ئامێدیێ باژێره‌كێ گه‌له‌ك كه‌ڤناره‌ و ره‌سه‌نه‌ خودانێ خوه‌ و خه‌بات و مێژوو و ره‌وشت و تیتاله‌ و ل سه‌ر ده‌مێ میر و پاشا و سۆلتانان هه‌بووینه‌ وحه‌تا نوكه‌ ژى هنده‌ك دبه‌رده‌وامن و ب ناڤ و ده‌نگن ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان، (مستر ویچ) دبێژیت ئامێدیێ جهێ ژ دایكبوونا (زه‌راده‌شتى یه‌). لێ مسترى بۆ مه‌ چ دیده‌ڤان و به‌لگه‌ دیار نه‌كرینه‌. وه‌كو هاتیه‌ نڤیسین د پرتووكا دكتۆر (به‌درخان سندى)دا ل به‌رپه‌رێ (491) ژ پرتووكا خوه‌ (المجتمع الكوردى فى منڤور الاستشراقى). ئامێدیێ یا كه‌ڤناره‌ ب شارستانیا خوه‌ و ره‌وشت و تیتالێن مللى و جڤاكی و شێوازێ پێكڤه‌ژیانێ و خه‌باتا خوه‌ یا به‌رده‌وام. وارگه‌هێ میر و پاشا و سۆلتانایه‌. ل سالێن (1262 -1842ز) حوكم یێ ل ده‌ڤه‌رێ كری هه‌ر ژ(مه‌لك خلیل، -مه‌لك علائه‌دین، میر محلى، میر بهائه‌دین، میر زینه‌دین، میر نوره‌دین، میر محه‌مه‌د، میر سیفه‌دین، میر بهائه‌دین یێ دویێ، سۆلتان حه‌سه‌ن، سۆلتان حسێن والى، میر قبادخان به‌گێ ئیكێ، میر سلێمان خان به‌گ، میر بایرام خان به‌گ، سۆلتان سیدى خان، میر یوسف خان به‌گێ ئێكێ، میر سه‌عید خان به‌گێ ئێكێ، میر یوسف خان به‌گێ دویێ، میر قوباد خان به‌گێ دویێ، میر مراد خان به‌گێ ئێكێ، میر قباد خان به‌كێ سیێ، میر بارام خان به‌گ، میر سه‌عید خان به‌گێ دویێ، میر عوسمان به‌گ، میر قباد پاشا یێ چارێ، میر زبێر پاشا یێ ئێكێ، میر به‌هرام پاشا یێ مه‌زن، ئیسماعیل پاشا یێ ئێكێ، میر محه‌مه‌د ته‌یار، میر مراد پاشا یێ دویێ، میر قوباد پاشا یێ پێنجێ، میر ئه‌حمه‌د پاشا، میر عادل پاشا، میر زبێر پاشا یێ دویێ، میر محه‌مه‌د سه‌عید پاشا، میر موسا پاشا و ل دووماهیێ میر ئیسماعیل پاشایێ دویێ).
ئامێدیێ بنگه‌هێ زانینێ و زانستێ بوو و پایته‌ختێ مێرنشینا به‌هدینان بوو لاندكا خوه‌رته‌ مێر و عه‌گیدایه‌ كو جهێ شانازى و سه‌ربلنداهیێ یه‌ كو شێخێن بارزان ژ سلسیلا میرێن ئامێدیێ نه‌ (مێرنشینا به‌هدینان) وه‌كو هاتیه‌ نڤیسین د پرتووكا سه‌رۆك مه‌سعود بارزانى دا ب ناڤونیشان (البارزانى و الحركه‌ التحرریه‌ الكوردیه‌) هه‌روه‌سا ده‌هان بنه‌مالێن دى یێن خه‌باتكه‌ر د بیاڤێ بزاڤا رزگاریخوازا كوردى دا. ئامێدیێ سیمایێ حكومرانیا كوردایه‌تیێ بوو د وان چه‌رخان دا و فه‌لسه‌فا عیسێ ده‌لال بوو. كو تا نوكه‌ فه‌لسه‌فا وى پیڤه‌رێ گه‌له‌ك كار و