محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی

(ل 17/9/1922) شێخ مه‌حموودێ حه‌فید ئالایێ شاهێ كوردستانێ ل باژێرێ سلێمانیێ ل سه‌ر بانێ مزگه‌فتا مه‌زن بلندكر)
ب هه‌لكه‌فتا رۆژا ئالایێ كوردستانێ 17/12/2018 ئالایێ كوردستانێ درۆكه‌كا كه‌ڤنار و درێژ یا هه‌ی، دزڤریته‌ به‌ری هزاران سالان، هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ (كاوه‌یێ ئاسنگه‌ر) ب بلندكرنا (كافه‌) وه‌ك ئالا هاتیه‌ بلندكرن ل ده‌مێ سه‌ركه‌فتن ب ده‌ستخوه‌ڤه‌ ئینایی ل سه‌ر خوینمێژ و جه‌لاد (زوحاكی) و ب ناڤێ (ده‌رفیشی كافیانی) هاتبوو ناڤكرن، هه‌روه‌سا ئالایێ (میدیا) ده‌وله‌تا میدیان ئالایێ خوه‌ یێ تایبه‌ت هه‌بوو یێ پێكهاتی بوو ژ ره‌نگێ سۆر و سپی و كه‌سك، كانزانیان (كانزانی) ئالایێ خوه‌ هه‌بوو ب ناڤێ (شه‌هداد) به‌ری سێ هزار سالان. میرنشینا سۆران ب سه‌رۆكاتیا میر محه‌مه‌د ره‌واندۆزی ئالایێ وێ یێ سپی و ره‌ش بوو ل سالێن 1816ـ 1856، ساسانیان ئالایێ ئیمبراتۆریا خوه‌ هه‌بوویێ ب ریشالك بۆ سه‌ر ب زه‌ر و قه‌هوائی ڤه‌بوو. ئالایێ سه‌لاحه‌ددین ئه‌یۆبی ب ره‌نگێ زه‌ر بوو، و ئالایێ میرنشینا بۆتان و ل سالا 1920 ل باژێری ئیسته‌نبۆلێ كۆمه‌لا رێكخراوێن جڤاكى یا كوردی رابوو ب دیزاینا ئالایێ كوردستانێ بۆ جارا ئێكێ هاته‌ بلندكرن ل سه‌ر ده‌ڤه‌رێن رزگاركرین ده‌مێ شۆره‌شا (ئاگری) 1927ـ 1930 ب قومانداریا جنه‌رال ئیحسان نووری پاشا. ل 17/9/1922 شێخ مه‌حموودێ حه‌فید ئالایێ شاهێ كوردستانێ ل باژێرێ سلێمانیێ ل سه‌ر بانێ مزگه‌فتا مه‌زن بلندكر ب ره‌نگێ كه‌سك ل نیڤێ بازنێ سۆر ول نیڤا بازنی وێنێ هه‌یڤێ. ل 17/12/1945 ئالایێ كوردستانێ یێ نوكه‌ ل باژێرێ مهاباد هاته‌ بلندكرن ب ئاهه‌نگه‌كا هه‌ژی و قه‌شه‌نگ ل گۆره‌پانا چارچرا. و ل ژێر سیبه‌را ڤی ئالایێ پیرۆز كۆمارا كوردستان هاته‌ راگه‌هاندن ل 22/1/1946. ئالایێ كوردستانێ یێ بوویه‌ دوورشمێ سیما و هه‌یبه‌ت و خه‌بات و سه‌رفه‌رازی و سه‌ربلندیا ملله‌تێ كورد ب قاره‌مانی و فیداكاری و خه‌باتا ده‌هان سالان. قودسیه‌ته‌كا مه‌زن و جهه‌كێ پاراستی یێ هه‌ی ل جه‌م كوردان. یێ هاتیه‌ دیزایین و به‌رهه‌ڤكرن و نه‌خشه‌كرن ب تبل و داڤا چێرۆك و كار و خه‌باتا ملله‌تێ كورد و خوینا هزاران شه‌هیدێن هه‌رده‌م ساخ دیاردكه‌ت و یێ هاتیه‌ پاراستن ب ده‌ستێ خه‌باتكه‌ر و قاره‌مانان دابمینیت یێ به‌رز و بلند وه‌ك بلنداهیا چیایێن كوردستانێ ل هه‌موو ده‌م وجهان، ره‌نگێ سۆر خوینا شه‌هیدێن هه‌رده‌م ساخن. ره‌نگێ كه‌سك سۆر وه‌كو ژینگه‌ها كوردستانێ یه‌ ره‌نگێ سپی تشكێن ئازادیێ و ئاشتیێ نه‌ ره‌نگێ زه‌ر و سۆر ره‌نگێ ئاگر و خه‌تیر و شه‌مالكێن نه‌ورۆزێ نه‌. ل 16/12/1946 ئه‌ڤ ئالایێ پیرۆز یێ هاتیه‌ راده‌ستكرن ژ ده‌ستێ پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د سه‌رۆكێ كۆمارا كوردستان ل مهاباد، بۆ ده‌ستێ بابێ روحی یێ نه‌ته‌وا كورد بارزانی مسته‌فا ب په‌یڤه‌كا دلسۆز و دیرۆكی (ئه‌ز كه‌سێ نابینم وه‌ك جه‌نابێ ته‌ یێ پارێزه‌ر، پاراستنێ ل سه‌ر ڤی ئالای بكه‌ت). له‌ورا هه‌رسال ل 17 كانوونا ئێكێ یا بوویه‌ رۆژا ئالایێ كوردستانێ و جه‌ماوه‌رێ كوردستانێ ب چالاكیان و ئاهه‌نگێن هه‌ژی رادبن، ئالایه‌كێ فه‌رمی یه‌ و ل ژێر سیبه‌را ڤی ئالای په‌ر له‌مانێ كوردستانێ یێ هاتیه‌ هه‌لبژارتن و پێكئینان ل گه‌ل حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب هه‌موو داموده‌زگه‌ه و سازیان و رێكخراوێن جه‌ماوه‌ری و پیشه‌یی و پارتێن كوردستانی و تۆماركرنا قاره‌مانیێن مه‌زن ژ لایێ پێشمه‌رگێن قاره‌مان ڤه‌ پارێزه‌رێن خاك و وه‌لات و نیشتیمان. هه‌موو دئاماده‌نه‌ ب رحوگیان پارێزن و به‌رگریێ لی َبكه‌ن، وه‌كو سه‌رۆك مسعود بارزانی ل رۆژا 16/8/1998 كه‌ره‌مكری و ئاماژه‌ دایه‌ ڤێ چه‌ندێ. ئه‌ڤچا كورد ل پێشیا وان ده‌وله‌تانه‌ ئه‌وێن ئالا هه‌ین ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ و دی مینیت هه‌رده‌م ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن كاریگه‌ر و هه‌ستیار و زێندی. وه‌ك سروودا ئه‌ی ره‌قیب و زمانێ كوردی و نه‌ورۆز و سالا كوردی و شۆره‌ش و داستان و سه‌رهه‌لدانێن كوردی…هتد ژ ره‌گه‌ز و بنه‌ما، ئالایێ كوردستانێ ملله‌تێ كورد سه‌رانسه‌ری جیهانێ د گه‌هینیته‌ ئێك ب ئێك هه‌ست و هه‌لویست و ئێك رێزیێ موكوم دكه‌ت كو د ئێك سه‌نگه‌ر دابن ل به‌رانبه‌ری دوژمنان و ره‌گه‌زپه‌رست و شۆفینیا. هیڤیخوازین ئه‌و هه‌ست و هه‌لویست ببیته‌ هانده‌ره‌كێ ئه‌كتیڤ و كاریگه‌ر بۆ رێخستنا مالا كوردی ب ئێك دل و جان. پیرۆزبیت رۆژا ئالایی كوردستانێ 17/12/2018 ل هه‌می كورد و كوردستانیا و ب ئانه‌هیا خودایێ مه‌زن دلۆڤان و خۆراگریا ملله‌تێ كورد دێ مینیت هه‌ر یێ به‌رز و بلند وه‌ك بلندیا چیایێن كوردستانێ.

پشكا 29
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامیدی
29 جل و به‌رگێن كوردی
ژ ئه‌گه‌رێ دكتاتۆری و ره‌گه‌زپه‌رستیێ و سته‌مكاریا رژێمێن حوكمدار داگیركه‌رێن كوردستانێ، گه‌له‌ك رۆژێن سه‌خت و دژواریێن بوورین ل سه‌ر ملله‌تێ كورد، كوهه‌می بیاڤێن ژین و ژیارێ ڤه‌گرتن، حه‌تا راده‌كی جلكێن كوردی ژی به‌هره‌ك هه‌بوو ژ ڤێ چه‌ندێ. دهاتنه‌ قه‌ده‌غه‌كرن ل پرانیا ده‌ڤه‌رێن باكۆرێ كوردستانێ ل توركیا و ل كوردستانا باشور ل عیراقێ پشتی نسكۆیا سالا 1975 و رێكه‌فتنا جه‌زائیر یا ره‌ش 5/3/1975 رژێما گۆر به‌ گۆر پلان دانان بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ و به‌دله‌ ل سه‌ر كرێكارا و فه‌راشا و شۆفێرا ل هه‌می داموده‌زگه‌ها دبه‌لاڤه‌كرن، پێخه‌مه‌ت جلكێن كوردی نه‌كه‌نه‌ به‌رخوه‌، سه‌ره‌ده‌ریا نه‌جوان و ره‌وا دهاته‌كرن ل گه‌ل وان كه‌سان ئه‌وێن ب جلێن كوردی ڤه‌، ل گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن عیراقێ حه‌تا راده‌كی دگه‌هشته‌ حاله‌تێ كوشتنێ، له‌ورا خه‌لكێ مه‌ نه‌جاردبوون ب جلكێن موده‌ ڤه‌ بچنه‌ وان ده‌ڤه‌ران، جلكێن كوردی ناسناما ملله‌تێ كورده‌ یا به‌رز و ئاشكه‌را بێ پسیار و به‌رسڤ دبێژیت، ئاها ئه‌ڤه‌ ئه‌ز كوردم خودانێ خوه‌ كه‌لتۆره‌كێ ره‌سه‌نم و خودانێ خوه‌ ده‌وله‌ت و میرنیشنان بووم و شۆره‌ش و سه‌رهلدانا مه‌ و مێرخاس و عه‌گید و هزاران شه‌هیدان مه‌ و مێژوویه‌كا كه‌ڤنار و دورو درێژه‌ و شارستانیه‌كا پێشكه‌فتی و دێرین، ل جیهانێ كێم نه‌ته‌وا هه‌بن ب جوانی و پێكهاتیا و ره‌نگ و ره‌نگ و رێكوپێكیا جلوبه‌رگا یێن قه‌شه‌نگ و جوان و سه‌رنجراكێش وه‌ك جلكێن كوردی بن، هه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كێ تایبه‌تمه‌ندیا خوه‌ یاهه‌ی ب شواز و فه‌سالا جلكێن خوه‌، و گه‌له‌ك جاران ب جلوبه‌رگا دزانن یێ كیش ده‌ڤه‌رێ یه‌، لێ سه‌ره‌رایی هه‌می جوازیا دێ مینن جلێن كوردی ئه‌و ناسناما ره‌سه‌ن، یێن پێكهاتینه‌ ژ كولاڤ و ده‌رسۆكا، به‌ركیسك ئان به‌رگیز (شه‌ل و شه‌پك) كراس و قوتكا و ئێله‌ك و جوخكا، شووتك، شال، كالك و گۆره‌ و ساقا و كلاش، كو ب ده‌هان جۆر و ره‌نگ و فه‌سالانه‌، سه‌باره‌ت یێن ئافره‌تا كراس و فیستان، كراس و كورته‌ك و كه‌و، ده‌رسۆك و شال. ئه‌ڤنه‌ هه‌می جهێ مه‌نده‌هۆشیا خه‌لكێ جیهانێ نه‌، ژ سه‌خله‌تێ نه‌ته‌وه‌یی یێ ره‌سه‌ن و كه‌ڤنار یێ ملله‌تێ كورد. ژبه‌ر گرنگیا ڤی بابه‌تی ل سالا 2009 شاره‌زا راگه‌هاندنێ رۆژنامه‌نڤیس محه‌مه‌د ئیراهیم ئامێدی، رۆژا جلكێن كوردی پێشنیازكر بۆ په‌رله‌مانێ كردستانێ ب داخوازنامه‌كێ ل رۆژا 5/5/2009 بهێته‌ ده‌ستنیشانكرن كو سالانه‌ ل 10 ئادارێ دهێت ساخكرن، هه‌رچه‌نده‌ ب فه‌رمی نه‌هاتیه‌ ده‌رئێخێستن، و ناڤبری پرتووكه‌ك چاپ كر ل سه‌رڤێ چه‌ندێ ب ناڤونیشان (هزرا رۆژا جلكێن كوردی، بزاڤ و ئارمانج). جلكێن كوردی ب رۆژا خوه‌ڤه‌ سیمایێ پیته‌دانێ و پاراستنێ و ده‌نگڤه‌دانێ و بلندكرنا ئاستێ گه‌شه‌پێدانا هوشه‌مه‌ندیا نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی د ناڤ جه‌ماوه‌رێ مه‌دا، رۆژ بۆ رۆژێ و سال بۆ سالێ رێژا پووته‌پێدانێ ب جلكێن كوردی و كرنه‌به‌ر خوه‌ یا یازێده‌ دبیت، ب ئه‌رك رۆل و حه‌زا خه‌لكێ مه‌ یێ شه‌ره‌فمه‌ند. ب ڤی ئه‌ركی وحه‌زێ و پووته‌دانێ ب ئانه‌ها خودایێ مه‌زن دلۆڤان، ل نێزیكترین ده‌م ئه‌م ژی وه‌ك ده‌وله‌تێن كه‌نداڤی و هند و پاكستانێ و چین و یابانێ، دێ هه‌رده‌م ب جلوبه‌رگێن كوردی بین، ل سه‌ر ئاستێ ناڤخوه‌یی و میری و ده‌رڤه‌ی كوردستانێ، كو سه‌رفه‌راز و سه‌ربلندین ب سه‌رۆكێ هێژا مه‌سعود بارزانی، هه‌رده‌م یێ ب جلێن كوردی ڤه‌ یه‌، ئه‌گه‌ر ملله‌تێن جیهانێ شانازیێ ب كه‌لتۆر و جلوبه‌رگێن خوه‌ بكه‌ن، ئه‌م ژی وه‌ك ملله‌تێ كورد خودانێ خوه‌ ڤی كه‌لتوورێ زه‌نگین و ره‌سه‌نین، نه‌ كێمترین ژ وان ملله‌تان، و سه‌رفه‌رازین و شانازیێ ب كه‌لتۆری و جلكێن خوه‌ دكه‌ین و دهێن ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن به‌رده‌ست و دیار، پێدڤی پووته‌دانێ نه‌ و هه‌می هوكار و پلان بهێنه‌ دارشتن بۆ كارێ پێدڤی.

