێ- شێلادزێ – دێره‌لوكێ – كوانێ) وهژماره‌ك ل كومه‌لگه‌ها قه‌دشێ هاتنه ئاكنجیكرن , لێ پشتى سه‌رهلدانێ حكومه‌تا هه‌رێمێ ده‌ستێ ئاڤه‌دانیێ گه‌هاندنه هژماره‌كا گوندێن ده‌ڤه‌رێ لێ باهرا پێتریا وان هێشتا ژبه‌ر كاودانێن نه ئارام یێن ده‌ڤه‌رێ كاڤلن و نه‌هاتینه ئاڤاكرن.
تێبينى: نوكه شێلادزێ ژى بوويه ناحيه، به‌لێ ژێده‌رێ پێزانين ژێ هاتيه وه‌رگرتن ئاماژه ب وێ چه‌ندێ نه‌كريه.
ناحیا بامه‌رنێ:
گوندێ بامه‌رنێ دكه‌ڤیته بنارێ چیایێ مه‌تینا و فروكه‌خانا بامه‌رنێ یا به‌رنیاس نێزیكى وێه دیسان دكوڤیته نێزیك گوندێ ئه‌ره‌دنا یێ گوزارى , لڤێ دیماهیێ پێشكه‌فتنه‌كا مه‌زن یا ئاڤه‌دانیێ بخوڤه دیتیه , ناحیا بامه‌رنێ جهێ هوزانڤان و سوفى شێخا بویه سوفیاتى قوتابخانه‌كا ئاینى بو و گه‌له ك زانایێن ئاینى و زمانى و شاره‌زایا توره ئه‌ده‌بى قه‌ستا وێدكر ئه‌ڤ ناحیه ژ نوى هاتیه دامه‌زراندن ب فه‌رمانا كارگێرى یا ژماره (1197) ل 19/02/2000 ب داخازیا نێچیرڤان ئه‌حمه‌د پارێزگارێ دهوكێ یێ وى ده‌مى , وژ پێدڤیێن گرنگ یێن ده‌ڤه‌رێ یه بو به‌رفره‌هبونا ئاڤه‌دانیێ چه‌ندین فه‌رمانگه‌هێن حكومه‌تێ لێ هاتنه دانان ئه‌ڤه‌ژى هاریكارن بو بشبونا بارێ ئابورى و په‌یداكرنا ده‌لیڤێن كارى.
ناحیا چه‌مانكێ:
ئه‌ڤ ناحیه ب فه‌رمانا كارگێرى یا ژماره (1182) ل 19/02/2000 پشتى وى ده‌مى پارێزگارى ب فه‌رى دیتى كوناحیه‌ك ل وێرێ بهێته دامه‌زراندن داكو سنوره‌ك بو مشه‌خت بونا ژ گوندا بهێته دانان و خه‌لك بهێته هاندان بو قه‌ست كرنا گوندا , پشتى دامه‌زراندنا وێ چه‌ندین ده‌زگایێن حكومه‌تا هه‌رێمێ لێ هاتنه دانان , ل چه‌مانكێ كومه‌لگه‌هه‌كا ئاكنجیكرنێ یا هه‌ڤچه‌رخ هاتیه ئاڤاكرن و هه‌مى پێدڤیێن ژیانێ ژ پروژێن خزمه‌تكارى تێدا هاتینه بجه ئینان و مروڤ دشێت بێژیت چ جوداهى دناڤبه‌را وێ باژێرى دا نینن.