هه‌لكه‌فتایه‌، ئامێدیێ سالا 1862ز یا بوویه‌ قه‌زا و ئێكه‌مین قائیمقام (خه‌ندانه‌غا بوو)، شكرى به‌گ، عه‌بدولره‌حمان به‌گ شه‌ریف به‌گ، عوسمان نورى ئه‌فه‌ندى 1892) و (مسته‌فا سالم ئه‌فه‌ندى 1894) و (عه‌بدولره‌حمان به‌گ محه‌مه‌د بابانى 1903) و (نورى به‌گ 1905 و (عه‌بدولكه‌ریم ئه‌فه‌ندى1906) و (سدیق به‌گ ده‌مه‌لوجى1907) و (عه‌لى فه‌همى ئه‌فه‌ندى 1912) و (زیا به‌گ ئیستانبولى 1915) و (حاج عه‌بدوله‌تیف عه‌بدولعه‌زیز كتانى 1919) و (عه‌بدولحه‌مید عه‌بدولمه‌جید1922) و (ماجد به‌گ مسته‌فا 1931) و (فائق ته‌وفیق 1932) و (مه‌كى شرباتى 1937) و (یوسف زولكفل 1938) و (مه‌روان 1939) و (ئیسماعیل حه‌قى ره‌سول 1945) و (محه‌مه‌د عه‌بدولره‌حمان 1953) و ( شكرى فه‌تاح 1953) و (سبحى عه‌لى1954) و (حسامه‌دین عمرى 1956) و (عه‌لى مسته‌فا عاسم1957) و (جه‌لال ره‌شید خوشناڤ 1958) (جه‌میل میران ره‌شید 1959) و (محه‌مه‌د سه‌عید ئیبراهیم 1960) و (عه‌لى ئه‌حمه‌د تائى1961) و (ئه‌كره‌م عه‌لى غائیب 1963) و (جاسم محه‌مه‌د عكام1965) و (روبیتان جاف 1966) و (عه‌زیز حاج وه‌هاب1967) و (فازل عه‌زیز عومه‌ر 1968) و (عه‌گید سدیق سه‌عدولا 1969) و (ئه‌حمه‌د مسته‌فا سه‌عدى 1970) و (ئه‌حمه‌د شالى 1971) و (ئوبییا یه‌عقوب یوسف 1975) و (حكمه‌ت حاج سه‌لیم ئه‌ترووشى 1976) و (جه‌لال عه‌بدولا سالح 1980) و (عه‌بدولمه‌جید سه‌مین عه‌لى 1986) و (جاسم حمود حه‌سون 1986) و (شه‌فیق ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د 1987) و (كامل حه‌سه‌ن كه‌له‌مێرت 1988) و (عه‌بدولحه‌مید حه‌سه‌ن خه‌لیل 1992) و (بوتان محسن سالح 1995) و (سلێمان كامل حسێن 2003) و (مازن محه‌مه‌د سه‌عید بلو 2005) و (ئیسماعیل محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د 2007) و (حسێن خالد سه‌عید 2012) و (ئیسماعیل مسته‌فا ره‌شید 2016). هه‌روه‌سا ده‌هان گه‌نج ولاوێن قاره‌مان كرینه‌ قوربانى بۆ پاراستنا ئاخا كوردستانێ. هه‌ر ژ شه‌هیدێ كۆمارا كوردستانێ ل مهاباد شه‌هیدێ نه‌مر عزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز تا شه‌هیدێ شۆره‌شا ئیلۆنێ عه‌بدولره‌حمان محه‌مه‌د تاهر و ئێكه‌مین شه‌هیدێ ڤێ شۆره‌شێ شلیمون به‌روارى خه‌لكێ گوندێ دێرێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا و تا نوكه‌ كاروانێ شه‌هیدێن ڤى باژێرى یێ به‌رده‌وامه‌.