محه‌مه‌د ئیراهیم ئامێدی
جهێ داخێ یه‌ هه‌لویستێ هه‌موو رژێمێن عیراقێ هه‌تا یێن ده‌ڤه‌رێن دۆرمه‌ندۆر غه‌ریزا ته‌عریبێ و ته‌تریكێ ژ مێشكێ وان دا نا ده‌ركه‌ڤیت و هه‌ر ناده‌ركه‌ڤیت، ڤه‌دكێشیته‌ هزاران سالان هه‌تا ئه‌ڤرۆ، ئه‌م كورد ژی ب چاڤێن زل به‌رێ خوه‌ دده‌ینه‌ برینێن كۆل، و خیانه‌تكاریا 16 ئۆكتوبه‌رێ 2017 كلیله‌كا دی یه‌ بۆ ده‌رگه‌هێ ته‌عریبێ، جاره‌كا دی ئه‌ڤ كارێ چه‌په‌ل ل باژیرێ كه‌ركووكێ دلێ كوردستانێ ه‌سپێكر و هه‌ولدان بۆ هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن دی، كو دیرۆكا ته‌عریبێ یا كه‌ڤنار و دوور و درێژه‌. ل سالا 16 مشه‌ختی 634 زاینێ یا ده‌سپێكری ل سه‌ر ده‌مێ خه‌لیفه‌یێ عومه‌رێ كورێ خه‌تابی (س .خ) ل ده‌مێ فتوحاتێن ئسلامی و هاتینه‌ كوردستانێ ل باژێرێ مووسل ب ئاكنجیكرنا سه‌دان هۆزێن عه‌ره‌بان ل ده‌مێ دیتی ده‌ڤه‌ره‌كا خۆشه‌ یا ب ئاڤه‌ و ئه‌رده‌كێ چاندنێ یه‌ و یێ ب زاخه‌ ، مووسل ب تنێ كورد لێ بوون ل گه‌ل هنده‌ك جوهیا و كریستیانان. و ل ده‌مێ ره‌حالێ بریتانی هاتییه‌ مووسلێ و بووری گۆتی (ئه‌ز د مووسلێ را بووریم من ب تنێ كورد لێ دیتن دگه‌ل هنده‌ك جوهیا وكریستیانا (و لقد مررت ب مدینه‌ الموصل لم اجد فیها سوێ الكورد و بعچ الیهود والنصاری). هه‌روه‌سا سه‌باره‌ت كه‌ركووكێ یا دیار و ئاشكه‌رایه‌ ل جه‌م هه‌میان كو ئێك (نه‌فه‌رێ) تورك و یێ عه‌ره‌ب لێ نه‌بوو ژ بلێ كوردان و هنده‌ك مالێن كرستیان و یا دیاره‌ سیاسه‌تا ته‌تریكێ و ته‌عریبێ یا چێكرێ كو مێژوونڤیس و خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ب سال و ئامار و دیده‌ڤانا ڤێ چه‌ندێ دسه‌لمینن، كو كورد ئێكه‌مین كه‌سانن ل كه‌ركووكێ بوون نێزیكی 100 هزار سالان، به‌رێ هاتنا پێلێن به‌شه‌ری ل گزیرتا عه‌ره‌بی، پایته‌ختێ الكوتییین بۆ د گۆتێ ارابخا، میدیا دگۆتێ كورا كور، سۆمه‌ریان دگۆتێ كاركووك، كو ئه‌ڤه‌ به‌ری زایینی بوو ب 160 سالان، و ب ده‌هان پرتووك یێن هاتینه‌ چاپكرن ل سه‌رڤێ چه‌ندێ. ئه‌ڤرۆ ئه‌و سیتمه‌كاری و ئه‌و ته‌عریب ئه‌وا ل سه‌ر ده‌مێ رژێما گۆربه‌گۆر ب سه‌رێ كوردان ئیناندین و هاتی و راكرنا كوردان ل سه‌ر ئه‌ردێ باب و بابیر ب مشه‌ختكرنا قه‌سری و ئاكنجیكرنا عه‌ره‌بان ل سه‌ر ئه‌ردو ملكو ئه‌ملاكێن وان یا دوباره‌تبیته‌ ڤه‌ ل دژی ماف و یاسا و مه‌واسیقێن شه‌رعی و دستوورێ عیراقێ ب مادی 140، ئه‌وا ئه‌ڤرۆ ل پارێزگه‌ها كه‌ركووكى دهێته‌ روودان ب زڤراندنا عه‌ره‌بان جاره‌كا دی بۆ سه‌ر ئه‌ردێ كوردان و سه‌ر رووبه‌ره‌كێ مه‌زن ب سه‌دان دۆنه‌مێن ئه‌ردێ چاندنێ، پشتی خیانه‌تكاریا 16 ئۆكتوبه‌رێ 2017 و ل ڤان رۆژا په‌یدابوونا شه‌ری ناڤبه‌را كورد و عه‌ره‌بان و هه‌ولدانا عه‌ره‌بان ئه‌ردێ كوردان ژێ وه‌ربگرن ل داقوق و ده‌وروبه‌ران. ئه‌ڤ هه‌موو چه‌نده‌ یا هاتیه‌ روودان ب پالپشتێ و ب فه‌رمانا كارگێریا پارێزگه‌ها كه‌ركووكێ ب كه‌ساتیا پارێزگه‌هی ب وه‌كاله‌ت (رێكان الجبوری). هه‌ژی ئاماژێ یه‌ زۆرداری یا ل جۆتیارێن كورد دهێته‌ كرن، سه‌نه‌د و گرێبه‌ست هه‌تا تۆمارا ئه‌ردێ وانا دانپێدانێ پێ ناكه‌ن، سه‌ره‌رای كو دمیرینه‌ و دفه‌رمینه‌، حه‌تا راده‌كی جۆتیار یێ بێ به‌هره‌ ژ هه‌می خزمه‌تێن چاندنێ ، به‌روڤاژی یێن عه‌ره‌بان یێن سه‌خته‌ دانپێدانێ پێ دكه‌ن داخوازێن وانا یێن هێنه‌ جێبه‌جێكرن، له‌ورا (ملیۆنه‌ك و 800 هزار دۆنه‌م) یێن ئه‌ردێ جۆتیاران هه‌تا نوكه‌ چ چاره‌سه‌ری بۆ نه‌كریه‌. هه‌روه‌سا سه‌باره‌ت پرانیا ده‌ڤه‌رێن كوردان یێن ده‌رڤه‌ی ئیدارا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ (مادێ140) و ژ لایه‌كێ دیڤه‌ و هه‌ر د ڤی بیاڤی دا (ته‌عریبێ) رێڤه‌به‌ریا گشتی یا باژێرڤانیا مووسلێ بریار یا دای 1400 پارچێن ئه‌ردێ ئاڤاكرنێ ل سه‌ر له‌شكرێ عیراقێ به‌لاڤه‌كه‌ت ل ده‌ڤه‌را شێخانێ. ئه‌ڤجا ل سه‌ر ڤی ده‌ستوداری یا فه‌ره‌، بزاڤه‌كرنا كارێ لژنا مادێ 140، فراكسیۆنا كوردستانێ ل په‌رله‌مانێ عیراقێ ب هه‌وه‌كا دژوار رابیت سه‌ر ڤی بابه‌تی، په‌رله‌مانێ كوردستانێ پێنگاڤێن پراكتیكی پاڤێت ل په‌ی دستوورێ عیراقا فیدرال، ئه‌گه‌ر نه‌ دێ هه‌ر مال ل مالخویێ مالێ حه‌رامبیت و ئه‌و شه‌رێ هاتیه‌ به‌حسكرن ل سه‌ری بلا بهنا شه‌رێ كورد و عه‌ره‌بان لێ نه‌هێت و چ جاران مه‌ نه‌كریه‌ شه‌رێ هه‌ردوونه‌ته‌وان، كو شه‌رێی مه‌ و رژێما ده‌سهه‌لات بۆ سه‌خمه‌راتی مافێ مه‌ یێ ره‌وا و دۆباتكرن ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ یا هاتیه‌كرن ل سه‌ر زارێ سه‌رۆكێ خۆشتڤی مه‌سعود بارزانی، و داخوازیا وی رێزی ل هه‌می عه‌ره‌بێن ئاواره‌ ل كوردستانێ بگرن د هاریكاربن د گه‌ل دا. ئه‌م كورد ئاشتیخوازین چ جاران نه‌بووینه‌ شه‌رخواز، لێ ئه‌گه‌ر پرسێ و بابه‌ت دخوازیته‌ به‌ره‌ڤانیێ، كورد ژ هندێ مه‌زنترن خودانێن مێرخاس و عه‌گید و قاره‌مان و پێشمه‌رگانه‌ و شۆره‌ش و داستان و سه‌رهلدانێن ملله‌تێ كورد ب ناڤوده‌نگن ب قاره‌مانیان و ب سه‌ركه‌فتنان دسه‌لمینن.

ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (28)
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
28 په‌رله‌مان و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ نموونێن زێندی و گه‌شن.
ژ به‌رهه‌م و ئه‌نجامێ بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی و سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌ری كوردی یا پیرۆز ل بهارا سالا 1991 و كۆچا ملیۆنی یا ملله‌تێ كورد ل 28/3/1991 و ب خوینا هزاران شه‌هیدێن سه‌ر بلند و هه‌رده‌م ساخ، په‌رله‌مان و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ل سالا 1992 هاتنه‌ دامه‌زراندن و پێكئینان، ل 19 مایۆ 1992 هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ هاتنه‌ ئه‌نجامدان ل په‌ی یاسا ژماره‌ 2یا سالا 1992 (قانوونا جڤاتا نیشتیمانی یا كوردستانا عیراقێ) كو د برگا 2 ل مادێ 56 دیاركه‌ت كار و ئه‌ركێن جڤاتێ ده‌ست ب بابه‌تێن جاره‌ نڤیسێ ملله‌تێ كوردستانا عیراقێ بكه‌ت و په‌یوه‌ندیێن قانوونی ل گه‌ل ده‌ستهه‌لاتا مه‌ركه‌زی دیاركه‌ن بۆ پاراستنا ئێكگرتنا نیشتیمانی یاعیراقێ و پاراستن ل سه‌ر په‌یوه‌ندیێ برایه‌تیا مێژوویی د ناڤبه‌را هه‌ردو گه‌لان یێ عه‌ره‌بی و كوردی، سه‌خمه‌راتی ده‌سته‌به‌كرنا ڤێ چه‌ندێ و خه‌مخۆریا پێشكه‌فتنا وێ، بۆ گونجاتیێ دگه‌ل وێ بریارا ئوپوزسیۆنا عیراقێ كۆمبوونی ل سه‌ر كری ل ڤیه‌نا پایته‌ختێ ده‌وله‌تا نه‌مسا و ل كوردستانا عیراقێ و دوپاتكرن ل سه‌ر پره‌نسیپێ وێ قانوونێ، ملله‌تێ كورد بریارێ ل سه‌ر ده‌ت و مافێ بریارا چاره‌ نڤیسی، ل گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ڤپشك یێ هه‌ردو گه‌لان یێ عه‌ره‌بی و كوردی و مافێ نه‌ته‌وایه‌تی یێ كارگێری یێن توركومانا و ئاشۆریا و ده‌سته‌به‌ركرنا ئێكسانیێ د ماف و ئه‌ركا و بریار پێ بهێته‌دان د ستووریا. ئه‌ڤرۆ په‌رله‌مانێ كوردستانێ وه‌ك نوونه‌رێ كوردان ل باشۆرێ كوردستانێ یێ ب ئه‌رك و رۆلێ خوه‌ رادبیت، وه‌كو هه‌می په‌رله‌مانێن جیهانێ به‌رانبه‌ری مافێ ملله‌تێ خوه‌ یێ كورد و یێن كوردستانی، ل دووڤ په‌یره‌ و قانوونا په‌رله‌مانی و په‌یمان و یاداشتنامه‌یێن دوه‌لی و راگه‌هاندنا پێكڤه‌ یا بریارا چاره‌نڤیسی و دیاركرنا په‌یوه‌ندیا قانوونێ ل گه‌ل ده‌سهه‌لاتا مه‌ركه‌زی د ڤێ قووناغێ دا، ل سه‌ر بنیاتێ (الاتحاد الفیدرالی) د عیراقه‌كا دیمۆكراتی ئیمان ب سیسته‌مێ فره‌حزبیێ و رێز ل مافێ مرۆڤی یا ادانپێدان پێكری د په‌یمانا و یادشانامه‌یێن نیڤدوه‌لی دا. ژ لایه‌كێ دی ڤه‌ سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ هاته‌ هه‌لبژارتن كو مه‌سعود بارزانی بوو ژبۆ دیوانا سه‌رۆكاتیا هه‌رێمێ هاته‌ دامه‌زراندن و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ هاته‌ پێكئینان و راگه‌هاندن سالا 1992 ب پشكداریا پرانیا حزبێن كوردی و كوردستانی ب سه‌رۆكاتیا دكتۆر فوئاد مه‌عسۆم وه‌ك ئێكه‌مین سه‌رۆك وه‌زیران 1992ـ 1993 و دكتور رۆژ نووری شاویس 26 سپته‌مبه‌ر 1996 ـ 20 سپتبه‌مبه‌ر 1991 و نێجیرڤان بارزانی 20 سپته‌مبه‌ر 1999 ـ 14 یۆلیۆ 2005 و 1 مارس 2006 31 ئوگستس 2009 و17یه‌نایه‌ر 2012 حه‌تا نوكه‌ 2018، دكتۆر به‌رهه‌م سالح 1سپته‌مبه‌ر2009 ـ 17 یه‌نایه‌ر 2012 و دووماهیك هه‌لبژارتن 30/9/2018 كو كابینا نه‌هێ دێ ده‌ستب كارێ خوه‌ كه‌ت پشتی راگه‌هاندنا ئه‌نجامێن دووماهیێ ژ لایێ كومسیۆنا سه‌ربه‌خوه‌ یا هه‌لبژارتنان. ئه‌ڤرۆ ل ژێر ئالایێ كوردستانێ یێ پیرۆز جڤاتا وه‌زیران و جڤاتا پارێزگه‌ها و باژێرڤانیان و سه‌دان پێگه‌هێن دستووری و وه‌زاره‌ت و دامودزگه‌هێن میری و رێكخراوێن جه‌ماوه‌ری و مللی و پیشه‌یی و نه‌یێن حكومی و كۆمپانی و پرۆژێن هه‌مه‌جۆر و ده‌هان زانكۆ و په‌یمانگه‌ه و هزاران قوتابخانه‌ یێن ب كار و ئه‌ركێ خوه‌ رادبن … هتد. ژ داموده‌زگه‌هێن خه‌بات و چالاكی و بزاڤێن خوه‌ دكه‌ن. وه‌ك تاقیگه‌هه‌كا ب تنێ یا پێشكه‌فتی ل جیهانێ و یابوویه‌ بنگه‌هه‌كێ ئاشتیێ و ئازادیێ و پێكڤه‌ژیانێ و لێبۆرینا ئوولی و ئاینی، و یا پر ئارامی و سه‌قامگێری و به‌رده‌وامبوونا رێبازا ئاڤاكرنێ و كه‌شه‌پێدانێ و پاراستنا خاك وه‌لات و نیشتیمان، ل سه‌ر ده‌ستێ دلسۆز و خه‌مخۆر و عه‌گید و قاره‌مانێن گه‌لێ كورد حه‌زژێكه‌رێن خیر و ئاشتیێ و جیرانیا خۆش و باوه‌ریێ و راستیێ و ئه‌مینیێ و ئه‌ختوباریێ، هه‌ژی گۆتنێ یه‌ كو حوكمه‌تا هه‌رێمێ یاپێكهاتیه‌ ژ دیوانا سه‌رۆكاتیا ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران و ژماره‌كا وه‌زاره‌تان وه‌كو، وه‌زاره‌تا پێشمه‌رگه‌ی، ناڤخوه‌یی، دارایی و ئابووری، ساخله‌میێ، داد، پلاندانانێ، چاندن ژێده‌رێن ئاڤێ، پیشه‌سازی، كاره‌با، شه‌هید و ئه‌نفالكری، په‌روه‌ردێ، خواندنا بالا، ڤه‌گوهاستن، كاروبارێن جڤاكى، ره‌وشه‌نبیری و لاوان، ئه‌وقاف و كاروبارێن ئاینی، داهاتیێن سروشتی، شاره‌وانیا، نشته‌جیێ و ئاڤه‌دانكرنێ، گه‌شتوكوزاریێ، ژینگه‌ه هه‌روه‌سا ده‌سته‌كا وه‌به‌رهینانێ. ئه‌ڤرۆ ده‌هان قونسلخانه‌یێن بیانی یێن كاردكه‌ن ل هه‌رێما كوردستانێ، وه‌ك یا ئه‌مریكی، بریتانی، فره‌نسی، ئه‌لمانی، توركی، ئیرانی، رۆسی، مسری، ئوردنی، فه‌لستینی، هنگاری، چین، هوله‌ندی، كویت، سودان، كه‌نه‌دا، چیك. هه‌روه‌سا نڤیسینگه‌هێن بالیۆزخانێ یا كۆریا، ئیتالیا، سۆید، ئیمارات، پۆله‌ندا، نه‌مسا، بلگاریا. ب ریكارێن هاریكاریێن ده‌ولی یا كۆریا، نه‌ته‌وێن ئێكگرتی، خاچا سۆر، ئێكه‌تیا ئورۆپی. نڤیسینگه‌هێن بازرگانی یا نه‌مسا، كرواتیا، یۆنان، مسر. به‌رانبه‌ری ڤێ چه‌ندێ ل پرانیا ده‌وله‌تا ل جیهانێ نڤیسینگه‌هێن حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ یێن هه‌ین، زێده‌باری نڤیسینگه‌هێن هنده‌ك پارتێن كوردی. حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ گه‌له‌ك پێنگاڤێن مێژوویی یێن هاڤێتین سه‌رئاستێ جیهانی، بۆ نموونه‌ تاكه‌ هێز بوو ل جیهانێ شه‌ڕێ تیرۆرێ و یێ داعش دكر ب قاره‌مانیا پێشمه‌رگێن كوردستانێ ، حه‌واندنا ملیۆنان ئاوارا و په‌نابه‌را و مشه‌ختیا و نوكه‌ ژی پتر ژ ملیۆنه‌كێ یێن ماینه‌ ل كوردستانێ، ده‌ستێ هاریكاریێ بۆ خه‌لكێ لێ قه‌ومای ژ ئه‌گه‌رێ بیڤه‌له‌رزا و لافاو ژ ده‌وله‌تێن جیران، گرێدانا ڤیسته‌ڤالێن جیهانی و هنده‌ك چالاكێن دوه‌لی ل پارزگه‌هێن هه‌ریمێ، پشكداریه‌كا باش د كۆربه‌ند و كۆنفرانسێن جیهانی یێن ئابووری و پیشه‌یی و سیاسی و زانستی، گرێدانا كوردستانێ ب مدیایا جیهانی ڤه‌ ب هه‌بوونا نڤیسینگه‌هێن كه‌نالێن ئه‌سمانی یێن كوردی یێن TV ل پرانیا ده‌وله‌تێن جیهانێ، بلندكرنا ئالایێ كوردستانێ یێ پیرۆز ل پرانیا مه‌حفه‌لێن دوه‌لی ل جیهانێ… هتد ژ كار و چالاكیان. ئه‌ڤچا نڤسین و دووڤچوون ل سه‌ر په‌رله‌مان و حوكمه‌تا كوردستانێ دزۆرن و به‌رفره‌هن لێ یا هه‌ره‌گرنك مافێ ملله‌تێ كورده‌ ل په‌ی شه‌رعیه‌تا دوه‌لی كودهێن ژره‌كه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن زندی ویاسایی و هه‌ستیاروه‌ك ده‌وله‌ته‌كا بچووك سه‌ره‌ده‌ری دهێته‌كرن ب شێوازێ فه‌رمی ب سه‌رۆك و ئالایێ كوردستانێ و رێخۆشكه‌رن بۆ ده‌وله‌تا كوردی یاسه‌ربخوه‌ ب ئانه‌هیا خودایێ مه‌زن و دلۆڤان و خه‌مخۆری و دلسۆزیا خورته‌ مێر و عه‌گیدا و پێشمه‌رگێن قاره‌مان و خه‌لكێ كوردستانێ یێ شه‌ره‌فمه‌ند.

محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی

ب هه‌لكه‌فتا دووماهیئینانا سێزده‌هه‌مین پێشانگه‌ها نێڤده‌وله‌تی هه‌ولێر یا پرتووكان.
ب سه‌رپه‌رشتیا سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی، سێزده‌مین پێشانگه‌ها نێفده‌وله‌تی یا پرتووكان، رۆژا ١٠/١٠/٢٠١٨ ل هه‌ولێرا پایته‌خت هاته‌ڤه‌كرن و یا به‌رده‌وامبوو هه‌تا ٢٠/١٠/٢٠١٨، ٢٥٠ سازیێن چاپ و وه‌شاندنێ ژ ٣٥ ده‌وله‌تان پشكداری تێداكربوو ب ٧٠٠ هزار پرتووكان. ئه‌ڤرۆ ئه‌م سه‌رفه‌راز و سه‌ربلندین كو پایته‌ختێ هه‌رێما كوردستانێ، ده‌ستێن خوه‌ یێن ڤه‌كرین ب گه‌رماتی پێشوازیا پرانیا چالاكیا و پێشانگه‌هێن جیهانێ دكه‌ت ب هه‌موو جۆر و پیشه‌یان ڤه‌، كو پێشانگه‌ها پرتووكان ئێكه‌ ژ وان پێشانگه‌هێن سالانه‌ دهێته‌ ڤه‌كرن سه‌رئه‌ردێ پێشانگه‌ها نێفده‌له‌تی ل هه‌ولێرێ، وه‌ك بنگه‌هه‌كێ ئازاد تیرۆشكێن پێشكه‌فتنا و ئارامیێ و ئاشتیخوازیێ و پێكڤه‌ژیانێ و ره‌وشه‌نبیریێ لێ ڤه‌ده‌ن بۆ هه‌موو ره‌خ و لایێن جیهانێ. پێشانگه‌ها نافهاتی ئه‌ڤ ساله‌ یا پێشكه‌فتی بوو ب ژمارا پشكداران و ژمارا پرتووكان و ژمارا وان كه‌سان ئه‌وێن سه‌ره‌دان كرین ب هه‌ڤوه‌لاتیان و مێهڤانان و شاندان و قوتابیان ڤه‌، وه‌ك ڤیسته‌ڤاله‌كا ئه‌ده‌بی و زانستی یا قه‌شه‌نگ، كو رۆلێ راگه‌هاندنێ یێ به‌رز و بالا بوو د هه‌می رۆژێن پێشانگه‌هێ دا، جهێ سۆدمه‌ندیا لایه‌نێن په‌یوه‌ندیدار و خوانده‌ڤانان بوو، هیڤیخوازین خوانده‌ڤان پتر یێ رژد بیت ل سه‌ر خواندنا پرتووكان ئه‌و هۆكار و ئامیرێن ئه‌نترنێتێ یێن سه‌ر ڤی ده‌می كارتێكرنێ ل سه‌ر نه‌كه‌ن و پرتووك دۆست و هه‌ڤال بیت ل مال و باخچان و گۆره‌پانان و پارك و دارستانان هه‌تا ل ناڤ پاسان و هنده‌ك جهێن دی، ئه‌ڤجا پێخه‌مه‌ت پرتووك بمینیت ئه‌و گه‌نجینا پر زانین و زانست ژێده‌رێ مفایی د گه‌له‌ك بیاڤان دا بۆ مه‌ هه‌میان یا فه‌ره‌ (١) پشته‌ڤانیا نڤیسه‌ران بهێته‌كرن ژ لایێ داموده‌زگه‌هێن په‌یوه‌دیدار و چاپخانان و به‌ر ب وه‌رگێرانا پرتووكان بۆ زمانێن بیانی ب تایبه‌تی یێن گرنك و گونجای ل گه‌ل بارودۆخێن نوكه‌، ب مه‌به‌ستا خزمه‌تا كێشا كوردی و چاره‌نڤیسی و مافێ ره‌وا (٢) هه‌ولدان بۆ ده‌رچوونا قانوونه‌كێ یا تایبه‌ت ب ڤه‌كرنا پرتووكخانان یێن كرین و فرۆتنا پرتووكان و ده‌ستنیشانكرنا بابه‌تی په‌یوه‌ندیدار بازرگانی د ناڤبه‌را پرتووكخانێ و نڤیسه‌ری (٣). كارئینانا سیسته‌مێ خواندنا پرتووكێ بۆ قوتابیان هه‌ر ژ قووناغا شه‌شێ هه‌تا یا دوازدێ و زانكۆیێ، ئه‌و ژی هه‌ر قوتابیه‌ك د وه‌رزێ خواندنێ دا دێ دو پرتووكان ده‌ستنیشانكه‌ت و راپۆرته‌كێ ل سه‌ر ئاماده‌كه‌ت و دێ پێشكێشی مامۆستایێ بسپۆركه‌ت. (٤) ده‌ستنیشانكرنا جه و رۆژه‌كێ د حه‌فتیێ دا بۆ فرۆتنا ئازاد یا پرتووكان. (٥) هاندانا چاپخانێن هه‌رێما كوردستانێ و دووڤچوونا كار و به‌رهه‌مێن پرتووكان ب چه‌ندی و جۆری ڤه‌ (كوالتی).(٦) پێكئینانا گرۆپا بۆ سه‌ره‌دانا پێشانگه‌هێن پرتووكان ل ناڤ هه‌رێمێ و ده‌رڤه‌ی هه‌رێمێ ژ لایێ جهێن په‌یوه‌ندیدارڤه‌. (٧) هه‌بوونا به‌ریاكانا سالانه‌ یا پرتووكا بۆ باشترین ده‌ه پرتووكان سه‌ر ئاستێ پارێزگه‌هان. (٨) دانانا په‌یكه‌رێ هونه‌ری یێ ژماره‌كا وان پرتووكا ئه‌وێن ب ناڤوده‌نگ و دیرۆكی سه‌رئاستێ كوردستانێ و پارێزگه‌هان ل جهه‌كێ دیار به‌رز. (٩) دانانا به‌رنامێ سالانه‌ ژ لایێ پرتووكخانێن میری بۆسه‌ره‌دانا قوتابخانان بۆ پرتووكخانێ ب هه‌ڤكاری ل گه‌ل رێڤه‌به‌رێن په‌روه‌ردان.(١٠) زڤرین بۆ وه‌كو جاران، به‌لاڤه‌كرنا هنده‌ك پێزانینان ل سه‌ر پرتووكا چاپكری ل گه‌ل وێنی جلدی ل رۆژنامه‌ و كۆڤار و فێسبۆكان. (١١) زڤرین بۆ به‌رنامێ تلیفزیۆنی و یێ رادیۆیان ب ناڤونیشان (پرتووكا حه‌فتیێ) كو پێناسینه‌كا تایبه‌ت د هاته‌ شلۆڤه‌كرن ل سه‌ر پرتووكێ، كو شیان یێن هه‌ین بۆ ژماره‌كا پرتووكان د هه‌ر به‌رنامه‌كی دا نه‌ ب تنی ئێك پرتووك. ل دووماهیێ ژى بلا هه‌می شیان بهێنه‌ ته‌رخانكرن بۆ زڤراندنا سه‌نگ و هه‌ڤالینا پرتووكێ د ناڤ كۆمه‌لێ مه‌دا.

محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی

پشكا (22)

(22) دیرۆكڤانێن كوردان

كوردان وه‌كو هه‌موو گه‌لان ل جیهانێ خودانێ خوه‌ ژماره‌كا مه‌زن یا دیرۆكڤایه‌، جهێ سه‌رفرازیێ و سه‌ربلندیێ نه‌ و شانازیێ ب به‌رهه‌م و كارێ وان دكه‌ین، كو د بیاڤێ گه‌له‌ك بابه‌تێن نه‌ته‌وه‌یه‌تی و خه‌باتا ملله‌تێ كورد و بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی و یێن كومه‌لایه‌تی و ره‌وشه‌نبری و سیاسی… هتد . و ل به‌رپه‌رێن تۆمارا یێن نڤیسین ب تیرۆژكێن قه‌شه‌نگ و روهن رێ و ریبار به‌رانبه‌ری رڤێشت و قنێتان دیاركرن، بۆ به‌ر ب رۆژه‌كا گه‌ش ب ره‌سانه‌تیا دیرۆك و شارستانیا كوردان و ب بزاڤه‌كا به‌رده‌وام، پێخه‌مه‌ت ده‌ستڤه‌ئینانا مافێ ره‌وا و دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی و كو هه‌می ملله‌تێن جیهانێ. كورد تاكه‌ نه‌ته‌وه‌نه‌ ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ یێن ل سه‌ر خاكێ خوه‌ و هه‌می ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن هه‌یین د بێ ده‌وله‌تن. ئه‌ڤچا ئه‌ڤێن ل خوارێ ناڤێن ژماره‌كا دیرۆكڤانێن كوردن بۆ نمونه‌نه‌، زێده‌باری ملله‌تێ كورد خودانێ خوه‌ و هزاران دیرۆكڤانایه‌ ل گه‌ل ریزلێنانێن بێ سنۆر بۆ هه‌میان، هه‌ر ژ یێن ئێكه‌مین هه‌تارڤێشتا سالا ٢٠١٤ حه‌تا ئه‌ڤرۆ كو د پرتووكا (مێژوویا مێژووڤانێت كورد) یانڤیسه‌ر (جواد كازم ٢٠١٢) یێن هاتینه‌ نڤیسین ب تێر و ته‌سه‌لی.
١ـ ژ ئێكه‌مینێن مێژووڤانان (ئیبراهیم حه‌قی التلوی، كوڕێ یه‌حیا عیراقی الكوردی، خسرۆ كورێ محه‌مه‌د كورێ منوشه‌هری، میر شه‌ره‌فخانێ به‌دلیسی، نورالدین البریفكانی، روسته‌مخان الدنبلی، مه‌لا محه‌مه‌د بازیدی، تاها الكوردی البالیسانی، عه‌بد الرزاق بیك الدونبولی، أبو عه‌باس القرمانی). ٢ـ قنێتا ئێكێ ژ ناڤه‌ندا چه‌رخێ ١٩ حه‌تا دووماهیا شه‌رێ جیهانی یێ دوویێ (ئیسماعیل پاشا البابانی، ئه‌مین فه‌زلی به‌ك، ته‌وفیق وه‌هبی، سوره‌یا به‌درخان، جه‌عفه‌ر ئیسماعیل البره‌زه‌نجی، حسین البشده‌ری، ره‌فیق حلمی، محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی، نورالدین الشیروانی، ئه‌حمه‌د خه‌واجه‌، جه‌رجیس فه‌تحوللا، عومه‌ر میران، كه‌مال مزهر ئه‌حمه‌د، محه‌مه‌د ئه‌مین ئوسمان، سادق به‌هائه‌ددین، مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایی، مه‌عروف خه‌زنه‌دار، عه‌لائه‌دین سجادی، سه‌لاح سه‌عدوللا، مه‌سعود محه‌مه‌د، نورالین زازا). ٣ ـ رڤێشتا سێ هه‌تا سالا٢٠١٢ (ا) پشكا ئێكێ ژ رڤێشتا سێ (ئه‌حمه‌د مه‌حموود خه‌لیل، ئیسماعیل شكر ره‌سوول، ئه‌مین كازاك، جه‌مال الحه‌یده‌ری، جواد مه‌لا، حافز مسته‌فا القازی، حسێن فه‌قی ئه‌حمه‌د بارزانی، خسرو جاف، ئیڤان ئاومروڤیج ڤاریووف، د . عه‌بدولفه‌تاح بۆتانی، فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی، كوردستان موكریانی، محه‌مه‌د عه‌لی قه‌ره‌داغی، عه‌لی باباجان، شه‌فیقا عه‌لی له‌یلان، د.وریا عومه‌ر ئه‌مین، نه‌جم سه‌لمان الفه‌یلی). ٤ ـ (ب) پشكا دوویێ ژ رڤێشتا سێ (حه‌كیم عه‌بدولره‌حمان بابیری، دوریه‌ عه‌ونی، كۆنێ ره‌ش، پاكیزه‌ ره‌فیق حلمی، جه‌مشید حه‌یده‌ر حیده‌ری، جه‌مال ره‌شید ئه‌حمه‌د، ئه‌بۆبه‌كر الموسه‌نف، بن یه‌حیا عیراقی كوردی، خه‌له‌ف شه‌وقی داودی، حه‌قی كرمانج، حسامه‌دین نه‌قشه‌به‌نی، محه‌مه‌د بریفكانی، محه‌مه‌د جه‌میل رۆژبه‌یانی، عه‌زیز شه‌مزینی، كیكاوس قه‌فتان، یه‌شار كه‌مال، هادی چاوشلی، نازم ره‌شید شێخۆ، مه‌عرووف ساعاتی قه‌ره‌داغی، نوره‌ددین شیرازی، عزه‌ددین مسته‌فا، فوئاد عارف، عه‌لی سه‌یدو گۆران، میرزا شكروللا سه‌نه‌ندچی، ئه‌یۆب بارزانی، محه‌مه‌د ته‌یفۆر). ٥ ـ ل كوردستانا سۆر، ئێكه‌تیا سۆڤیێتی یابه‌رێ (ئه‌مینێ عه‌ڤدال، ئوردیخانێ جه‌لیلی، جاسمێ جه‌لیل، جه‌لیلێ جه‌لیلی، حاجی جندۆ، میروی ئه‌سه‌د، خالد مرادۆڤیج، سه‌عید ئیبۆ، شاكرو خودو محوبی، شامیلۆف، عه‌لی عه‌ڤدال ره‌حمان، قه‌ناتێ كوردوف. ئه‌ڤرۆ ب شانازی ڤه‌ دبێژین مه‌ كوردان هزاران مدیرۆكڤان یێن هه‌ین ل زانكۆیێن كوردستانێ ب تایبه‌تی ل پشكێن مێژوویێ ب پلێن پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆرێ هاریكار و دكتوراه‌ و شیره‌تكار و شاره‌زا و ماسته‌ر و به‌كالۆریۆس (مامۆستا و مامۆستایێ هاریكار)، كو سالانه‌ ژماره‌كا مه‌زن یا قوتابیان ده‌رده‌چن ژ وی به‌شی وه‌ك بسپۆرێ مێژوویی، له‌ورا ئاماژه‌ مه‌ دا ڤێ چه‌ندێ ب تنێ، چنكو ب ناڤ ژماره‌ پێدڤی پرتووكه‌كا تایبه‌تن و ئه‌و بخوه‌ هه‌ژی تۆماره‌كێ نه‌ ب رێزڤه‌. ئه‌ڤچا مێژوو بنگه‌هه‌ و ژێده‌ره‌ و كانیا زه‌لاله‌ و به‌رێ بنیاتێ پرانیا ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ نه‌، بێ پسیار و به‌رسڤ مافێ ره‌وا دیار دكه‌ت و دسه‌لمینیت. د ڤێره‌دا مێژووڤان دهێن پارێزه‌ر و دادوه‌ر و دیده‌ڤان یێن ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن هه‌ره‌ خورت و كاریگه‌ر و هه‌ستیار ئه‌م پێدڤی رۆلێ واینه‌ یێ پیرۆز د ڤێ قووناغا ئه‌م نوكه‌ تێدا كو كورد شارستانی و مێژوو نه‌، به‌ری هزاران سالان خودانێ خوه‌ ده‌وله‌ت كۆمار و ئیمبیراتوریه‌ت و میرنشینان بوون، نوكه‌ ژی پێتر و سه‌نگتر و ره‌واتر هه‌ژی ده‌وله‌تبوونێ نه‌.