ژلایێ باكور رویبارێ زێ وقه‌زا ئامێدیێ یه , ژلایێ روژهه‌لات قه‌زاشه‌قلاوا , وقه‌زا حه‌مدانیێ , وموسل ل باشور , وشێخان ورویبارێ خازر ژلایێ روژئاڤا , رویبه‌رێ وێ (6418) كم2 ئانكو (1,047,6222) دونه‌من ، قه‌زایه‌كا كه‌ڤناره و ل سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا ئوسمانیا ل سالاَ 18777ز هاتیه دامه‌زراندن ، ناڤه‌ندا وێ باژێركێ ئاكرێ یه كۆ ئێكه ژمه‌زترین قه‌زایێن پارێزگه‌هێ و یاهاتیه گرێدان ب پارێزگه‌ها دهوكێ ڤه لروژا 15/07/1992 ێ ، حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ فه‌رمانداره‌ك بو داناو ل رێكه‌فتى 14/02/1993ده‌ست ب كاربوو ، ئه‌ڤ باژێره ل بنارێ چیاى هاتیه ئاڤا كرن خانى نێزیكێ گوپیتكێ بوینه و وینێ هه‌ره‌مه‌كێ دده‌ت ودیمه‌نه‌كێ زۆر جوان ژێ دیار دبیت و ژ هه‌مى باژێرێن دى دهێته جوداكرن ، ب ره‌خ ڤه دوو دۆلێت پر ئاڤ هه‌نه‌وهه‌مى ره‌زو بیستانن ، دناڤ نها لاَ رۆژهه‌لاتێ دا تاڤگه‌ها (سیپه) لێ هه‌یه‌و جهه‌كێ گوزارى یه و گه‌شتیار قه‌ستا وێ دكه‌ن داكو دیمه‌نیێن دلڤه كه‌ر ببینن و خۆ بده‌نه به ر هه‌وایێ سار ل وه‌رزێ هاڤینێ هه‌روه‌سا مه‌زارگه‌هێ (سیدى مجزوب) لێ هه‌یه. ئه‌ڤه و دناڤ دوَلا باكورێ رۆژ ئاڤایا باژێرى تربێ شێخ عبدالعزیز گه‌یلانى لێ هه‌یه‌و كو هه‌مى ئاڤ و داروباره وگه‌لى بناڤێ وى یێ ناڤداره‌و ب هزارا ده‌روێش و سۆفى سه‌را دده‌ن ، ونوكه ئاڤاهى هاتیه به‌ر فره‌هكرن ل سه‌ر وى جهى مزگه‌فته‌ك هه‌یه ول سه‌ر وێ قوبه‌كا سپى هه‌یه.
ل قه‌زایێ جهه‌كێ پیروزهه‌یه وه‌كو مه‌زارێ شێخ عبدالعزیز گه‌یلانى وشێخ اسماعیل وه‌لیانى وشێخ احمد وشێخ محمد وشێخ به‌دیع سورچى وشێخێ كوله‌كا وشێخ عبدالقادر گه‌یلانى.
ئاكرێ ژ باژێرێن كه‌ڤنار ودیروكى یه ومێژویا وێ دزڤریت بو سه‌رده‌مێ (ته‌باشیرى) وئه‌ف سه‌رده‌مه بو گوند وباژێر په‌یدابوین , دهێته ته‌خمین كرن كو ل سالا (700) به‌رى بونێ هاتیه ئاڤاكرن وه‌كو سه‌نته‌رێ ئاكنجیبونا مروڤان ودبێژن ئه‌و كه‌سێ ئاڤاكرى ناڤێ وى (میر زه‌ید) بو وناڤێ ئاكرێ ل سه‌ر دانا چونكو وى ده‌مى ئه‌و زه‌ره‌ده‌شتى بون ودبێژن ناڤێ وێ ژپه‌یڤائاگر هاتیه ده‌رئێخستن.
ل ئاكرێ هنده‌ك جه هه‌نه دیار دبیت كو ئه‌ف باژێره به‌رى وپشتى بونێ یێ گرنگ بو وهنده‌ك دیروكناس دبینن كو ژ وه‌لاتێ (المرج) ه و لنێزیك وێ هنده‌ك شوینوارێن كه‌ڤن لێ هه‌نه مێژویا وێ یا كه‌ڤن به‌رچا ڤ دبیت وه‌كو هنده‌ك گه‌روكڤانا به‌حسێ وێ كرى (حه‌مه‌وى) د (معجم البلدان) دا كو ئاكرێ كه‌لهه‌كا ئاسێ یه ل چیایێن موسل وخه‌لكێ وێ كوردن ل روژ هه‌لاتێ موسل (ئاكرا حه‌میدى یه) هه‌ر وه‌سا (ابن الاسیر) دگه‌له‌ك جهادا سالوخه‌ت دایه كو گه‌له‌ك ئاڤ وخێرات لێ هه‌نه.
باژێرێ ئاكرێ مێژویه‌كا دیار هه‌یه نه‌خاسمه ل سه‌ر ده‌مێ میرێ كورد (عیسا حه‌میدى). ل سالا (528) مشه‌ختى عیمادالدین زه‌نگى ئینا بن ده‌ستهه‌لاتا خو وعیسا حه‌میدى كره میرێ وێ. ده‌مێ میر نشینا بادینان هاتیه دانان ئاكرێ سه‌رب وێ ڤه بو وجهه‌كێ ستراتیجى بو , بو میرگه‌هێ. مروڤه‌كێ پاشاى یێ نێزیك ده‌ستهه‌لات لێ دكر , ژ كه‌سانێن بنه‌مالا میر سه‌یفدینا یێن ده‌ستهه‌لات لێ كرى (اسماعیل پاشایێ دووێ)بو كو كه‌سێ دوماهیێ بو ژ حاكمدارێن بادینان وئێكه‌م كه‌سێ كریه جهه‌كێ ئاسێ سلتان (حسێن وه‌لى) بو ل سالا (956) مشه‌ختى.
ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنێ یه ل هه‌مى وه‌رزێن سالێ زێده‌بارى ره‌زو چه‌مێن فێقى وزه‌یتون وهنار وهژیر وحلیكا وبو ڤێ چه‌ندێ مفا ژ ئاڤا كانیێن به‌ربه‌لاڤ ل ده‌ڤه‌رێ هاتیه وه‌رگرتن گه‌له‌ك برنج لێ دهێته چاندن وژباشترین جورێ برنجایه هه‌ر وه‌سا بازرگانى ل ده‌ڤه‌رێ دهێته كرن.
ئاكرێ بخو بازاره‌كێ بازرگانى یێ سه‌ره‌كى یه ل ده‌ڤه‌رێ گه‌له‌ك شوینوارێن كه‌ڤن وپیروز ل ئاكرێ هه‌نه وه‌كو:
1- نیگارێن شكه‌فتا كندك.
2- كه‌لها ئاكرێ.
3- كه‌لها شوشێ.
4- مزگه‌فتا مه‌زن.
ئاكرێ ڤان ناحیا بخوڤه دگریت:.
ناحیا گرده‌سین
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ گرده‌سینه ب رێكه‌كا قێركرێ ب سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ڤه دهێته گرێدان , رامانا وێ ب زمانێ كوردى ئانكو گركێ كه‌سك ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه ده‌رامه‌تێ دێم ناحیه دكه‌ڤیته وێ دڤه‌را باران مسوگه‌ر لێ دبارن ودكه‌ڤیته ده‌ڤه‌را ده‌شتا (ناف كورێ – مه‌ره‌ج)كو زور ب ئاڤ وبه‌رهه‌مێ خو یا بناڤ وده‌نگه .
ناحیه بخو ژێده‌ره‌كێ سه‌ره‌كى یه بو به‌رهه‌م ئینانا گه‌نم وجه‌ه‌ه ونیسك ونوكا زێده‌بارى به‌رهه‌مێ هاڤینى وه‌كو برنج كو زور یێ بناڤ وده‌نگه هه‌ر وه‌سا گولبه‌روژ وباجان وهه‌ه‌مى جورێن كه‌سكاتى لێ دهێنه چاندن , جوتیارێن ده‌ڤه‌رێ مفاى ژ ئاڤا بیرا وه‌ردگرن كو گه‌له‌ك ل ده‌ڤه‌رێ هه‌نه زێده‌بارى بیرێن سه‌ر ئه‌رد وده‌ڤه‌ر ب بیرێن ئاڤێ یێن بوش یا ناڤداره كو پتریا جاران ماتور بو ئاڤدانێ ناهێنه ب كار ئینان به‌لكو ئه‌وبخو ده‌ردكه‌ڤیت.
پتریا ئه‌ردێ وێ ده‌شته ویێ راسته هه‌ر وه سا هنده‌ك گرك وبلنداهى لێ هه‌نه كو مفا بو بخودانكرنا ته‌رش وكه‌والى ژێ دهێته وه‌رگرتن كو ژێده‌ره‌كێ سه‌ره‌كى یه بو ژیارا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ , خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ب خودانكرنا په‌زى یێ یێ ناڤداره وسپیاتیێ وان یێ بناڤ وده‌نگه نه‌خاسمه (په‌نیر).
ناحیه ( (96گوندا بخوڤه دگریت وپشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ گه‌له‌ك قوتابخانه وبنگه‌هێن ساخله‌میێ لێ هاتینه ئاڤاكرن وده‌ستێن ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشتینه هه‌مى ناحیێ .
ناحیا بجێل
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ بجێله دكه‌ڤیته سه‌نته‌رێ قه‌زا یێ وب رێكه‌كا قێركرى پێڤه دهێته گرێدان دكه‌ڤیته بنارا باشورا چیایێ (سادا) دنهاله‌كا تژى ره‌ز و دارێن فێقى دا وسیلاڤه‌كا ئاڤێ لێ هه‌یه .
ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه یا دێم ئه‌ردێ وێ درێژه‌پێدانه ب ده‌شتا (ناف كورێ – مه‌رج) كو ئاخه‌كا باشه بو چاندنێ وبه‌رهه‌م ئینانێ , ئه‌ردێ وێ یێ ب گركێن بلند بناڤ وده‌نگه وروه‌كى (كه‌نگر) گه‌له‌ك لێ شین دبیت.