شینوارێن شارستانیێ یێن پرى باژێرینه‌ و گرنگیه‌كا مێژوویى یا هه‌ى د ڤان بیاڤان دا، لێ مخابن رژێمێن به‌رێ یێن شوڤینى و ره‌گه‌زپه‌رستى چ پویته‌ پێ نه‌داینه‌. نوكه‌ ژى ئه‌ڤ شینواره‌ نه‌ د ئاستێ پویته‌ پێدانا پێدڤینه‌ هه‌ر چه‌نده‌ هنده‌ك بزاڤێن دهێنه‌ كرن ژ لایێ جهێن په‌یوه‌ندیدارڤه‌ هه‌ر ژ قوتابخانا قوبه‌هان (مه‌دره‌سا قوباد) كو ئێكه‌مین قوتابخانه‌ بوو ل ده‌ڤه‌رێ (1534م) ب ئاسته‌كێ بلندێ زانین و زنیاریێ په‌یوه‌ندى هه‌بوون دگه‌ل زانكۆیا (الازهر) ل كۆمارا مسرێ و زانكۆیان ل توركیا. هه‌روه‌سا قوتابخانا (مراد خان)، گورستانا (سۆلتان حسێن وه‌لى)، كورا سێریجێ، ده‌رگه‌هێ مووسل، ده‌رگه‌هێ ، ده‌رگه‌ه و درو شمێ مێرنشینا به‌هدینان، مناره‌ و جامعا ئامێدیێ، پرا عیسێ. ئیجقه‌لا و كنیشتا ئامێدیێ (حه‌زانا)، مه‌ترخانا ئامێدیێ و ژماره‌كا بیرێن ئاڤێ وه‌كو بیرا جامعێ و بیرا ئیجقه‌لایێ و ساما و گه‌له‌ك بیرێن دى. ژبلى هنده‌ك شینوارێن كه‌لوپه‌لا ئه‌وێن هاتینه‌ ڤه‌گوهاستن بۆ مۆزه‌خانا به‌غدا وه‌ك مینبه‌ر و ده‌رگه‌هێ دارێ ژ دارا بنده‌قا جامعێ.
ئامێدیێ لاندكا زانا و هوزانڤانا و مێژووڤانان بوو، هه‌ر ژ زانا (ئیبراهیم ئامێدى) (1098 ه – 1686ز) و محه‌مه‌د بن عه‌بدولستار بن محه‌مه‌د عمادى 559-642ه1164-1240م و هوزانڤان محه‌مه‌د تاها رژدى ئامێدى (1329ه – 1398 ز ) و ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند و مێژووڤان ( سادق بهائه‌دین ئامێدى) كو ئه‌ڤه‌ ژى پێدڤى پرتووكه‌كا تایبه‌ته‌ ل سه‌ر هه‌مى ڤان زانایان، لێ ب تنێ بۆ نموونه‌ مه‌ ئاماژه‌ پێ كریه‌. سه‌باره‌ت رۆژا به‌ر كه‌ندال (به‌رزه‌حفى) كو ئێكه‌ ژ ره‌وشت و تیتالان ل ئامێدیێ و رۆژه‌كا تایبه‌ته‌ ل جه‌م خه‌لكێ ئامێدیێ، ئه‌و ژى رۆژا به‌رى ره‌مه‌زانێ یه‌ دبێژنێ به‌ركه‌ندال. كو ل وێ رۆژێ حه‌تا سالێن شێستان ژی پرانیا خه‌لكى دچوونه‌ ده‌رڤه‌ى باژێرى ل به‌ر كه‌ندالان و ره‌ز و چه‌م و دارستانان و هنده‌ك دچوونه‌ مالێن ئێكودو و هه‌مى جۆرێن خوارنێ ئاماده‌ دكرن هه‌ر ژ كێپاریێ و ئیپراخا و برنج و ئافكا كه‌وا تا كه‌چه‌لوكێ و سینگێ مریشكێ كو برنج و نیسك و ساڤار و نیسك بیًكڤه‌ و قه‌یلوكێ ودوغه‌بایێ و ئافشرینكێ و ئێخنیێ و ترشكێ و گلولێ دگه‌ل روینێ په‌زى و دوشاڤێ و ته‌حینێ و… هتد. و رۆژا پاشتر هه‌یڤا ره‌مه‌زانا پیرۆز هات و رۆژى دگرتن.

ل ده‌مێ مروَڤ دچیته‌ د ناڤ باره‌گایێ هنده‌ك سه‌ندیگا و ئێكه‌تیان دا دێ بینیت جهه‌كێ رێك و پیًكه‌. ئاڤاهیه‌كێ گونجایه‌ ب هه‌موو ژوور و پاشبه‌ندا و گوره‌پان و باغچا وه‌ك بینه‌سازیه‌كا مودرێن. بوَ نمونه‌ وه‌ك ئاڤاهیێ ئێكه‌تا نڤیسه‌ران و مامۆستایان هه‌تا ئه‌ندازیارێن چاندنێ و ئابوورناسا. كو ئه‌ڤه‌ جهێ دلخۆشی و سه‌رفه‌رازایا مه‌یه‌. به‌روَڤاژی ڤێ چه‌ندێ جهێ داخێ یه‌ باره‌گایێ سه‌ندیكا روَژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ لقێ دهوك وه‌ك كاڤله‌كی یه‌ ل قاتێ سیێ ل ئاڤاهیێ سه‌ندیكا كرێكارێن كوردستانێ –دهۆك و سوپاس بوَ هه‌لویستێ وانا و حه‌واندنێ.