ره‌گه‌زو بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (٢٣)
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
هونه‌رو هونه‌رمه‌ندێن كوردان
شوونوار و دیرۆك بۆ مه‌ و بۆ خه‌لكێ جیهانێ دسه‌لمینن كو كوردان كار و چاكسازی و داهێنان یا كری د هه‌می بیاڤێن هونه‌ری دا، هه‌ر ژ كارێ شێوه‌كاری و شانۆیێ هه‌تا ستران و ئاوازێن مقاما كوردی یا ره‌سه‌ن و سروودێن نیشتیمانی و نه‌ته‌وه‌یی و شۆره‌شگێری كو سروودا نیشتیمانی (ئه‌ره‌قیب)، به‌لگه‌نامه‌كا هه‌رده‌م زێندی و به‌رده‌سته‌. ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژی گرێدانه‌كه‌ د ناڤبه‌را به‌رێ و نوكه‌ دا. ل سه‌رده‌ستێن هونه‌رمه‌ندێن دێرین به‌ری هزاران سالان و نوكه‌ چه‌ندین په‌یكه‌ر و نه‌خشێن نیگاریێ و زوخرف و سیرامیك و پیشه‌یێن ده‌ستی یێن هونه‌ری و یێن ئاڤاهیا و قشلا و شكه‌فت و دیوانا و پرا هه‌تا پیشه‌سازیا ئامیرێ ته‌مبیرێ و ده‌فكێ و بلوولێ و ده‌هۆل و زڕنایێ و دوتكێ، پاشی عود و ئامیرێ قانوونێ یێن هاتینه‌ چێكرن ب ئاسته‌كی نه‌ كێمتر ژ خه‌لكێ جیهانێ و ده‌ست ب پێكئینان تیپێن هونه‌ری و سترانا و شانۆیا كوردی یێن هه‌ڤچه‌رخ. سترانا كوردی یا هه‌ردو ره‌گه‌زان د نه‌نگڤه‌دان حه‌زا خوه‌ یا هه‌ی سه‌ر ئاستێ ناڤخوه‌یی و ده‌رڤه‌، ب مێژوویا كه‌ڤنار و ره‌سه‌ن و ب شه‌وقه‌كا هه‌لات و ده‌ستپێك ژ جه‌زیرا بۆتا بوو و پشت زنجیرا چییایێ جۆتی ل كوردستانا باكۆر، پاشی كودستانا باشۆر و به‌ر ب كوردستانا رۆژهه‌لات و رۆژئاڤا و هه‌روه‌سا كوردستانا سۆر ل یێریڤانێ و ئه‌رمنیان، هه‌میان پێكڤه‌ سترانا كوردی گۆت ب هه‌می زاراڤان ڤه‌ ب په‌یڤ و ئاوازێن ئارمانجكرین و ده‌ست نیشانكرین د هه‌می بیاڤێن جڤاكی و سیاسی د خزمه‌تا رێبازا ژین و ژیارێ و رێبازا خه‌باتا ملله‌تێ كورد ب شۆره‌ش و داستنا و سه‌رهلدانان. ستران و سروودێن نیشتیمانى هه‌رده‌م چه‌كه‌كێ مه‌عنه‌ویه‌ یێ جه‌ماوه‌ری و ناڤ رێزێن پێشمه‌رگێن قاره‌مان و ب په‌یڤ و ئاوازێن شۆره‌شگێر ئاستێ هێز و هه‌ستا به‌رز و بلندبوون، چه‌ند ژ سترانبێژا تووشی كارێن نه‌ ره‌وا، نه‌ مرۆڤایه‌تی، زێده‌باری زینداكرنێ و ئه‌شكدانێ دبوون، ل سه‌رده‌ستێ رژێمێن دكتاتۆر و ره‌گه‌زپه‌رست. ئه‌ڤرۆ هونه‌رمه‌ند و هونه‌رێ كوردی جهه‌كێ تایبه‌ت یێ هه‌ی د ناڤ زه‌میر و و ژدانا كومه‌لێ مه‌ و یێ جیهانێ دا، بۆ رۆلێ وانا یێ ریادی و خه‌مخۆر و به‌رگری و كاریگه‌ر د رێبازا ئاڤاكرنا كومه‌لێ كوردی. گۆره‌پانا هونه‌رێ ل كوردستانێ یا نه‌خشاندیه‌ ب هزاران هونه‌رمه‌ندان، به‌ری سه‌دان سالان هه‌تا ئه‌ڤرۆ و ژده‌ستپێكێ (كاویسه‌ غا، سه‌عیده‌ غا، عه‌لی مه‌ردان، حه‌سه‌ن زیره‌ك، حه‌مكێ ئامێدی، ده‌روێشێ عه‌بدی، مریه‌م خان، حه‌سه‌ن جزراوی، محه‌مه‌د عارف جزراوی، نه‌سرین شێروان، فه‌وزیه‌ محه‌مه‌د، ره‌سوول گه‌ردی، تاهر ته‌وفیق، باكۆری، ئارام دیكران، مه‌زهه‌رێ خالقی، كه‌ریم كابانى، شاكر و … هتد. ژ یێن دێرین و پشتی وانا ب سه‌دان هاتنه‌ ناڤ گۆره‌پانا ستران و سروودا كوردی ب رۆله‌كێ به‌رز و بالا و كاریگه‌ر و بناڤوده‌نگ ب نموونه‌ وه‌كو (شه‌مال سائیب، ته‌حسین تاها، عیسا به‌رواری، فوئاد ئه‌حمه‌د، محه‌مه‌د خه‌یری، گولبهار، جه‌مال جه‌لال، به‌شار زاخۆلى، عه‌یشه‌شان، ئیسڤێ عه‌بوخورتا، سه‌عدوللا بامه‌رنی، محه‌مه‌د جه‌زا، محه‌مه‌د شێخۆ، سه‌عید گاباری، شڤان په‌روه‌ر، ئیبراهیم تاتلیس، ئه‌سعه‌د قه‌ره‌داغی، حه‌سه‌ن گه‌رمیانی، سه‌میر زاخۆلی، ئه‌رده‌وان زاخۆلی، ئه‌یاز زاخۆلی، حاجی زاخۆلی، عه‌بدالقه‌هار زاخۆلی، دلشاد زاخۆلی، سه‌لام زاخۆلی، عه‌دنان زاخۆلی، ئه‌رشه‌د زاخۆلى، ئیسلام زاخۆلی، عه‌بدالواحد زاخۆلی، رێكێش سه‌یرانی، عه‌مار كۆفی، نزار حه‌سه‌ن، كه‌مال ئاكره‌یی، شاكر ئاكره‌یی، محه‌مه‌ تاها ئاكره‌یی، حه‌سه‌ن عه‌لی خه‌نجه‌ر، حه‌سه‌ن شه‌ریف، عه‌بدوللا زێرین، سالح ئامێدی، ئه‌نه‌س ئامێدی، دیمۆقرات تاها، به‌ختیار ئامێدی، مێهڤان ئامێدی، مه‌حموود بامه‌رنی، ئیسماعیل جمعه‌، محه‌مه‌د دهۆكی، غانم محه‌مه‌د سیتۆ، سه‌میر سه‌دیق، سه‌ربه‌ست مالتایی، فه‌رسه‌ت حسین، كاروان كامل، به‌ختیار، خه‌لیل باكۆزی، عومه‌ر گوندی، سالار دێركی، بلند ئیبراهیم، عه‌زیز وه‌یسی، چۆپی فه‌تاح، زه‌كه‌ریا، عه‌زیز وه‌یسی، ناسڕ ره‌زازی، مه‌رزیه‌ فه‌ریقی، له‌یلا فه‌ریقی، براده‌ر، گلستان، فاتێ، به‌ردان مێردینی، نازدار، سه‌لاح داود، باخان، گولا سه‌رحه‌د، سالم حه‌له‌بی، شه‌یدا سیما، دلگه‌ش، سه‌لاح ره‌ئووف، ده‌لیل خدر، ئارا جاف، زۆزان، ده‌لیل دبلانار، ده‌نگه‌بێژ مه‌عرووف، ئازار خۆشناو، تۆرزی، محسن عه‌بدوللا، شه‌هره‌یار جه‌مشیدی، ئۆران شه‌مدینۆسن، شیلان، مه‌له‌ك، مه‌حموود عه‌زیز شاكر، سه‌وسه‌ن، عه‌دنان دلبرین، مه‌ریوان، هه‌رێم. سفادین، عومه‌ر دزه‌یی، خانزاده‌، دلۆڤان، رێبوار محه‌مه‌د، روزاد، مسته‌فا دلدار، به‌ها شێخو، بابك شه‌ریفی، كه‌نعان شێخۆ، بابك شه‌ریفی، هه‌ردی سالح، عه‌لی باران، گوڤه‌ند كاوانی، عادل حزنی، په‌یام عه‌زیزی، حكمه‌ت جه‌میل، دلینا قه‌ره‌داغی، په‌رواز حسێن، گۆران، جه‌مشید، دلنیا ره‌زازی، مزگین، ئوسمان عه‌لی، زیاد ئه‌سعه‌د، رێبوار مه‌عرووف، ده‌رسیم، موحه‌به‌تی، ئینۆر دوغان، كارابتی خاجۆ، هاوتا ئه‌سعه‌د، ته‌نیا عه‌ره‌ب، خانما ده‌رسیم، حوسنی مووشی، شه‌ریف قه‌یران، جوان حاجۆ، حاجی سلیڤانه‌یی، په‌ریشان تارق، بیرمچۆ، خه‌له‌ف شه‌نگاری، لۆرین به‌ره‌زه‌نجی، نیزامه‌ددین ئاریج، ده‌شنێ مراد، عه‌دنان كه‌ریم، كه‌مال محه‌مه‌د، شه‌هرام نازری، مه‌عسووم قرمز گۆل، فه‌رهاد تونج، سیلدا یاجان، كاروان ئوسمان، ده‌یلیل دیلانار، ئاوات بۆكانی، هه‌ڤال حاجی، میران عه‌لی، سه‌عید یوسف، رامی هه‌ركی، عه‌بدوللا هه‌ركی، ئه‌یۆب عه‌لی … هتد ژ هونه‌رمه‌ندێن هێژا ل گه‌ل رێزلێنانا بێ سنۆر بۆ ئه‌وێن ناڤێن وانا نه‌هاتین ئه‌گه‌ر مه‌ ژبیكربن. سه‌باره‌ت هونه‌رێن دی كوردان مێژوویه‌كا پر به‌رهه‌م و چالاكی یاهه‌ی د بیاڤێ ئه‌كته‌ریێ و ده‌رئینانا شانۆی و سینه‌مایێ دا، ئه‌ڤرۆ دراما كوردی جهێ خوه‌ یێ هه‌ی ل جه‌م بسپۆرێن جیهانی د ڤی واری دا و گه‌له‌ك جاران پلێن ئێكێ یێن ده‌ستخوه‌ڤه‌ ئینادین د فیسته‌ڤالێن جیهانی یێن سالانه‌ دا. ل كوردستانێ ژی ڤیسته‌ڤالا فلمێن سینه‌مایی یێن كورت و درێژ دهێنه‌ گێران ب شێوازه‌كێ سه‌رده‌م و پێشكه‌فتی. كوردان عه‌مالیقه‌ یێن هه‌ین ژ ئه‌كترێن به‌ركه‌فتی سه‌رئاستی ناڤخوه‌یی و جیهانی، بۆ نموونه‌ دێ ب تنێ ئاماژێ ده‌ینه‌ ژماره‌كێ ژ وان ب رێزا ل گه‌ل رێز و ته‌قدیرێن بێ سنۆر بۆ یێن دی چنكو ئه‌ڤ بابه‌ته‌ پێدڤی پرتووكه‌كا تایبه‌ته‌ (یه‌لماز گۆنای، ئه‌حمه‌د سالار، به‌ردان مێردینى، شوان عه‌توف، خالد تاج، ئه‌شه‌ره‌ف كوردی، عه‌دنان كه‌ریم، حكمه‌ت داود، سالار عه‌بدولقادر، رێكێش سه‌لیم، حه‌سه‌ن حسین، عادل حه‌سه‌ن، رفعه‌ت ره‌جه‌ب جه‌مال، سه‌فوه‌ت الجه‌راح، سه‌فین ئه‌نوه‌ر شكری، دلێر ئه‌حمه‌د، ئه‌كره‌م مه‌حموود، عه‌بدوللا كاكه‌یی، عادل عه‌بدولره‌حمان، به‌یار عه‌لی، ڤیان سالح، ماجد محه‌مه‌د، سه‌عید زه‌نگه‌نه‌، جه‌میل زكری، شاهین كیڤۆر، خه‌لیل قه‌دشی، جه‌لال قه‌دشی، غازی سه‌دیق، شێروان جه‌میل، سه‌عید ره‌جه‌ب، ئه‌كته‌رێن به‌زمی به‌زم. ئه‌ڤرۆ كۆلیج و په‌یمانگه‌هێن هونه‌رێ جوان یێن بووینه‌ بنگه‌هێن زانستی یێن ده‌رچوونا سه‌دان قوتابیان سالانه‌ هه‌لگرێن باورنامێن دبلۆم و به‌كالوریۆسێ ب گه‌له‌ك بسپۆراتیێن هونه‌ری ژ ئه‌كتكریێ و په‌یكه‌رسازیێ و مۆزیكێ و سیرامیكێ و شانۆیێ، شێوه‌كاریێ و نیگاریێ. كوردستان ئه‌ڤرۆ یا ب كه‌تواره‌كێ به‌رفره‌ه ڤه‌ دچیت د بیاڤێ هونه‌ری دا و كه‌لتوورێ كوردی یێ ره‌سه‌ن دزڤریته‌ چه‌رخێ ١٣ به‌ری زایینی و به‌هرا موزیكێ ژی هه‌ره‌ یا گرنگ و سه‌ركه‌فتیه‌، ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌دان مۆزیكژه‌نا یا گه‌هشتییه‌ پلێن جیهانی ب مێژوویه‌كا كه‌ڤنار دزڤریته‌ سه‌رده‌مێ ئه‌سلافێن مه‌ كوردان (هریان) هه‌رژ (زریابی) سالا١٦٠ ه یێ هاتیه‌ سه‌ر دونیایێ یێ بناڤوده‌نگ بۆسه‌رده‌مێ خه‌لیفه‌ی هاروون ره‌شید، كو ڤه‌كۆله‌را ئه‌لمانی (زیغرید هونغه‌) د پرتووكا خوه‌دا (شمس العرب) زریاب كورده‌ كو رامانا ناڤێ وی (زێر ئاڤه‌) و هنده‌ك بێژن زیـَراب)، هه‌رچه‌نده‌ هنده‌ك دپێژن زریاب ژ قنێتا فارسیه‌، سه‌ر ده‌ستێ ئیسحاق ئه‌لمووسلی یێ هاتیه‌ فێركرن و خزمه‌تا مۆزیكێ یا كری د گه‌ل دا سه‌فیه‌دین ئورموی و محه‌مه‌د ئه‌لخه‌تیب، هه‌روه‌سا به‌كری كوردی ل شامێ وه‌ك سترانبێژ و مۆزیكژه‌ن، حه‌تا ئه‌ڤرۆ هنده‌ك مه‌قام دهێنه‌ گۆتن سه‌ر سیسته‌مێ وانا وه‌ك مه‌قاما (راست، یكاه‌ و دوكاه‌ و سیكاه‌ و جهاره‌كا) ئه‌ڤرۆ و ل سه‌ر ده‌ستێ رڤێشتا نوكه‌ و جهێ سه‌ربلندیا مه‌یه‌ ناڤێ هونه‌رێ كوردستانێ یێ هاتیه‌ نیاسین و بلندكری ب سنفۆنیێن جیهانی و ئوركێستا ب نموونه‌ وه‌ك مۆزیك ژه‌نێ جیهانی (دلشاد محه‌مه‌د سه‌عید و مۆزیكژه‌ن ئه‌نوه‌ر قه‌ره‌داغی، سیركان حه‌قی و سه‌لاح بایره‌م و ئالان حه‌قی و سه‌ید ئه‌حمه‌د ره‌واندوزی و جه‌مال محه‌مه‌د ئه‌دیب … هتد. ژ مۆزیك ژه‌نێن كورد. ئه‌ڤچا هونه‌ر و هه‌نه‌رمه‌ند ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ نه‌ وه‌ك ناسنامه‌كا خورت و ژێهاتی و دێ مینن وه‌ك ژێده‌رو بنگه‌هێ سه‌رفه‌رازیێ و پێ ناسینێ، تیرۆشك ژێ دهێنه‌ ڤه‌دان بۆ هه‌می خه‌لكێ جیهانێ.

ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (٢٤)
كه‌ركووك دلێ كوردستانێ یه‌
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
دیرۆكا كوردینیا كه‌ركووكێ بابه‌ته‌كێ دوور و درێژه‌، ب راپۆرته‌كا هۆسا، هه‌می به‌لگه‌نامه‌ و رۆهنكرنا دیرۆكى ناهێنه‌ نڤیسین و گۆتن، لێ ب هنده‌ك دیده‌ڤان و ئاماران دێ ئاماژه‌ پێ ده‌ین، كو كورد ئێكه‌مین كه‌سانن ل كه‌ركووكێ بوون نێزیكی ١٠٠ هزاران سالان به‌ری هاتنا پێلێن به‌شه‌ری ژ گزیرتا عه‌ره‌بی، وه‌ك هاتیه‌ په‌سه‌نكرن د پرتووكا (مێژوویا كوردان) دا یا (تۆما بوا) و كه‌ركووكێ پایته‌ختێ (الكوتیین) بوو و دگۆتێ (ئارابخا) و میدییان دگۆتێ (كورا كورا) ب رامانا رۆناهیا ئاگری، سۆمه‌ریا دگۆتێ (كاركووك) ب رامانا (كارێ رێكوپێك). كو ئه‌ڤ چه‌نده‌ ب ١٦٠ سالان به‌ری زایینی یه‌. رۆژهه‌لاتناس و دیرۆكڤان و رێكخراوێن جیهانی و هه‌رێمی ئه‌ڤان ئاماران و دیده‌ڤانان بۆ مه‌ و خه‌لكێ جیهانێ دیاردكه‌ن. ١ـ ئه‌ندازیارێ رۆسی (یوسف جیرنیك)، ل سالا١٨٧٢ ـ ١٨٧٣ هاتبوو كه‌ركووكێ بۆ دووڤچوونا شیانێن گه‌میڤانیێ ل رووباری دجله‌ و فرات، ل سالا ١٨٧٩ ئه‌نجامێن سه‌ره‌دانا خوه‌ ل وپیكیپیدیا چارێ ژ به‌لاڤووكا پشكا قه‌فقاس یا كۆمه‌لا جوگرافیا شاهی (مه‌له‌كی) یا رۆسی، دبێژیت ژمارا ئاكنجیان ل كه‌ركووكێ ل وی ده‌ می ١٢ ـ ١٥ هزار كه‌س بوون هه‌می كوردن ژ بلی (٤٠) خێزانا ژ ئه‌رمه‌ن و كریستیانابوون، ئێك توركمان و عه‌ره‌ب لێ نه‌بوون ژبلی هنده‌ك وان كه‌سێن حامیان توركی بوون.
٢ـ ئامارا هاتی یه‌ به‌لاڤه‌كن د ویكیپیدیا ئۆسمانیان دا (قاموس الاعلام) یا دیرۆكڤان و ره‌حالێ توركی (شمسه‌دین سامی)، ئه‌وێ چوویه‌ كه‌ركووكێ دووماهیا چه‌رخێ ١٩، زێده‌باری یێ لایه‌نگێرێ تورك و نه‌ته‌وێن دی بوو، لێ د فه‌رهه‌ نگێ دا به‌رپه‌رێ ٣٨٤٢ كو رێژا كوردان ل كه‌ركووكێ پتره‌ ژ ٣\٤ سێ چارێكن، كه‌ركووك باژێره‌كێ كوردی یه‌ دكه‌ڤیته‌ د دلێ كوردستانێ دا.
٣ـ رۆژهه‌لاتناسێ جۆرجی یێ ب ناڤوده‌نگ (ئه‌لبرت مینینشا شفیلی) دۆپات دكه‌ت كو ئه‌و خیزانێن ئه‌رستوقراتی ل كه‌ركووكێ ژ قنێتا كوردی نه‌، ژ به‌ر هنده‌ك ده‌ستكه‌فتیان، نه‌ته‌وه‌تیا خوه‌ یا كوردی هێلا سه‌خمه‌راتی پاراستنا مولك و ئه‌ملاكێن خوه‌ ژ توركان، وه‌ك خێزانا، النفته‌جی، ئوجی القیر جدار، السواد الاعزه‌م ژ ئاكنجیێن باژێرینه‌ ژ كوردانه‌.
٤ـ فه‌رمانگه‌ها المعارف یا عوسمانى ل دووماهیا چه‌رخێ ١٩ ژمارا ئاكنجیێن كه‌ركووكێ ب (٣٠) هزار كه‌سان ده‌ستنیشانكرن، ژ وان ٢٢ هزار و ٥٠٠ ژ كوردانه‌ و یێن مایی توركمان و عه‌ره‌ب و كریستیان و جوهی بوون.
٥ـ گه‌رۆكڤانێ فره‌نسی (ئولیفلێ لۆنكریك) د پرتووكا خوه‌دا بناڤێ (چار چه‌رخ ژ عیراقا نووی) ژمارا ئاكنجیێن باژێرێ كه‌ركووكێ ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ (١٩) ١٠ هزار كه‌سن، پرانیا وان ب زمانێ كوردی دئاخڤن، ژبلی فه‌رمانبه‌رێن عوسمانی و هنده‌ك كورد ئه‌وێن هاتینه‌ دامه‌زراندن ب توركی ل فه‌رمانگه‌هێ دئاخفتن ل به‌ر زمانێ فه‌رمى توركیه‌.
٦ـ ژێده‌رێن توركی یێن كه‌ڤن، ژ وان (سیاحتنامه‌) یا گه‌رۆكڤانێ تورك (ئۆلیا جلبی)، به‌رپه‌رێ ٧٤ ـ ٧٥ پشكا چارێ دبێژیت، كوردستان نه‌ه ویلایه‌ت بوون ل ده‌مێ خوه‌، ژ وان ولایه‌تا شه‌هره‌زۆر سه‌نته‌رێ وێ كه‌ركووك بوو.
٧ـ (سجلا ئیمبیراتۆریا عوسمانی (الدفتر الخاقانی) یا نڤیسه‌ر (عینی عه‌لی ئه‌فندی)، تێدا دبێژیت كو ویلایه‌تا شه‌هره‌زور یا پێكهاتی یه‌ ژ ٢٠ سنجه‌قا ژ هه‌می كوردستانا باشۆر، سه‌نته‌رێ وێ كه‌ركووكێ یه‌.
ئامارێن ل سه‌ر كه‌ركووكێ یێن چه‌رخێ بیستێ.
ژێده‌رێن باوه‌ری پێ هه‌ی ژ وان یێن عوسمانی دوپاتدكه‌ن، كورد ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ ١٩ هه‌می ئاكنجیێن كه‌ركووكێ كوردبوون ب تنێ ٤٠ خیزان كرستیانبوون، لێ پشتی هاتنا كارمه‌ندێن ده‌وله‌تا عوسمانی و ته‌تریكێ ده‌ستپێكر پاشی عه‌ره‌بكرنێ و ئنگلیز هاته‌ عیراقێ وه‌ك داگیركه‌ر رابوو ب ئاكنجیكرن و دامه‌زراندنا فه‌رمانبه‌ر و كرێكارێن عه‌ره‌ب ب پشكداری ل گه‌ل حوكمه‌تێن عیراقێ. ل ده‌مێ كه‌ركووكێ سه‌ر ب ولایه‌تا مووسل ڤه‌ و ژ ئه‌گه‌رێ ناكۆكیێ و شه‌رى ل سه‌ر ولایه‌تا مووسل، بریتانا و عیراقێ و توركیا، سێ ئامار پێشكێشی نه‌ته‌وه‌یێن ئێگرتی كرن.
١ـ ئامارا عیراقی/كورد٥٢٠ هزار و ٢٦٤/ توركمان ٣٨هزار و٦٥٣/ عه‌ره‌ب ١٦ هزار و ٩٤١/ كرستیان ٦١هزار ٣٣٦/جوهی ١١ هزار و ٨٩٨.
٢ـ ئامارا توركی /كورد ٢٨١ هزار٨٣٠/توركمان ١٤٦ هزار و ٩٦٠/ عه‌ره‌ب ٤٣ هزار ٢١٠.
٣ـ ئامارا بریتانی/ كورد ٤٥٤ هزار و ٧٢١/توركمان ١٨٥ هزار و ٧٢٦/عه‌ره‌ب ٦٥ هزار و ٨٥٩/ هه‌ر چه‌نده‌ لایه‌نێن ناكۆك هه‌ولدان بۆ زێده‌كرنا ژمارا لایه‌نێ خوه‌، لێ ژمارا كوردان گه‌هشته‌ دوجاركی ژمارا توركومان و عه‌ره‌بان، حه‌تا راده‌كی ئنگلیزی هه‌ولدا جۆره‌كێ یه‌كسانیێ په‌یداكه‌ت بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا عه‌ره‌بان، ژلایه‌كێ دیڤه‌ رێژه‌كا كوردان ئه‌وێن رێڤینك (كۆچه‌رات)، نه‌ هاتنه‌ تۆماركرن، ژ ئامارێ ره‌ڤین ژ به‌ر ئه‌گه‌رێ خزمه‌تا سوپایی (الخدمه‌ العسكریه‌) و ئه‌گه‌ره‌كێ دی دهزركر دێ باجێ ژێ وه‌رگرن پشتی ئامارێ وه‌كو عوسمانیان، سه‌باره‌ت توركومانا ل شاری بوون و هه‌می هاتنه‌ تۆماركرن. یا دیاره‌ ژ ئارمانج و مه‌ره‌مێن ره‌كه‌ز په‌رستا و شۆفینیێن رژێمین به‌رێ و سیاسه‌تا عه‌ره‌بكرنێ و ته‌تریكێ ئامارا ١٩٥٧ ئه‌ڤه‌یه‌ پشتی كه‌ركووكێ ژ لیوا مووسلێ ڤه‌بوو و بۆ لیوا كه‌ركووكێ.
ئامارا كشتی یا سالا ١٩٥٧/كورد٥٢٠ هزار و ١٨٧/ توركمان ١٠٨ هزار و٦٢٠ پشتی ٢٠ هزار توركمان ژ پارێزگه‌هێن عیراقێ قه‌ستا كه‌ركووكێ كرین/عه‌ره‌ب ٨٣ هزار و٣٧١. سه‌بارت ئامارا١٩٧٧ وه‌كو یادیار كورد هه‌می هاتنه‌ راگوهاستن، عه‌ره‌ب ئینابوونه‌ سه‌رمال ئه‌ملاكێن كوردان، مال ل مالخویی حرامكر. ئه‌ڤچا ئه‌و نه‌ ئاماره‌ ئه‌و ژه‌هره‌ماره‌.
بلا هه‌می ڤێ چه‌ندێ بزانن ب تایبه‌تی داگیركه‌رێن كه‌ركووكێ پشتی ١٦ ئوكتوبه‌ر سالا ٢٠١٧ پاشی به‌حسێ بلندكرنا ئالایێ كوردستانێ بكه‌ن و بلا به‌رۆكێن شه‌ری و سه‌نگه‌رێن پێشمه‌رگه‌ین قاره‌مان ل بیرا وان بیت ل دۆرمه‌ندۆرێ كه‌ركووكێ ل ژێر وی ئالایێ پیرۆز و خوینا سه‌دان شه‌هیدێن سه‌ربلند و سه‌رفه‌راز، كه‌ركووك یاهاتیه‌ پاراستن ژ درنده‌ترین دوژمن ل شه‌رێ دژی داعش. باشی بچنه‌ گورستانا كه‌ركووكێ پسیارا كوردینا كه‌ركووكێ بكه‌ن!. وه‌كو هاتی یه‌ گۆتن ل سه‌ر زارێ بابێ روحی یێ نه‌ته‌وا كورد بارزانیێ نه‌مر مسته‌فا، ئه‌ڤچا چاوا كه‌ركووك ناهێت ئێك ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ، یێن هه‌ره‌ دیار و دیرۆكی. به‌س ب تنێ دێ بێژین، خودێ مالا خیانه‌تكاران خرابكه‌ت ئه‌وێن كه‌ركووك بۆ داگیكه‌ران هێلایی ل رۆژا ١٦ ئوكتوبه‌رێ ٢٠١٧.

ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (٢٦)
(٢٦) سه‌رهلدان و كوچا ملیونی محمد إبراهیم ئامێدی

ملله‌تێ كورد خۆدانێ خۆ سه‌ربووره‌كێ دیرو درێژه‌، یێ پر ریدان و بیره‌وه‌ری وهه‌لكه‌فتایه‌ دگه‌له‌ك بیاڤاندا ، لێ مخابن تا راده‌كی ئه‌م بخۆ كارو مفایێن پێدڤی ژێ ناوه‌رگرین و په‌یڤا میرم بووری هه‌رده‌م پشتی ریدانا وكاریساتا دێ كه‌ینو بێژین لێ مخابن كو ١٦ ئوكتوبه‌ر٢٠١٧ ڤێ چه‌ندێ دوباره‌ دكه‌ت . سه‌رهه‌لدان ژ به‌رهه‌وم خه‌باتا بزاڤا رزگاری خوازیا كوردییه‌ دژی سیته‌مكاریێ وكارێن نه‌ مروڤایه‌تی و ته‌په‌ سه‌ریێ وكارێن شوفینی وره‌گه‌زپه‌رستیێ و داكیركرناخاك ووه‌لات وخه‌ندقاندنا سه‌ربه‌ستێ وئازادیێ …هتد ژكارێن نه‌مروڤایه‌تی یێن دیار جه‌م هه‌میا . له‌ورا ل ٥/ئادارا سالا١٩٩١ ملله‌تێ كورد رابۆ سه‌رخو وه‌ك شێران وه‌ك دلێرو قاره‌مانا دژی ده‌سهه‌لاتا گور به‌گورو وان راهات و كارێن چه‌په‌ل ، قه‌یدو زنجیر ئشكاندن و په‌یڤ و ده‌نگێن حه‌بسكرین به‌ردان و ده‌رخستنا داگیكه‌را وخلاسبوون ژ عبودیه‌تێ وهه‌می كارێن قه‌مع و تیرورێ ، دستپێك ل باژێری رانیا بۆ پاشی پارز گه‌ ه و باژێرو باژێرگێن كوردستانێ ، وكه‌یف و خوشی ودلنایی به‌لاڤه‌بو ل هه‌می جه و مال و ده‌ڤه‌را ب ئومێدا ژین وژیارا ب ئاشتی وسه‌ربه‌ستی وده‌ست ڤه‌ئینانا ئارمانجێن نه‌ته‌وایه‌ت یێن گه‌لێ كورد ، لێ مخابن ئه‌و خوشی وئازادی بتنێ بۆ ٢٣ رۆژابۆ رژێمێ هرش كرنه‌ سه‌ر كوردستانێ ب هزێن جه‌كدار یێن سوپایێ عیراقێ وفروكێن هێلیكوپته‌ر، ملله‌ت نه‌جاربۆ دستب كوچاملیونیی بكه‌ت ل ٢٨/٣/١٩٩١ ب ئێك رێزی وئێك كوتاراسیاسی ، ب ئێك دل وجان وه‌ك شوره‌شا ئیلولێ یاپیروز ١١/٩/١٩٦١یاته‌ڤایی بو ب هه‌می ته‌خ وجینا وپارت ولایه‌نا و ئول ڤه‌ ، ونه‌ته‌وایێن كوردو كوردستانیا ، ب ئێك هه‌لویست وئارمانج . كوپشتی بورینا ٢٣رۆژان ل سه‌ر سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌رێ كورد یا پیروز١٩٩١ ژبه‌ر سیته‌مكاریا رژێما گوربه‌گور، ومه‌ترسیا كارئینانا كیمیاوی دژی كوردان، وه‌ك وباژێرێ حه‌له‌پچا شه‌هید ل ده‌مێ هاتییه‌ كیمیابارانكرن ل١٦/٣/١٩٨٨، هه‌روه‌سا ئه‌نفالكرن وده‌هان كارێن نه‌مرۆڤایه‌تی ونه‌شه‌رعی ، كوهێزێن سوپایێ عیراقێ ده‌ست ب هێرشاكرن ل سه‌ر باژێرو باژێركێن كوردستانێ ب كارئینانا فروكێن هێلیكوپته‌روتوپخانا سوپای، جه‌ماوه‌رێ كوردی نه‌جاربۆ به‌رب ده‌وله‌تێن جیران ڤه‌ بچت ب ئێك ئیراده‌ وهه‌لویست، وه‌ك كومارا ئیرانێ و توركیا ورێژه‌كا كێم بۆ كومارا سوریا ڤه‌چوون ، ب ملیونان كه‌سان حال ومالێن خۆ هێلان و ب سه‌دان كیلومتران وه‌ك په‌یاده‌ ل ژێر سه‌قایه‌كێ سه‌قه‌م و سه‌رما وبارینا به‌ڤرۆ بارانا برسی وپێخاس نه‌ جه وبالگه‌ه ، وب سه‌دان بوونه‌ قوربانی تا كه‌هشتینه‌ جهێن پێدڤی ل ژێربارودوخێن ژیارێ یێن سه‌خت ودژوار ، وه‌ ك كاریساته‌كا مه‌زن ب سه‌رێ كوردان هاتی . له‌ورا خه‌لكێ شه‌ره‌ف مه‌ند یێ وان ده‌وله‌تا هاتنه‌ هه‌وارێ، هه‌ر چه‌نده‌ هنده‌ك سه‌رپێچی وخوراكێشان وده‌ست درێژاهی هاتنه‌كرن ل ده‌ستپێكێ ژلایێ زێره‌ڤانێنن سنورێ توركیا ڤه‌ . لێ رێكخراوێن مروڤایه‌تی وپزیشكێن بێ سنوور ب روولێ خو یێ مروڤایه‌تی وهاریكار رابوون ، وژ لایه‌كێ دیڤه‌ فروكێن تایبه‌ت یێن هه‌فپه‌یمانا ئاهێن خوارنێ وكه‌ل وپه‌لێن پێدڤی ل ئه‌سمانا بۆهاڤێشتنه‌ خوارێ، وكه‌سانێنن ب ناڤ وده‌نك ودبلوماسی سه‌ر ئاستێ جیهانێ سه‌ره‌دانا كۆجبه‌را وخیڤه‌تگه‌ها كرن، ویا گرنك بریارا ژماره‌ (٦٨٨ ) ل ٥/٤/١٩٩١ ژ جڤاتا ئاسایشا نه‌ته‌ویێن ئێكگرتی ده‌ركه‌فت، ل په‌ی بركا حه‌فتێ ژ مادێ سێ یێ میساقێ نه‌ته‌ویێن ئێكگرتی .و یا پێك هاتی بۆ ژ حه‌فت خالا كوهه‌می كارێن نه‌مرۆڤایه‌تی یێن رژێماعیراقێ رسواكرن ول زۆترین ده‌م به‌رنامێ هه‌وار هاتنی َوهاریكاریێ ده‌ستبێكه‌ت ، ب به‌ژداریا هه‌می ده‌وله‌تێن ئه‌ندام ورێكخراوێن مروڤایه‌تی. كوكوچا ملیونی زه‌میرو وژدانا خه‌لكێ جیهانێ هه‌ژاند ،وب ملیونان رۆندك باراندن وشه‌مالك هه‌لكرن ودعاكرن بۆ ملله‌تێ كورد ب به‌لاڤه‌كرنا دكیومێنتێن ریدانا ودنگو باسێن ڤێ كوچێ ل سه‌ر شاشێن ته‌له‌فزیونا وبنگه‌هێن میدیایا جیهانی ، وه‌ك مه‌زنترین ریفراندوم بۆ سه‌ربه‌خویێ ، كوهه‌میا زانی ملله‌ته‌كێ هه‌ی كوردن تانوكه‌ د بێ به‌هرن ژ بچوكترین مافێ ره‌وا و كیانه‌كێ سه‌ربخوه‌، ژبلی ئیرادا رب العالمینی ئیرادا ملله‌تێ كورد ی مه‌زنتره‌ ژ هه‌می ئیرادا وكوچا ملیونی ب ئه‌نجامێن باش سه‌ركه‌فت،وخه‌لكانه‌كێ بیانی ب گه‌ل و حكومه‌ت ڤه‌ پشته‌ڤان و هاریكاربوون دگه‌ ل مه‌ وه‌ك ملله‌تێ كورد هه‌رژ وێ رۆژێ تا ئه‌ڤرۆ، ئه‌ڤجا ئه‌و چما ئه‌م دگه‌ل ئێكودی دهاریكار نابین . ژبلی رژێمێن ره‌كه‌ز په‌رست وشوفینی و وان كه‌سانێن تا نوكه‌ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل كوردا دكه‌ن ل دووف سیسته‌مێ رژێمن به‌رێ . لێ یاهه‌ره‌ گرنك ئه‌ف هه‌می چه‌نده‌ و٢٧ سالێن بوورین ببنه‌ سه‌ربۆره‌كێ ئه‌كتیف وبه‌رهه‌مداربۆ ئێكگرتنا ملله‌تێ كورد ب ئێك رێزی وئێك كوتارا سیاسی، و دئێك سه‌نگه‌ردابین به‌رانبه‌ری هه‌رقه‌یرانه‌كێ وئاریشه‌كێ و بارودوخه‌كی وریدانه‌كێ و پاراستناده‌ستكه‌فتیێن ملله‌ت وحكومه‌تا هه‌رێا كوردستانێ . سه‌خمه‌راتی كوردستانه‌كا سه‌ربه‌خو تیروشكێن سه‌ركه‌فتنێن پێشمه‌رگێن قاره‌مان ویێن ته‌ڤایێ وئارامیێ و یێن ئاشتیێ وسه‌ربه‌ستیێ ودیموكراسیێ لێ ڤه‌ده‌ن بۆ هه‌موو ره‌خو لایێن جیهانێ . وسترنا خودێ ژێ رازی ( عبدالله زێرین ) ل بیرا مه‌ هه‌میابیت ل ده‌مێ گوتی ( ئه‌گه‌ر بیرا حه‌له‌پچه‌ ل بیرا وه‌بیت وبیرا چه‌لــێ ل بیراوه‌بیت و بیرا ئه‌نفالا ل بیرا وه‌بیت و ئه‌گه‌ر دلـه‌ك د سینكێ مه‌دا هه‌بیت دێ سینكێ خۆ ڤه‌كه‌ین ودێ دلــێ خۆ ئینه‌ ده‌ر ودێ ل سه‌ر نڤیسین ( یان كوردستان یان نه‌مان ) ئه‌ڤچا بلا كوچا ملیونی بیته‌ سه‌ربووره‌ك دگه‌ل سه‌ربوورێن دی بۆ رێكخستنا مالا كوردی ب پارت ولایه‌ناڤه‌ وجه‌ماوه‌ر و رێكخراواڤه‌ ، وبلا دوورشمێ مه‌ هه‌میا( ب ئێگرتنی َهێزو سه‌ركه‌فتنن ده‌ست ڤه‌تهێن ).هه‌ژی ئاماژێیه‌ ملله‌تێ كورد سه‌لماند بۆ خه‌لكێ جیهانێ كو دێ خوراكرن وپێنگاڤێن دشوارتر هاڤێژن بۆ ده‌ست ڤه‌ ئینان مافێ خۆ یێ ره‌وا ، چ گاڤا ده‌ م ئارمانج وریدان بخازن. ئه‌ڤجا سه‌رهلدان و كوچا ملیونی هه‌رده‌م ژ ره‌گه‌زو بنه‌مایێن ئكتیف و كاریگه‌ر ن یێن ده‌وله‌تبوونێ ب سه‌نك و شه‌رعییه‌تا دووه‌لی .

ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌بوونێ
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
(20) زانایێن كوردان
كورد وه‌كو هه‌می خه‌لكێ جیهانێ، ب تایبه‌تی ل ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین خودانێ خوه‌ و هزاران زانایانه‌. د گه‌له‌ك بیاڤێن زانستی و فه‌له‌كی و ئایینی دا. ل سه‌رده‌ستێ زانایێن كورد ب تایبه‌تی یێن ئایینی گه‌له‌ك بنگه‌هێن زانستی یێن هاتینه‌ دامه‌زراندن ل گه‌له‌ك باژێر و باژێركێن كوردان، بۆ نموونه‌ یێن بووینه‌ باژێرێن زانستی ب هه‌بوونا قوتابخانه‌ و نڤیسه‌ر و زانایا و یێن بۆینه‌ (قیبلا) زانین و زانستێ، وه‌كو هه‌ولێرا پایته‌خت و ئامه‌دێ و ئامێدیێ و جزیرا بۆتان و ده‌ینور… هتد ژ باژێرو ده‌ڤه‌ران. زانایێن كورد ب دیرۆكه‌كا دوور و درێژ به‌لگه‌نامه‌ و باوه‌رنامێن زێندی و به‌رده‌ست و دیكیۆمێنتی رێبازا زانستێ یا پركری ب كار و ئه‌نجامێن زانستی یێن هه‌مه‌جۆر، بۆ خه‌لكێ جیهانێ دسه‌لمینن چه‌ند كورد حه‌زژێكه‌رێن زانستێ نه‌ و ب كارئینانێ د خزمه‌تا مرۆڤاتیێ و ژین و ژیارێ دا و ئاڤاكرنا جڤاكه‌كێ كوردی ب شارستانیه‌كا نوو ب رموزێن زانست و زانینێ. ئه‌ڤرۆ گۆره‌پانا كوردی یا زانستی ب شارستانیه‌كا (نه‌هزه‌كا) زانستی یا رابووین و یا رادبیت ب ژماره‌كا مه‌زن یا زانایان، دیرۆكا (1400) زانایێن هاتینه‌ دیاركرن ل دووڤ نڤیسینا پرتووكا (علما‌و الكورد و كوردستان). یا نڤیسه‌رێ هێژا (سالح شێخۆ) و بۆ نموونه‌ دێ ژماره‌كا ناڤێن وان زانایان نڤیسین و دیاركه‌ین ل خوارێ. هه‌روه‌سا رڤێشتا نوو ژ زانا و پێگه‌هێن زانستی و زانكۆیێن كوردستانێ، ئه‌وێن دووڤچوونا رێبازا پێشكه‌فتنا زانستێ دكه‌ن ل جیهانێ و كوردستانێ، ب هه‌بوونا هزاران زانایێن كورد ب پله‌ و باوه‌رنامێن زانستی، به‌رپرساتیا پێشكه‌فتنا ملله‌تی د ڤی بیاڤی دا یا وه‌رگرتی، پێدڤی پرتووكه‌كا تایبه‌ته‌، كو ئه‌و جهێ سه‌رفه‌رازیێ و سه‌ر بلندیێ نه‌ و رێز و ته‌قدیرا مه‌ هه‌میانه‌ ل ناڤ مه‌دا و د ناڤ مه‌حفه‌لێ ده‌ولی.
1ـ محه‌مه‌د بن یه‌زید بن عه‌بداللمه‌لك بن یه‌زید الجزری الزهاوی 748 ـ 483 م. 2ـ محه‌مه‌د عه‌لی عجونی الدنبلی 1952 ـ 1897م.3ـ نورالدین البریفكانی. 4ـ ئه‌حمه‌د البروشكی 1905م. 4ـ یه‌حیا بن الفه‌زل بن یه‌حیا بن عه‌بدوللا شه‌هرزۆری 1146 ـ 1231 م. 5ـ إسماعیل بن القاسم یێ به‌رنیاس بابێ عه‌لی القالی 402 ـ 967م. 6ـ به‌هائه‌دین بن محه‌مه‌د بن ئیبراهیم ئه‌ربلی 1206ـ 1284م. 7ـ جه‌لال هۆری كوردی 1915 ـ 1979 م.8 ـ جوریه‌ ئه‌حمه‌د ئه‌مه‌د حسین موسك هه‌كاری. 9ـ حسین ئه‌سكه‌نده‌ر نسیبی 1467 ـ 1544م.10ـ خالد ئه‌حمه‌د حسێن كوردی شه‌هرزۆری 1779ـ 1827 م. 11ـ سه‌عده‌دین ئامه‌دی 1190م. 12ـ تاها ئه‌حمه‌د كورێ شێخ قاسم كورێ شێخ ئه‌حمه‌د 1815ـ1882 م. 13ـ عه‌بدولره‌حمان مه‌لا محه‌مه‌د قه‌ره‌داغی خه‌یات 1837ـ1916م. 14ـ ئوسمان كورێ سولتان سه‌لاحه‌دین ئه‌یۆبی 1172ـ 1199م. 15ـ مسته‌فا به‌ره‌زه‌نجی 1810 ـ 1904م. 16ـ یووسف ئیسحاق ئیبراهیم زه‌هاوی 11248 ـ 1335م.
17ـ یه‌حیا عه‌بدوللا مه‌روان الفارقی 1273ـ 1361م. 18ـ یه‌مان ئه‌بی یه‌مان به‌ندنیجی 815ـ 897م. 19ـ یوونس تاها زاخۆلی 1923 م. 20ـ عه‌بدوللا ئه‌ترووشی 1653م. 21ـ داوود محه‌مه‌د حسێن خالد خالدی ئه‌ربلی الحسفكی 1099ـ 1177م .22ـ محه‌مه‌د عه‌لی عه‌ونی دنبه‌لی 1897ـ 1952م.23ـ میرزا عه‌لی میرزا ئه‌بی قاسم مهابادی1862ـ1931م. 24ـ مه‌یموون مه‌هران جزیری663 ـ 737 م. 25ـ نه‌بی ماویلی الاربلی 1225ـ 1301ه. 26ـ نووره‌دین ئیسماعیل حسێن به‌ك شێروانی ئه‌ربلی 1867ـ 1943م. 27ـ محه‌مه‌د عه‌لی محه‌مه‌د جاروود مارانی الكفرعزی 1144ـ 1232م. 28 ـ تاها ئه‌فه‌ندی دهۆكی 1928م. 29ـ یه‌حیا فه‌زل یه‌حیا عه‌بدولا شه‌هرزۆری 1149ـ 1231م. 30ـ غه‌یاسه‌دین به‌ها‌والدین نه‌قشه‌به‌ندی 1948م. یووسف شه‌نگالی. 31ـ هه‌دایه‌ت الله‌ إسماعیل ئه‌ربلی 1836م.32ـ بۆری ئه‌یۆب شادی 1161م. 33ـ ئیبراهیم حه‌سه‌ن عه‌بدولره‌حمان محه‌مه‌د عمیادی 1475ـ 1547م. 34ـ ئه‌بۆ به‌كر عومه‌ر به‌كر ئوسمان ئه‌ربیلی 1867ـ 1942م. 35ـ ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د البه‌كری شریشی سنجاری 1251ـ 1318م. 36ـ حوسێن حوزنی سید عه‌بدوله‌تیف كوری شێخ له‌تیف مۆكریانی 1889ـ 1947م. 37ـ سه‌عید النوورسی 1873ـ 1960م. 38ـ عه‌فیفه‌ قارقانیه‌ 1131ـ 1209م. 39ـ یووسف محه‌مه‌د ئیبراهیم عیسا كوردی 1250ـ 1327م. 40ـ مبارك ئه‌حمه‌د مبارك كورێ مه‌وهوب غه‌نیم ئه‌ربلی 1177ـ 1235 م. ئه‌ڤچا ئه‌و ناڤێن هاتینه‌ نڤیسن، ناڤێ چلانه‌ ژ هزار و چار سه‌د زانایێن كورد. بۆ نموونه‌ نه‌ وه‌كو ئاماژه‌پێ هاتیه‌دان ل ده‌سپێكی كو دبنه‌ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن هه‌ره‌ خورت و دیار و كاریگه‌ر. نوكه‌ و لله‌ ئه‌لحه‌مد د ڤی چه‌رخی دا ملله‌تێ كورد خودانێ خوه‌ ده‌هان هزاران زانایه‌نه‌ كێمتر ژ خه‌لكێ جیهانێ. روویه‌كێ گه‌ش و سه‌ركه‌فتینه‌ یێن ملله‌تێ كورد، دهێن ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن زانین و زانستێ بدیرۆكه‌كا سه‌رفه‌راز و سه‌ربلند.

ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
پشكا (21)
(21) هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیرێن كوردان..
به‌لكو پێنڤیسی ئه‌و شیانێن نڤیسینێ نه‌بن هه‌مبه‌ری ڤی بابه‌تی ده‌ركه‌ڤیت، ل سه‌ر به‌رهه‌م و دیرۆكا هه‌لبه‌ستڤانا و نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیرێن كوردان و رۆلێ وان یێ پیرۆز و كاریگه‌ر د قادا بزڤارزگاریخوزا كوردی دا وه‌ك پێشمه‌رگێ دوویێ ل كوردستانێ ب دهان داستانێن تۆره‌ی و ره‌وشه‌نبیری رابین، كو بابه‌ته‌كێ سه‌رنجراكێشه‌ و هه‌ستیاره‌ یێ پر هۆزان و هه‌لبه‌ست و نڤیسین و بابه‌تایه‌ د هه‌می وار و رامان و كاران دا یێن هزاران هزار تۆره‌ڤانان. یێن ته‌رخانكرین بۆ خزمه‌تا خاك و وه‌لات و نیشتیمان و ژین و ژیار و عشق و شارستانیێ و كارێن جڤاكی و زانینێ و سیاسه‌تێ و ڤیانا به‌شه‌ریه‌تێ…هتد ژ ئه‌رك و كاران. كو به‌رهه‌مێ خوه‌یێ پر په‌یڤێن گه‌ش و ئارمانجێن ره‌وا كرین، یێن كرینه‌ شه‌مال و خه‌تیر بۆ رێكا ئازادیێ و ژین و ژیارێ. هه‌ر ژ ئه‌حمه‌دێ خانی و مه‌لایێ جزیری و فه‌قیێ ته‌یران و حاجی قادرێ كۆیی و هێمن و نالی و پیره‌مێرد و مه‌لائه‌نوه‌ر مایی و ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند و جگه‌ر خوین، هه‌روه‌سا ژ رڤێشتا نوكه‌ یا ئه‌دیبێن ملله‌تێ كورد. سه‌ره‌رایی هه‌بوونا هنده‌ك ئاسته‌نكا و ئاریشا د رێكا وان دا، زێده‌باری ته‌په‌سه‌ریێ و سیته‌مكاریێ ژ لایێ ده‌ستهه‌لاتا و رژێمێن ره‌گه‌زپه‌رست و شۆفینی ل ده‌ڤه‌رێ، لێ ئه‌ڤرۆ ئه‌و نه‌ما پشتێ سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌رێ كوردی ل ئادارا سالا 1991 شۆره‌شه‌ك یا هه‌لدای د ڤی بیاڤی دا ل كوردستانێ، ب به‌رده‌ستكرن و هه‌بوونا هه‌می پێدڤیێن داخوازكرین و چاپكرنا ملیۆنان پرتووكا ب ڤێ چه‌ندێ ڤه‌، هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسه‌ر ماشاللا گه‌له‌كن دێ ژماره‌كا ناڤان نڤیسین ل خوارێ ب ۆنموونه‌ ژ پرتووكا (معجم الشعرا‌و الكورد) یا سالا 2008 یا خودێ ژێ رازی حه‌مدی عه‌بدوله‌مجید السه‌له‌فی و برێز ته‌حسین ئیراهیم دۆسكی.
(1). یێن چه‌رخێ پێنجێ یێ مشه‌ختی. بابه‌ تاهر عریان الهه‌مه‌دانی 937ـ1010
(2)چه‌رخێ نه‌هێ یێ مشه‌ختی. ئه‌بۆ قاسم مه‌لا بریشان الدنیوری.
(3) چه‌رخێ ده‌هێ یێ مشه‌ختی یه‌عقووب محه‌مه‌د حكمه‌ الزرقی.
(4) چه‌رخێ 11/ه ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د الجزری و عیماده‌دینێ هه‌كاری و محه‌مه‌د المكسی فه‌قی ته‌یران و عه‌لی الحه‌ریری و شه‌مس الدین عه‌بدولره‌حمان ئه‌لئیخلاسی.
(5) چه‌رخێ 12ه /ئاغائوك البیداری و حارس البدلیسی و خانای قوبادی و سه‌لیم سلیمان الهیزانی و عبدالله‌ البازی و مه‌نصور الگرگاشی و مێرین كارێزی.
(6) چه‌رخێ 13 ه / ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د قه‌سیم گۆران و به‌كر به‌ك بهدۆر ئه‌رزی و حامد عه‌بد كه‌ریم مائی و خزر ئه‌حمه‌د كوردستانی و ره‌شید هه‌كاری و سلێمان به‌ك زه‌نگه‌نه‌ و عه‌بدولسه‌لام عه‌بدوللا بارزانی و ئوسمان ئه‌سه‌د ئه‌یۆب فندی و عومه‌ر خالد ره‌نجۆری و محه‌مه‌د سه‌عید حسه‌ینی و نووره‌دین بریفكانی و محه‌مه‌د جه‌باری و وه‌لی دێوانه‌.
(7) چه‌رخێ 14ه/ ئه‌حمه‌ ئه‌حمه‌د النه‌قیب و ئه‌حمه‌د میرازی و ته‌وفیق مه‌حموود پیره‌مێرد و جه‌لاده‌ت ئه‌مین عالی به‌درخان و حسنی ئه‌حمه‌د بامه‌رنی و ره‌فیق سالح حلمی و ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د مائی و سالح زه‌كی ساحبقران و تاها عه‌بد الرحمن مائی و عه‌باس حلمی كاكائی و عه‌بد القادر عه‌زیز قه‌دریجان و عه‌لی كه‌مال بابیر و فائیق عه‌بدوللا بێكه‌س و كامیران ئه‌مین عالی به‌درخان و محه‌مه‌د خالد ئاكره‌یی و محه‌مه‌د سه‌عید عومه‌ر مزیری و محه‌مه‌د تاهر رشدی ئامێدی و محه‌مه‌د خاكی و مه‌حموود مسته‌فا سیرتی و مسته‌فا ره‌سوول و یوونس ره‌ئووف دلدار و هجری كه‌ركووكلی و مسته‌فا سیسی.
(8) چه‌رخێ 15ه/ ئه‌حمه‌د عه‌بدوللا كۆبانی و ئه‌حمه‌د مه‌حموود بالوو ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند و حه‌سه‌ن كه‌له‌ش و جه‌گه‌ر خوین و سالح یوسڤی و سه‌بری بۆتانی و تاها مزهرمائی و عه‌بدولجه‌لیل بۆتی و عه‌بدولره‌حمان شه‌ره‌ف كندی و عه‌بدولكه‌ریم محه‌مه‌د المدرسی و سمۆ شێخو و سه‌عید ئیبۆ و عه‌بدولهادی چومانی و ئوسمان سه‌بری و عه‌لی ئیسماعیل به‌رۆشكی و محه‌مه‌د تاها بالیسانی و محه‌مه‌د تاهر هاشمی و میكائیل ره‌شید و حه‌سه‌ن هشیار و حه‌سه‌ن ئوسمان محه‌مه‌د و ساڕیا مسته‌فا دۆسكی و سیراجه‌ددین عه‌بدولكه‌ریم خه‌لیلی. ئه‌ڤرۆ و سوپاس بۆ خودێ رڤێشتا نوكه‌ ب ته‌مه‌نێن جۆره‌وجۆر، یا به‌رده‌وامه‌ ل سه‌رڤێ چه‌ندێ و وارێن نڤیسینان و هه‌لبه‌ستان ب په‌یڤێن خوه‌ یێن ساده‌ و باوه‌ریێ و یێن گه‌رم و شوره‌شگێر و یێن كاریگه‌ر و هه‌ستیار و رامانێن كویر، بۆ به‌ر ب ئاڤاكرنه‌كا نوو یا ب كۆم د هه‌می بیاڤێن هه‌مه‌جۆر دا, دا بمینیت كوردستان لاندكا هۆزانڤان و نڤیسه‌ر و نوبه‌لائان. كو ماشاللا ژمارا وان گه‌له‌كن ل سه‌ر ئاستێ كوردستانێ و بۆ نموونه‌ ژێ ئه‌م نه‌شێن ئاماژێ ب ده‌ینه‌ هه‌میان ل گه‌ل رێز و ته‌قدیرا بۆ وان كۆكارێ وانا یێ به‌رده‌وامه‌ بۆ ئارمانج و مه‌ره‌مێن ده‌ست نیشانكرین. هه‌بوونا ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد ـ كوردستانێ، كار و خه‌بات یێن خورترلێكرین و ئاستێ به‌رهه‌می یێ بلندكری، ب بزاڤ و چالاكیێن به‌رده‌وام. له‌ورا د ڤێره‌ دا هه‌لبه‌سڤان و نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌بیرێن كوردان دهێن ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یێن شۆره‌شڤان كو چه‌كێ وانا پێنڤیسێ ئازاده‌ و په‌یڤا ره‌سه‌نه‌ و میدیاكارێن سه‌ركه‌فتینه‌ ب تكنولۆجیا راگه‌هاندنا سه‌رده‌م و كاریگه‌ر.