ل ده‌ڤه‌را ده‌شتێ گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوك لێ دهێته چاندن زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه كو برنج ب تایبه‌ت برنجێ شه‌ش مه‌هى ل هنده‌ك گوندێن ناحیێ فێقى دهێته چاندن وه‌كو خوخ وسێف وهژیر وهنار … وهتد , خه‌لك بو ئاڤدانێ مفاى ژ ئاڤا كانیا وه‌ردگریت زێده‌بارى ئاڤا رویبارێ (بریشو) كو ژ سنورێ ناحیا نه‌هلێ دزێت وودناڤه‌راستا ناحیێ دا ده‌ربازبیت هه‌تا دگه‌هیته زێى مه‌زن.
زێده‌بارى مفا وه‌رگرتن ژ ئاڤا رویبارێ زێى مه‌زن كو توخیبێ ناحیێ ژلایێ روژهه‌لات ڤه‌بردكه‌ت.
ژچیایێن وێ چیایێ (سادا)كو باكورێ ناحیێ ڤه‌بردكه‌ت.
پشتى دامه‌زرندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ناحیێ پێشكه‌فتنه‌كا به‌رچاف بخوڤه دیتیه ورێكا سه‌ره‌كى دهوك هه‌ولێر تێداده‌ربازدبیت ل سه‌ر رویبارێ زێى پراقه‌ندیل هاتیه دانان وده‌ستێ ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ وگوندێن (بێخمه وبیبێ) هاتینه ئاڤاكرن.
ل سالا 1938 بجێل بویه ناحیه پشتى ژ گوندێ كه‌لاتێ هاتیه ڤه‌گوهاستن ژمارا خه‌لكێ وێ 14470 كه‌سه .
ناحیا دینارته (نه‌هلێ)
به‌رێ سه‌نته‌رێ وێ ل گوندێ بیرا كه‌پرا بو لێ ژبه‌ر ئاریشێن كارگێرى ونه‌بونا رێكێن هاتن وچونێ سه‌نته‌رێ ناحیێ ل سالا 1955 بو گوندێ دینارته هاته ڤه‌گوهاستن نوكه ب رێكه‌كا قێركرى ب سه‌نته‌رێ قه‌زا ئاكرێ ڤه هاتیه گرێدان , دینارته دكه‌ڤیته ناڤه‌راستا نه‌هله وچیایێ پیرس دكه‌ڤیته باكورێ وێ وچیایێ زه‌نته وسه‌رێ ئاكرێ دكه‌ڤیته باشورێ وێ ورامانا وێ بزمانێ كوردى ژ په‌یڤا (نهال) هاتیه چونكو دكه‌ڤیته ناڤبه‌را چیایێ پیرس وسه‌رێ ئاكرێ.
ژیارا خه‌لكى ل سه‌ر چاندنێ یه و ده‌ڤه‌ر ب چاندنا برنجى یاناڤداره ودارێن فێقى كو لڤێ دوماهیێ زور هاتینه چاندن ژوانا سێڤ وحلیك وهنار ومشمش وگویز زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ دێم وه‌كو سماق وباهیڤ , هنده‌ك ژخه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژیانا وان ل سه‌ر كومكرنا به‌رهه‌مێ سروشتى یه وه‌كو كه‌زان –مازى – كه‌نگر – دار وره‌ژى وچاندنا گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوكا ل پلا دوماهیێ دهێت ورویبه‌رێن كێم دهێنه چاندن ژبه‌ر سروشتێ وێ كو پتریا وێ چیانه ژبلى ده‌شتا هه‌رنێ , كانیێن ئاڤێ ل پتریا ده‌ڤه‌رێن ناحیێ هه‌نه ئه‌ف ئاڤه هنده‌ك شیفك ورویبارێن بچویك چێدكه‌ن نه‌خاسمه ل ده‌ڤه‌رانه‌هلێ رویبارێ بریشو ل وێرێ دزێت وپێك دهێت (گربیش – سیان – شزنا – دینارته – زه‌نته –زیراڤا – زێى مه‌زن ).
(نه‌قه‌ب –ئامه‌دا- زه‌نته) زێده‌بارى رویبارێ زێى مه‌زن توخیبێ وێ ژ باكورى ڤه ڤه‌بردكه‌ت , هه‌روه‌سا مفا ژ رویبارێ خازر دهێته وه‌رگرتن كو ژگوندێ كافیا دزێت وتوخیبێ ناحیێ ژلایێ باكورێ روژ ئاڤا ڤه‌بردكه‌ت.
