رۆژ دچن و زمان نا راوه‌ستیت و دیرۆك دنڤیسیت و جیهان دهێته‌ گوهۆرین، به‌ری سه‌د سالان ئانكو به‌ری چه‌رخه‌كێ جیهان د مه‌زنترین شه‌ڕ دا بوو ئه‌و ژی شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكێ بوو. شه‌رێ جیهانی یێ ئێكێ (1914 ـ 1918) دهێته‌ هژمارتن ئێك ژگرنگترین روودانێن دیرۆكی، خرابیێن ڤێ شه‌ڕی گه‌هشتنه‌ سه‌رانسه‌ری جیهانێ و ب تایبه‌ت جیهانا ئه‌ورۆپی و رۆژهه‌لاتا ناڤین و هه‌تا ببووینه‌ گۆره‌پانێن شه‌ڕی، ڤی شه‌ڕی گوهۆرینێن مه‌زن خستبوونه‌ د ژیانا گه‌له‌ك گه‌لان دا.
سالێن به‌ری روودانا شه‌ڕێ جیهانی یێ ئێكێ هنده‌ك كێشه‌ییِن نێڤده‌ولی سه‌رهه‌لدان و د شیان دا بوو ئه‌ڤ كێشه‌ هاتبانه‌ چاره‌سه‌ركرن ئه‌گه‌ر ژی هزرا له‌شكری د وی سه‌رده‌می یا زال نه‌بوو ل ده‌ف سیاسه‌تا هنده‌ك وه‌لاتێن مه‌زن یێن ئه‌ورۆپا.
ب هه‌بوونا هنده‌ك كێشان به‌ری روودانا شه‌ڕی هه‌ر ژ (1870-1914) كو سیسته‌مێ په‌یوه‌ندیێن نهێنی یێن نێڤده‌وله‌تی هه‌بووینه‌ و ئه‌و ژی بووینه‌ ئێك ژ ئه‌گه‌رێن روودانا شه‌ڕی دیاركرین، ژ وان په‌یوه‌ندیێن (نه‌مسا و ئه‌لمانیا) (فره‌نسی و رۆسی) (ونێزیكبوونا بریتانی یابانی) و (بریتانی فره‌نسی) و.. . هتد.
هه‌ر وه‌سا هنده‌ك روودانێن دی یێن مێژووی هه‌بووینه‌ و كاریگه‌ر بووینه‌ و دهێنه‌ هژمارتن ژ ئه‌گه‌رێن نه‌ راسته‌وخوه‌ یێن شه‌ڕی وه‌ك (قه‌یرانا بولانج) و (كێشا دریڤۆس) هه‌روه‌سا داگیركرنا (ئه‌لزاس و لۆرین) ژ لایێ ئه‌لمانیا ڤه‌ كو دو ده‌ڤه‌رێن فره‌نسی بوون و داگیركرنا بۆسنه‌ و هڕسك ژ لایێ نه‌مسایێ ڤه‌ و كێشه‌یێن مه‌راكش و شه‌ڕێن به‌لقانێ و هه‌ڤركیا دروستكرنا چه‌كی و پێشكه‌فتنا هزرا نه‌ته‌واتی و سه‌رهه‌لدان و پێشكه‌فتنا هزرا له‌شكری و هه‌ڤڕكیێن داگیركرنێ هه‌تا رێژه‌كا مه‌زن، ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌می دبنه‌ ئه‌گه‌رێن نه‌ راسته‌وخوه‌ یێن شه‌ڕی. جیهان د بارودۆخێن خراب دابوو هه‌تا راده‌كی جیهان د شه‌ڕێ ده‌روونی دا بوو، جیهان به‌س ل هیڤیا چریسكا شه‌ڕی بوو. كورێ شاهێ ئیمبراتوریا نه‌مسا (فردیناند وهه‌ڤژیناوی) قه‌ستا باژێرێ سراییفۆ پایته‌ختێ بۆسنه‌ كربوون و د 18/7/1914 هاتنه‌ كوشتن ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كێ ب ناڤێ (جفریێلۆ پیرسیب) خه‌لكێ بۆسنه‌ بوو و د كۆمه‌لا (ده‌ستێ ره‌ش) یا سڕبی دابوو، نه‌مسا داخواز ژ ئه‌لمانیا كر شه‌ڕه‌كێ تۆلڤه‌كرنێ بكه‌ت دژی سڕبیا و هه‌ڤالێن وێ. ب ڤێ چه‌ندێ چریسكا شه‌ڕێ جیهانی یا ئێكێ سه‌رهه‌لدا و شه‌ر ده‌ستپێكر و ئه‌ڤه‌ دبیته‌ ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی یێ شه‌ڕی. ئه‌ڤ شه‌ڕه‌ بۆ ده‌مێ چار سالان ڤه‌دكێشیت ژ 1914 تا 1918، بدووماهیك دهێت ب سه‌ركه‌فتنا هێزێن هه‌ڤپه‌یمان و سنۆره‌ك بۆ ئه‌لمانیا و هه‌ڤالێن وێ دهێته‌ دانان د كۆنگرێ ئاشتیێ دا ل پاریسێ ل سالا 1919، هه‌روه‌سا ده‌وله‌تا ئوسمانی نامینیت پارچه‌ پارچه‌ دبیت و گه‌له‌ك ده‌وله‌تێن نوو ژی دروست دبن.