رۆژنامه‌ڤانی و میدیا یا كوردی

پشكا (19)
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
ملله‌تێ كورد دیرۆكه‌كا كه‌ڤنار و دوور و درێژ یا هه‌یی د بیاڤێ رۆژنامه‌ڤانیێ و راگه‌هاندنێ دا، یا پڕ ژ رۆژێن سه‌خت و دژوار و به‌رهه‌م و خه‌بات و به‌رگرێ و شۆره‌شگێری و د ڤان قووناغان دا یا بووری. یا ئێكێ 1898ـ1921 و یا دوویێ 1921ـ1958 و یا سیێ 1958ـ1975 و یا چارێ 1975ـ1991 و یاپێنچێ ژ 1991 هه‌تا ئه‌ڤرۆ. د ڤێ رێبازێ دا گه‌له‌ك قۆربانی یێن هاتینه‌دان و بزاڤ و چالاكی یێن هاتینه‌ ئه‌نجامدان و به‌رهه‌مدان.
پێنگاڤا ئێكێ ل 22/4/1898 بۆ ب ده‌رچوونا ئێكه‌مین كۆڤارا كوردی بناڤێ (كردستان) ل قاهیره‌ پایته‌ختێ مسرێ ژ لایێ (مقدات مه‌دحه‌ت به‌درخان) و د ده‌مێ چار سالان 1898ـ 192 (31) ژماره‌ ل قاهیره‌ ـ له‌نده‌ن ـ جنێف ـ فولۆكسن هاتنه‌ ده‌رخستن. و ژماره‌كا باش یێن ل مۆزه‌خانێنن جیهانێ هه‌ین. ل گه‌ل ڤێ رۆژنامێ ژماره‌كا دی یا كۆڤارا و چاپه‌مه‌نیان هاتنه‌ به‌لاڤه‌كرن، وه‌كو كۆڤارا هه‌وار 1932 و رۆناهی 1942 سووریا شام و رۆژانوی 1943 و ستێر ل كانوونا ئێكێ 1943 هه‌روه‌سا ل ئسته‌نبولێ و به‌غدا و سڵیمانیێ و ره‌واندۆزێ و ئیرانێ وه‌كو (رۆژی كورد ـ هه‌تاوی كورد ـ ژین ـ بانگی كورد ـ رۆژی كوردستان. ئه‌ڤ هه‌می چه‌نده‌ سه‌خمه‌راتی بلندكرنا ئاستێ گه‌شه‌پێدانا هوشه‌مه‌ندیا نه‌ته‌وایه‌تی ل ناڤ جڤاكێ كوردی دا و به‌ر ب ئاڤاكرنا جڤاكه‌كێ پێشكه‌فتی یێ چه‌كدار ب چه‌كێ زانین و زانستی و ره‌وشه‌نبیریا نه‌ته‌وایه‌تی وه‌ك ده‌ستپێكا ره‌وشه‌نبیری بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ. پێخه‌مه‌ت راوه‌ستن وه‌ك كه‌لهه‌كا خۆرستی به‌رانبه‌ری وان بارودۆخ و قه‌یرانان و ئه‌گه‌رێن كه‌فتن و هه‌لوه‌شاندنا ده‌وله‌ت و شۆره‌شێن كوردی و كیانێن كوردی، وه‌كو نه‌خوانده‌واریێ و نه‌زانینێ و بێ حالیێ (فه‌قیریێ) و ته‌په‌سه‌ریێ… هتد. ژ ئه‌گه‌ران یێن سه‌ر وێ ده‌می. له‌ورا كاروانێ رۆژنامه‌ڤانیێ یێ به‌رده‌وام بوو و كو ژماره‌كا مه‌زن یا رۆژنامه‌ڤان و میدیاكارێن دێرین پشكداربوون د ڤی كاروانی دا، بۆ نموونه‌ وه‌ك، میقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان ـ عه‌بدولره‌حمان عالی به‌درخان، كامیران به‌درخان، جه‌لاده‌ت به‌درخان، پیره‌مێرد، كیۆ مۆكریانی، سالح یووسفی، دارا ته‌وفیق، عه‌لائه‌دینێ سجادی، سالح زه‌كی، ئه‌شره‌ف حه‌مزه‌، ئیحسان نووری پاشا، ماراهان، ئاركۆن كوبۆنجو، حه‌سه‌ن حسنی مۆكریان، مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایی، مه‌لا تاها مایی، ئیبراهیم ئه‌حمه‌د، جه‌ماله‌دین بابان، سه‌ید حسێن موكریانی، سالح قه‌فتان، شیت مسته‌فا، صادق به‌هائه‌دین، حافز قازی، مه‌عروف جیاووك، ئوردیخانێ جه‌لیلی، محه‌مه‌د بریفكانی، فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی و مه‌عرووف خه‌زنه‌دار … هتد. هه‌روه‌سا ده‌رخستننا كۆڤار و رۆژنامه‌یان یا به‌رده‌وامبوو وه‌كو یا دیار ل خوارێ ل سالێن. 1909 ئۆمێدا ره‌ش/ دیاربه‌كر (ئامه‌د)، 1913 یه‌كبوون/ ئسته‌نبۆل و هه‌تاوی كورد و رۆژی كورد ـ 1914 كوردستان/ مهاباد و بانگی كوردی/ به‌غدا ـ 1915 كوردستان/ حه‌له‌ب، سووریا ـ 1919 كوردستان/ ئسته‌نبول ـ 1925 دیاری كوردستان/ به‌غدا ـ 1926 زاری كورمانجی/ ره‌واندۆز ـ 1929 ریا تازه‌/ ئێریڤان ـ 1936رۆناكی/ هه‌ولێر ـ 1938 زانستی/ سلێمانیێ ـ 1939 گه‌لاوێژ/ به‌غدا ـ 1934 نیشتیمان/ به‌غدا ـ 1945 ئاوات/ مهاباد ـ 1946 هاواری نیشتیمان/ مهاباد و كروكالی مه‌ندالانی كورد/ مهاباد و ده‌نگێ جۆتیاران ـ 1950 رۆژهه‌لات ـ 1952 په‌یام/ به‌غدا ـ 1953 خه‌بات و هه‌تاو 1954 ل ئیرانێ هه‌ردو ـ 1957 هیوا/ به‌غدا و پێشكه‌فتن 1958 ـ 1959 كه‌ستن ـ رزگاری/ به‌غدا و نه‌ورۆز و ئافره‌ت و هیوای كوردستان و هونه‌ر ل سلێمانیێ ـ 1960 چاره‌سه‌ركردنی گشتوكال و عیراقا نوی/ به‌غدا و ژیان/ سلێمانێی و راستی الحقیقه‌/ مووسل ـ 1961 ئه‌دبی عیراقی/ به‌غدا ـ 1962 / هه‌ولێر ـ 1966 راپه‌رین/ سولێمانی ـ 1967 كه‌زنك/ سلێمانی ـ 1968 قوتابخانه‌ی مه‌ناری كوردان/ سڵیمانێی و كاری میللی/ به‌غدا ـ 1969 به‌یان/ دكتۆر فازل و تیشك/قوتابخانا مامۆسته‌یان سه‌رایه‌تی كوران ـ 1970 ده‌فته‌ری كوردایه‌تی/ به‌غدا هه‌ولێر/ شاره‌وانیا هه‌ولێر و برایه‌تی/به‌غدا و شۆره‌شی كشتوركال/ به‌غدا و زانیاری/ به‌غدا و خه‌باتی قوتابیان/ به‌غدا ـ 1973 ئامانج/ سه‌ندیكا مامۆستایێن كوردستانێ و رێبازی پێشمه‌رگه‌یی ـ 1981 ده‌نگی لاوان و ئالایێ سووری كوردایه‌تی، نووسه‌ری كوردی ـ 1983 رێیا سه‌ركه‌فتنێ و ده‌نگی پێشمه‌رگه‌ و ده‌نگێ لاوان و پێشره‌و ـ 1984 ره‌وشه‌نبیری پێشمه‌رگه‌، پاله‌ و په‌یامی شۆره‌ش و نێرگز و ئاسووس و سروه‌ 1985 رزگاری و ده‌نگێ مه‌ 1986ـ به‌یانا برایه‌تی و په‌یامی كرێكاران ـ 1987 قه‌ندیل و كۆمه‌ل ـ 1988 هه‌لویستی ئه‌ده‌بی ـ 1989 ترازۆ… پشتی سه‌رهلدانا ئادارا 1991 یا ملله‌تێ كورد یا پیرۆز شۆره‌شه‌كا رۆژنامه‌ڤانیێ و راگه‌هاندنێ هه‌لدا ل كوردستانێ، وه‌ك شۆره‌شه‌كا سه‌رده‌م و پێشكه‌فتی. شه‌ڕڤانێن وێ هزاران رۆژنامه‌ڤانبوون و نڤیسه‌ر و میدیاكار و ره‌وشه‌نبیر و په‌یامنێر و وێنه‌گر و خودانێن پێنڤیس و هزرێن نه‌ته‌وایه‌تی و په‌یڤا ئازاد و راسته‌قین وه‌ك پێشمه‌گێن دوویێ بزاڤ و خه‌بات و به‌رگریێ دكه‌ن. ل گه‌ل سه‌دان كه‌نالێن t.v یێن ئه‌سمانی و ناڤخوه‌یی و رادیۆیان، و سه‌نته‌رێن راگه‌هاندنێ و ره‌وشه‌نبیری و ده‌هان چاپخانێن سه‌رده‌م و ته‌كنولۆجیا نوو یا ئێكسه‌ر و له‌زاتیا گه‌هاندنا ده‌نگوباسان، هه‌ر ژ ئه‌نترنێتی و كۆمپیۆته‌ری هه‌تا فاكس و مایك و مۆبایل و فه‌یسبۆك و ئیمیلا… هتد. ژ ژئامیرێن نوكه‌ یێن زانستی و پیشه‌یی، هه‌روه‌سا ئه‌ڤرۆ هه‌ر وه‌زاره‌ته‌كێ و پێگه‌هه‌كێ و رێڤه‌به‌ریه‌كێ ده‌زگه‌هێ خوه‌ یێ راگه‌هاندنێ یێ هه‌ی ل گه‌ل كۆڤارا خوه‌ یا تایبه‌ت. ل ژێر قانوونا سه‌ندیكا رۆژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ ژماره‌كا مه‌زن یا رۆژنامه‌ و كۆڤارا دهێنه‌ ده‌رخستن كو دگه‌هنه‌ 95 ـ 100 رۆژنامه‌ و كۆڤاران گه‌هشتنه‌ 390 ـ 400 كۆڤارا. ل كوردستانا رۆژئاڤا 56 رۆژنامه‌ و 96 كۆڤار. ل سه‌ر ئاستێ ده‌رڤه‌یی هه‌رێما كوردستانێ، ل سۆید 32 كۆڤار و 24 رۆژنامه‌. ل ئه‌مریكا ژمارا (8) ژ رۆژنامه‌ و كۆڤاران. ل توركیا پێنچ كۆڤار و نه‌ه رۆژنامه‌. ل مۆسكۆ كۆڤارا دۆستانی و چار رۆژنامان. ل ئه‌لمانیا 17 رۆژنامه‌. ل بریتانیا ده‌ه كۆڤار و شه‌ش رۆژنامه‌. هه‌روه‌سا ل كه‌نه‌دا ـ هنگاریا ـ پۆلینیا ـ ئێریڤان ـ سۆیسرا ـ گۆرجستان ـ پاكستان ـ ئوسترالیا ـ دانیمارك، فره‌نسا ـ نه‌رویچ ـ برۆكسل ـ یۆغسلاڤیا ـ فله‌ندا ـ لوبنان ـ بولغاریا ـ ئیتالیا ـ هوله‌ندا ـ جیك ـ سلافاكیا. ئه‌ڤچا رۆژنامه‌ڤانی و راگه‌هاندن دهێن ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن سه‌ره‌كی و ئه‌كتیڤ و كاریگه‌ر و ئێكسه‌ر و زیندی و به‌رده‌ست یێن ده‌وله‌تبوونێ وه‌ك ده‌ستهه‌لاتا چارێ پشتی یا ته‌شریعی و ته‌نفیزی و قه‌زائی، ب تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌ر ب میدیا كوردی ڤه‌، بچین ب زمانێ بیانی ژی كاربینین ل سه‌ر ئاستێ كه‌نالێن ئه‌سمانی و رۆژنامه‌ و كۆڤار و چاپه‌مه‌نیان. بۆ خه‌لكێ جیهانێ دسه‌لمینین كو ملله‌تێ كورد خودانێ خوه‌ دیرۆكه‌كا دێرینه‌ و شارستانیه‌كا پێشكه‌فتی یا ره‌وشه‌نبیریێ ژهه‌ژی ده‌وله‌تبوونێ نه‌. ل دوایی یا فه‌ره‌ رۆژنامه‌ڤانی وه‌كو پیشه‌یێن دی بیت و ببیته‌ پیشه‌یه‌كا میری وه‌كو هه‌می فه‌رمانبه‌رێن داموده‌زگه‌هان، ره‌ش و سپی تێكهه‌لنه‌كه‌ن، یا حزبی و ئه‌هلی و میری د ئێك هێلا كار و خه‌بات و به‌رژه‌وه‌ندیا گشتی دا بن، ب ئێك گۆتارا سیاسی و گۆته‌بێژا نه‌ته‌وایه‌تی و ره‌خنا ئاڤاكه‌ر ب په‌یامه‌كا ئێكرێزی و ته‌ڤایی دا ئه‌رك، رۆل ئه‌كتیفتربن و ئارمانج مه‌ره‌م مسۆگه‌ربن.

محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی

رێبازا رۆژنامه‌ڤانیا كوردی د ده‌مێ ١٢٠ سالێن بۆری دا، یا پڕ رۆژێن سه‌خت و دژوار و خه‌باته‌كا به‌رده‌وام ب به‌رهه‌م و ئارمانج، په‌یڤا ره‌سه‌ن و پێنڤیسێ ئازاد و كارێ شۆره‌شگێریێ د خزمه‌تا خاك و وه‌لات و گه‌ل و نیشتیمان و پاراستنا ناسناما كوردی دابوون، وه‌ك سه‌ربووره‌كێ زندی پێدڤیه‌ جهێ مفایێ بیت، كو ئه‌ڤ رێبازه‌ یا ب پێنچ قووناغان دا پێكهاتی یه‌، وه‌كو یا دیار ل خوارێ كو هه‌ر قووناغه‌كێ روودان و بزاڤ و خه‌باتا خوه‌ یا هه‌یی و ژماره‌كا نڤیسه‌ر و رۆژنامه‌ڤانێن دێرین پشكداری د ڤێ رێبازێ دا یا كری، بۆ نموونه‌ وه‌كو (میقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان ـ عه‌بدولرحمان عالی به‌درخان ـ كامیران به‌درخان ـ پیره‌ مێرد ـ كیۆ مۆكریانی ـ عه‌لا‌والدین السجادی ـ سالح زه‌كی ـ ئه‌شره‌ف حه‌مزه‌ ـ ئیحسان نووری پاشا ـ مووسا عه‌نته‌ر ـ كه‌مال بۆركای ـ ئاقیب ئاراهان ـ ئه‌ركۆن كۆبونجۆ ـ حه‌سه‌ن حسنی مۆكریانی ـ مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایی ـ ئیبراهیم ئه‌حمه‌د ـ جه‌مالدین بابان ـ سالح قه‌فتان ـ شیت مسته‌فا ـ سادق به‌ها‌و الدین ـ حافز القازی ـ مه‌عروف جیۆك ـ ئۆردخانی جه‌لیلی ـ محه‌مه‌د بریفكانی ـ سالح یووسفی ـ دارا ته‌وفیق ـ فه‌له‌كه‌ددین كاكه‌یی ـ فه‌رهاد عه‌ونی ـ سه‌رۆك و سكرتێرێن نڤیسینا ژماره‌كا مه‌زن یا رۆژناما و كۆڤارا و چاپه‌مه‌نیان).. هتد. ژ رۆژنامه‌نڤیسێن دێرین و یێن سه‌ر ده‌مێ نوكه‌ یێن خه‌باتكه‌ر.
(قووناغا ئێكێ) ١٨٩٨ ـ ١٩٢١ دهێت وه‌ك قووناغا دانانا به‌رێ بنیاتێ رۆژا رۆژنامه‌گه‌ریا كوردی ل ٢٢/٤/١٨٩٨ ب ده‌رخستنا ئێكه‌مین رۆژناما كوردی ب ناڤێ (كردستان)، ل سه‌ر ده‌ستێ مقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان ل قاهره‌ پایته‌ختێ كۆمارا مسرێ و هه‌تا سالا١٩٠٢ یا به‌رده‌وامبوو كو ٣١ ژماره‌ هاتنه‌ ده‌رخستن ل ڤان باژێرو پایته‌ختا (القاهره‌ ـ له‌نده‌ن ـ جنێف ـ فولۆكسن)، هه‌روه‌سا د ڤێ قووناغێ دا ژماره‌كا گۆڤار و رۆژنامه‌ ده‌ركه‌فتن، وه‌كو ئۆمێدا ره‌ش ل دیار به‌كر(ئامه‌دێ) و هه‌تاوی كورد و بانكی كورد و رۆژی كورد و كوردستان ل ئسته‌نبۆل و حه‌له‌ب و مهابادێ. د ڤێ قووناغێ دا و ب نموونه‌ ئاگرێ، ڤان شۆره‌شان هه‌لبوو، شۆره‌شا الجه‌لالیین ل ئارارات ١٩٠٥ و شۆره‌شا عه‌بدوسه‌لامێ بارزانی ١٩٠٩ ـ ١٩١٤و سمكۆیێ شكاك ١٩١٨ و شێخ مه‌حموودێ حه‌فید ١٩١٨ـ ١٩١٩ و سه‌رهلدانا بشارێ چه‌تۆ ١٩٠٦ و شۆره‌شا میلیا ١٩٠٦ ل سووریا و سه‌رهه‌لدانا بدلیس ل سێرتێ ب قومانداریا شێخ سه‌لیم و شهبه‌دین یێ نه‌قشه‌به‌ندی١٩١٣، شۆره‌شا عه‌قیدێ كورد خالد به‌ك جبرانلی ١٩٢٠ ـ ١٩٢١، كو رۆژنامه‌ڤانی نه‌ ل وی ئاستێ پێدڤی بۆ وه‌رگرتنا رۆلێ خۆ یێ مێژووی به‌رانبه‌ری ڤان شۆره‌شان ل به‌ر نه‌بوونا ئامیرێن هۆكار و پێگه‌ه و ئامیرێن گه‌هاندنێ یێن به‌رده‌ست ل وی ده‌می، لێ دهێتن وه‌ك پێنگاڤه‌كا پیرۆز و مێژوویی یا ملله‌تێ كورد بۆ به‌ر ب كۆمه‌لگه‌هێ شارستانی ڤه‌ بچیت ل وی ده‌می، ب نه‌هێلانا ئه‌گه‌رێن هه‌لوه‌شاندنا شۆره‌ش و ده‌ستڤه‌ئینان مافێ ره‌وا، ژ نه‌خوانده‌واری و بێ حالیێ و ته‌په‌سه‌ریێ و نه‌بوونا هوشه‌مه‌ندیا نه‌ته‌ویی یا دلسۆز و ئه‌كتیڤ… هتد. ژ ئه‌گه‌ران.
(قووناغا دوویێ)
١٩٢١ ـ ١٩٥٨ ژماره‌كا كۆڤار و رۆژناما د ڤێ قووناغێ دا ده‌ركه‌تن بۆ نموونه‌ وه‌ك، دیاری و كوردستان و گه‌لاویژ و نیشتیمان و پێشكه‌تن و په‌یام ل به‌غدا ـ ل ره‌واندوزێ زاری گورمانجی ـ ل ئێریڤانێ ریا تازه‌ ـ ل هه‌ولێرێ رۆناكی ـ ل سلێمانیێ زانستی ـ ل مهاباد ئاوات و هاواری نیشتیمانی ـ ل ئیرانێ خه‌بات و هه‌تاو. د ڤێ قووناغێ دا بارێ رۆژنامه‌ ڤانیێ یێ قورس و گرانبوو وه‌ك قووناغه‌كا هه‌ستیار، پارچه‌بوونا كوردستانێ ل دووڤ په‌یمانا لۆزان یا ره‌ش ١٩٢٣ و رابوونا شۆره‌شێن كوردی وه‌ك شۆره‌شا، بیاندۆر یا میرسه‌لمان عه‌باس ١٩٢٣ و شۆره‌شا كو چگیری یا عه‌لی شاهـ به‌گ ١٩٢٣ و یا شێخ سه‌عیدێ پیرانی ١٩٢٥ و جه‌نه‌رال ئیحسان نووری پاشا ١٩٢٧ـ١٩٣٠ و شۆره‌شا نیسانێ و ده‌ربه‌ندی بازیان ١٩٣٠ ـ١٩٣١ و شۆره‌شا جه‌عفه‌ر ئاغا سولتان ١٩٣٢ و شۆره‌شا شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی ١٩٣١ و شۆره‌شێن بارزان یێن بارزانیێ نه‌مر مسته‌فا ١٩٤٣ و ١٩٤٥. هه‌روه‌سا كۆمارا كوردستان ل مهاباد هاته‌ دامه‌زراندن و هه‌لوه‌ شاندن ١٩٤٦، بلندكرنا ئالایێ كوردستانێ یێ فه‌رمی ل ١٧/١٢/١٩٤٥.
(قووناغا سیێ) ١٩٥٨ ـ ١٩٧٥ قووناغه‌كا پێشكه‌فتی بوو د بیاڤێ هه‌بوونا هه‌می هۆكار و ئامیرێن گه‌هاندنا په‌یامی و چاپێ و تی ڤی، و ژماره‌كا باش یا رۆژناما و كۆڤارا هاتنه‌ ده‌رخستن ل سه‌ر ئاستێ كوردستانێ، ل به‌غدا رزگاری و نه‌ورۆز و ئافره‌ت و ئه‌دیبی عیراقی و كارێ مللی و زانیاری و خه‌باتی قوتابیان و ده‌فته‌ری كورده‌واری. و ل هه‌ولێرێ هه‌ولێر و ل سلێمانیێ ژیان و رابه‌ر و كه‌زنك و هونه‌ر و قوتابخانه‌ی مه‌نارا كوردان و ل مووسل راستی (الحقیقه‌) و ئامانج سه‌ندیكا مامۆستایێن كوردستانێ. د ڤێ قووناغێ دا گه‌له‌ك گوهۆرین چێبوون د بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی و عیراقێ دا و ده‌سپێك شۆره‌شا ١٤ تیرمه‌هێ بوو ١٩٥٨ و هه‌لبوونا چریسكێن شۆره‌شا ئیلولێ ١٩٦١ و ١٧ تیرمه‌ها رژێما گۆر به‌گۆر ١٩٦٩ و رێكه‌فتنا ١١ ئادارێ ١٩٧٠ و رێكه‌فتنا جه‌زائیر یا خیانه‌تكاری ل ٦/٣/١٩٧٥، كۆنه‌كسه‌كا مه‌زن بوو ل سه‌ر كوردان. قووناغه‌كا نازك و هه‌ستیاربوو و سه‌ركه‌فتنا ملله‌تێ كورد بۆ د هنده‌ك بیاڤان دا وه‌ك به‌رهه‌مێ وێ بزاڤا پیرۆز. كو رۆلێ رۆژنامه‌ڤانیێ و راگه‌هاندنێ د ڤێ قووناغێ دا یێ ئاشكه‌را و چه‌له‌نگ بوو، سه‌ره‌رایی وێ چه‌ندێ كو یا ژێرده‌ستێ حوكمێ رژێمێن شۆفینی و ره‌گه‌ز په‌رستا بوو.
(قووناغا چارێ) ١٩٧٥ ـ ١٩٩١قووناغه‌كا پر رێدان و گوهۆرین بوو سه‌رئاستێ ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین و عیراقێ و كوردستانێ، ب بهارا عه‌ره‌بی و به‌ر ب نه‌هێلانا دكتاتۆریه‌تێ د پروسێسا حوكومرانیێ دا، و شه‌ڕێ عیراقێ و ئیرانی و داگیركرنا ده‌وله‌تا كوێتێ ژ لایێ رژێما عیراقێ یا گۆر به‌گۆر، ل كوردستانێ شۆره‌شا گولانێ ل ٢٦/٥/١٩٧٦ دسپێكر و وه‌غه‌ركرن و شه‌هیدبوونا سه‌رگ دا، بابێ روحی یێ نه‌ته‌وا كورد بارزانی مسته‌فا و ئدریسێ چانه‌مه‌رك و كیمیا بارانكرنا حه‌له‌پچا شه‌هید و ئه‌نفالێن ره‌ش گۆرێن كۆم كوم، ئه‌ڤێ هه‌می چه‌ندێ به‌رپرسایه‌تیا رۆژنامه‌ڤانیێ بلندكر و دژواركر، ب تایبه‌تی ل ده‌رڤه‌ی ولاتی ل ده‌وله‌تێن ئورپی، د ڤێ قووناغێ دا ئه‌ڤ كۆڤار و رۆژنامه‌ هاتنه‌ ده‌رخستن، رێبازا پێشمه‌رگه‌ی و ده‌نگێ پێشمه‌رگه‌ و ره‌وشه‌نبیری پێشمه‌رگه‌ و رێیا سه‌ركه‌فتنێ و پێشره‌و و ئالایێ سووری كوردایه‌تیێ و ده‌نگێ لاوان و پاله‌ و په‌یامی شۆره‌ش، نووسه‌ری كورد و رزگاری و ده‌نگێ مه‌ و ئاسووس و كۆمه‌ل و ترازۆ و به‌یانا برایه‌تی و سروه‌ و هه‌لویستی ئه‌ده‌بی و په‌یامی كرێكاران و نێرگز.
(قووناغا پێنجێ) ١٩٩١ ـ هه‌تا ئه‌ڤرۆ رێباز و كارێن رۆژنامه‌ڤانیێ د به‌رده‌وامن. وه‌ك ده‌ستپێكه‌كا پیرۆز یا ڤێ قووناغێ، سه‌رهه‌لدانا بهارا ١٩٩١ یا جه‌ماوه‌رێ كوردی بوو ل ٥/٣/١٩٩١ و كۆچا ملیۆنی ل ٢٨/٣/ ١٩٩١ و ده‌رچوونا بریارا ٦٨٨ ژ نه‌توه‌یێن ئێكگرتی. هه‌لبژارتنا په‌رله‌مانێ كوردستانێ و دامه‌زراندنا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ل ژێرئالایێ كوردستانێ یێ ره‌نگین و سروودا نیشتیمانی (ئه‌ی ره‌قیب) و هه‌بوونا دو گه‌مه‌رادانێن ئابووری ل سه‌ر ملله‌تێ مه‌ و روخاندنا رژێما عیراقێ ٢٠٠٣و هه‌بوونا هه‌می ئامیرێن رۆژنامه‌ڤانیا سه‌رده‌م و ته‌كنه‌لۆجی و له‌زاتیا گه‌هاندنا په‌یامی د هه‌می بیاڤان دا، رۆژنامه‌ڤانی وه‌ك شۆره‌شه‌كێ هه‌لدا و هه‌می قه‌ید زنجیر ئه‌شكاندن و ئاستێ كار و خه‌باتێ به‌رز و بالابوو د خزمه‌تا گه‌ل و خاك و وه‌لات و نیشتیمان و پێكڤه‌ژیانێ و گه‌شه‌پێدانێ و مافێ ره‌وا و سه‌ربه‌خوه‌یێ، ژ چاپه‌مه‌نیان و مایكێ حه‌تا ته‌له‌فزیۆنێ و ئه‌نترنێتێ و موباییلێ و سه‌دان رۆژنامه‌ و هزاران گۆڤار یێن دهێنه‌ ده‌رخستن سه‌ر ئاستێ كوردستانێ و ل پێتر ژ ٢٥ ده‌وله‌تان ل جیهانێ ژی دهێنه‌چاپكرن و ده‌رخستن، كو ئه‌ڤنه‌ هه‌می یێن به‌رده‌ستێن خوانده‌ڤانان، كاروانێ رۆژنامه‌ گه‌ریێ به‌رده‌وامه‌ هیڤی دارین به‌رب قووناغا شه‌شێ ڤه‌ بچین و ده‌سپێك دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی بیت. كو د ڤێ قووناغێ دا ده‌نگێ ملله‌تێ كورد یێ سه‌ربه‌خوه‌ یێ و دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی ڤه‌دا و به‌لاڤه‌بوو سه‌رانسه‌ری جیهانێ ب ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ ب سه‌ركه‌فتنه‌كا مه‌زن ل ٢٥/٩/٢٠١٧. لێ خیانه‌تكاریا ١٦ ئوكتۆبه‌رێ ٢٠١٧ نه‌كسه‌كا دی بوو ب سه‌رێ مه‌ كوردان هاتی دژی مافێ ره‌وا، خودێ مالا خیانه‌تكارا و عه‌میلا خرابكه‌ت. ب ڤێ هه‌لكه‌فتێ ب رێزو نه‌وازشاڤه‌ خوه‌ چه‌مینین بۆ شه‌هیدێن كوردستانێ ئه‌وێن خوینا خۆ یا پاك و روحا خۆ كرینه‌ قوربانی بۆ سه‌روه‌ریا كورد و كوردستانێ. سلاڤێن شۆره‌شڤانی بۆ پێشمه‌رگێن قاره‌مان، و چوانترین پیرۆزباهی بۆ هه‌می رۆژنامه‌ نڤیسێن كوردستانێ، بلا بیره‌وه‌ریا ١٢٠ سالیا دا رۆژا رۆژنامه‌ڤانیا كوردی بیته‌ هانده‌ره‌كێ ئه‌كتیڤ بۆ بلندكرنا ئاستێ هوشه‌مه‌ندیا ملله‌تێ كورد وه‌ك شیرهه‌كا بلند و خورستی بۆ ئێكرێزی و ئێك گۆتارا سیاسی و ئێك هه‌لویست و سه‌ربه‌خوه‌یا كوردستانێ.

پشكا (١٧)
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
كۆمه‌له‌ و ئێكه‌تی و سه‌ندیكایێن پیشه‌یی و جه‌ماوه‌ری یێن كوردی.
ژبۆ ئێكه‌تی و سه‌ندیكایان رۆلێ خوه‌ یێ ریادی و سه‌ره‌كی وه‌ربگرن، د رێبازا خه‌بات و خزمه‌تا گه‌ل وه‌لات، ب هه‌می ته‌خوچین و پیشه‌یان ڤه‌ و به‌رگری ژ مافێ وان یێ پیشه‌یی و كاگێری و دادوه‌ری و قه‌زائی بكه‌ن. د بیاڤێ یاسا و سیسته‌م وبه‌رنامان دا، ئه‌وێن هاتینه‌ ده‌رئێخستن. ژ كۆنگرێن دامه‌زراندنێ و ده‌ساتیران و بریارێن په‌رله‌مانی و ته‌شریعاتان. ژماره‌كا مه‌زن یا سه‌ندیكا و ئێكه‌تی و رێكخراوێن كوردستانێ یێن كاردكه‌ن ل هه‌رێما كوردستانێ، بۆ وان ئارمانج و مه‌رمێن دیاركرین ل سه‌ری، ئه‌و ژی ئه‌ڤه‌نه‌: (ا) ئێكه‌تی. ١ـ دامه‌زراندنا ئێكه‌تی قوتابیانی كوردستان ل، ١٨ /٢/١٩٥٣ ل گه‌ل ئێكه‌تیا لاوێن كوردستانێ.٢ ـ ئافره‌تێن كوردستانێ ١١/١٢/١٩٥٢.
٣ ـ نڤیسه‌رێن كوردستانێ ٤ ـ كرێكارێن كوردستانێ ٥ ـ ئابوورناسێن كوردستانێ. ٦ ـ جۆتیارێن كوردستانێ. ٧ ـ په‌لینده‌رێن كوردستانێ. (ب) سه‌ندیكا. ٨ ـ سه‌ندیكا مامۆستایێن كوردستانێ. ٩ ـ هونه‌رمه‌ندێن كوردستانێ. ١٠ ـ ئه‌ندازیارێن كوردستانێ. ١١ ـ پزشكێن كوردستانێ. ١٢ ـ پزیشكێن فیته‌رنه‌ریێ یێن كوردستانێ. ١٣ ـ ئه‌ندازیارێن چاندنێ یێن كوردستانێ. ١٤ ـ هونه‌رێن چاندنێ یێن كوردستانێ. ١٥ ـ ده‌رمانسازێن كوردستانێ. ١٦ ـ پیشه‌یێن ساخله‌میێ. ١٧ ـ پارێزه‌ر و و مافپه‌روه‌رێن كوردستانێ. ١٨ ـ جیلۆیێن كوردستانێ. ١٩ ـ ژمێریارێن كوردستانێ. ٢٠ ـ رۆژنامه‌نڤسێن كوردستانێ. .(كۆمه‌ل). ٢١ ـ كۆمه‌لا باشنڤیسێن كوردستانێ. ٢٢ ـ وێنه‌گرێن كوردستانێ. ٢٣ ـ هنگه‌ڤانێنن كوردستانێ. ٢٤ ـ كورته‌بالێن كوردستانێ. ٢٥ ـ پاراستنا ئاژه‌لی. ٢٦ (الرفق بالحیوان). ٢٦ ـ شه‌ركه‌رێن دێرین. ٢٧ ـ زیندانیێن سیاسی ٢٨ ـ په‌خشینا خوینێ ٢٩ ـ اویتزم (التوحید). ٣٠ ـ تلاسیما ٣١ ـ كه‌ڕ و لالان. ٣٢ ـ خودان پێتڤیێن تایبه‌ت. هه‌وره‌سا گه‌له‌ك ناڤه‌ند و رێكخراو و سه‌نته‌ر یێن هه‌ین كاردكه‌ن بیاڤێ به‌رگری ژ مافێ ئافره‌تێ ومافێ مرۆڤی (حقوق الانسان) و زارۆیان و گه‌نجان و پێشكه‌فتنا دیمۆكراسیێ و مافێ مرۆڤان و ئاڤه‌دانكرنا كوردستانێ و خێرخوازیێ و گه‌شه‌پێدانا مه‌ده‌نی. وه‌كو k0r 0o ـ خێرخوازی یێ بارزانی ـ هیڤی (الامل) اسوده‌ ـ هاتاو ـ بادینان ـ ناڤه‌ندا په‌یامنێرێن میدیایێ n0p0m ـ یێن ئیسلامی ـ پزیشكێن بێ سنۆر… هتد. ژ رێكخراوا كو ژماره‌كا مه‌زن یێن بیانی ژی كاردكه‌ن ل هه‌رێما كوردستانێ یێ كۆمه‌لگه‌هێ شارستانی و د بیاڤ و وارێن هه‌مه‌جۆر، ئه‌ڤجا سه‌ندیكا و ئێكه‌تی و كۆمه‌ل و رێكخراو و سه‌نته‌ر و ناڤه‌ند و ده‌زگه‌ه، ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن به‌رده‌ستن و هاریكارن یێن ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ، ب تایبه‌تی ئه‌گه‌ر خودان بزاڤ و شیانابن و په‌یوه‌ندیێن موكوم هه‌بن ل گه‌ل یێن جیهانی، ل دووڤ پلان و پرۆتوكولێن هه‌ڤپشك.