ژچیایێن وێ (سه‌رێ ئاكرێ – سادا ) توخیبێ ناحیێ ژلایێ باشور ڤه‌بردكه‌ت وچیایێ (پیرس) كو ئه‌ردێ ناحیێ دكه‌ته دوو پارچه زێده‌بارى چیایێن (بانى – سه‌رێ هلورا – كادانا).
فه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ (31) جهێن شوینوارا توماركرینه ژوانا (ئامادا – دمزى – گربیش -هه‌رن – هرورا – بیره‌كه‌پرا … هتد).
گه‌له‌ك جهێن گه‌شتیارى ودیمه‌نێن سروشتیێن جوان وئاڤێن خوش ل ناحیێ هه‌نه (گه‌لى زه‌نته – گربیش – گه‌لى پیرس – گه‌لى سپیندارال نێزیك گوندێ ئامادا ).
ئه‌ردێ ناحیێ ب دارستانێن رند ودارێن سروشتى وببه‌رهه‌م یێ داپوشى یه وه‌كو دارێن مازى وگوهیشك وهرمیكێن دێم وكه‌زان …. هتد .
پتریا گوندێن ناحیێ به‌رى وپاش ئه‌نفالێن ره‌ش هاتبونه وێرانكرن وپشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ده‌ست ب ئاڤه‌دانكرنا ده‌ڤه‌رێ هاتیه كرن وپروژێن خزمه‌تكارى بو خه‌لكى هاتینه دابینكرن وخه‌لكى هه‌ست ب ئارامیێ وبه‌خته وه‌ریێ كریه نه‌خاسمه سه‌یرانچیا , هاڤینگه‌ه وجهێن دى یێن گه‌شتیارى دكڤندا ژهه‌مى چاڤدانێ وئاڤاكرنا جهێن خوش وهوتێلا بێ به‌هر بویه .
7- قه‌زا به‌رده‌ره‌ش:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ (به‌رده‌ره‌ش)ه وبرێكه‌كا قێركرى ب سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ڤه دهێته گرێدان دكه‌ڤیته باشورێ ده‌شتا ناف كورێ رامانا ناڤێ وێ ب كوردى ئانكو ده‌رگه‌هێ ره‌ش.
ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنا ده‌رامه‌تێ دێمه چونكو ئه‌ردێ وێ دكه‌ڤیته وێ ده‌ڤه‌را مسوگه‌ر باران لێ دهێن له‌ورا ژێده‌ره‌كێ گرنگه بو به‌رهه‌مێن گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوكا زێده‌بارى چاندنا به‌رهه‌مێ هاڤینێ وه‌كو برنج وباجان وپیڤاز وگول به‌روژ وهه‌مى جورێن كه‌سكاتى , ومفا ژ ئاڤا بیرا دهێته وه‌رگرتن هه‌ر وه‌سا مفا ژ ئاڤا رویبارێ خازرى ب رێكا جوكێن مه‌زن یێن ئاڤدانێ دهێته وه‌رگرتن كو ل سه‌ر هه‌ردوو ره‌خا هه‌نه , هه‌روه‌سا ماتور ژى دهێنه ب كار ئینان وخه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ته‌رش وكه‌وال ومریشكا بخوداندكه‌ت , ناحیه ب به‌رهه‌مێن خو یێن چاندنێ یاده‌ووله‌مه‌نده وده‌شتا وێ یا به‌رین وراسته.
دپه‌رتوكێن گه‌روكڤانان دا دبێژنێ ده‌شتا مه‌ره‌ج كو دجوگرافیێ دا یا بناڤ وده‌نگه ژ بلى هنده‌ك گرگا ل باشورێ روژهه‌لات هه‌نه , هه‌ر وه‌سا خه‌لكێ وێ مفاى ژ ئاڤا زێى مه‌زن وه‌ردگرن كو توخیبێ ڤه‌برێ ناحیێ یه ژ لایێ روژهه‌لات ڤه.
لڤێ دوماهیێ فه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ پتر ژ 33 جهێن دیروكى توماركرینه چونكو گه‌له‌ك گركێن بلند وجهێن كه‌ڤن لێ هه‌نه (گرێ بامه‌رزێ – روڤیا زیكنان-حسینیه- گرده‌پان … هتد).
رووبه‌رێ ناحیێ 896 كم 2 وپشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ناحیا به‌رده‌ره‌ش پێشكه‌فتنه‌كا به‌رچاف بخوڤه دیتى یه قوتابخانه وبنگه‌هێن ساخله‌میێ ل گوندێن وێ هاتینه ئاڤاكرن وده‌ستێ ئاڤه‌داندكرنێ گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ وپێدڤیێن چاندنێ ل سه‌ر جوتیارا هاتینه به‌لافكرن.