سه‌رایێ ڤێ چه‌ندێ ئه‌ندامێن سه‌ندیكا روَژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ لقێ دهوك یێن ب كار و ئه‌ركێ خوه‌ رادبن ل جهێ نوكه‌ ئه‌وێ به‌ر به‌حس، ئه‌ڤجا ئه‌و سه‌ندیكا رێبازا 118 سالان هه‌ی و دهێتن وه‌ك ده‌ستهه‌لاتا چارێ پشتی ده‌ستهه‌لاتا ته‌شریعی و ته‌نفیزی و په‌رله‌مانی و ئه‌نداما ئێكه‌تا روَژنامه‌نڤیسێن جیهانێ. و نوونه‌راتیا هزاران روَژنامه‌نڤیسا و په‌یامنێران و وێنه‌گرا و مه‌شقكاران دكه‌ت. كو نوكه‌ دهێن وه‌ك پێشمه‌رگێن دویێ مل ب ملێ پێشمه‌رگێن قاره‌مان ڤه‌ د به‌روكێن شه‌ران دا بوَ كارێ پێدڤی و گه‌هاندنا په‌یامێ و. .. هتد ژ ئه‌رك و ئارمانجێن روَژنامه‌گه‌ریا كوردی.
راسته‌ ئه‌م یێن د قه‌یرانا دارایی دا، لێ باوه‌ر ناكه‌م بابه‌تی كارتێكرنه‌كا مه‌زن هه‌بیت د ڤی بیاڤی دا. له‌ورا سه‌ندیكا یا پێدڤی باره‌گایه‌كێ به‌رانبه‌ری ڤان كارێن پیرۆز و نه‌ته‌وه‌یی یه‌ و ئه‌وێ مێژوویا هنده‌ دوور و درێژ. هه‌ژی گۆتنێ یه‌ به‌ری شه‌ش سالان 2400م2 یێن ئه‌ردی ل تاخێ ئێتیتێ نێزیكی شه‌قامێ سه‌ره‌كی یێن تاپۆ كرین ل سه‌ر ناڤێ لقێ ناڤهاتی و نه‌خشه‌كێ سه‌رده‌م یێ ئاماده‌كری بوَ ئاڤاكرنا ئاڤه‌هیه‌كێ تایبه‌ت. سه‌ره‌رایی دووڤچوونا بابه‌تی ژ لایێ سه‌ندیكایێ ڤه‌. لێ مخابن تانوكه‌ هه‌ر نه‌خشه‌یه‌ ل سه‌ر كاغه‌زێ. هیڤیدارین ژ لایه‌ن و جهێن په‌یوه‌ندیدار و رێكخراوێن خێرخواز. ب خه‌مخۆری و دلسۆزی ڤێ چه‌ندێ جاره‌سه‌ر بكه‌ن وه‌ك خزمه‌ته‌كا نیشتیمانی بوَ په‌یڤا ره‌سه‌ن و پێنڤیسێ ئازاد. و په‌یاما راسته‌قینه‌ و رێبازا روَژنامه‌گه‌ریێ ل كوردستانێ كو هه‌رده‌م یا د خزمه‌تا گه‌ل و خاك و وه‌لات و سه‌روه‌ری و مافێ ره‌وا دایه‌.

جڤاك ب هه‌می ته‌خ و چین و پێكهاتان ڤه‌، ل سه‌ر واره‌كێ خوَش و شرین و به‌رهه‌مدار دژین، كو جهێ ژین و ژیارێ یه‌، ئه‌و ژی ئه‌ردێ چاندنێ یه‌ و ژینگه‌هه‌ ژێده‌رێ هه‌می داهاتێن سرۆشتی نه‌ و هه‌ر دو ژ بنه‌ما و ره‌گه‌زێن سه‌ره‌كیێن ئابۆرینه‌ بوَ ژین ژیارێ، لێ سالانه‌ و ل وه‌رزێ هاڤینێ یێن تووشی دیاردا ئاگربه‌ربوونێ دبن و ب هزاران دونه‌م دهێنه‌ سوَتن، چ یێن دخل و دانی بن و ب تایبه‌تی گه‌نم و جه‌هی و متایێن دی مینا كه‌زوانێ هه‌تا سماقێ و مازیێ و به‌ڕیێ، یان ژی ره‌ز و چه‌م بن، یان ژی یێن ژینگه‌هێ و بیرێن په‌ترۆلێ بن، كو زیانه‌كا مه‌زن دگه‌هینیته‌ ئابۆرێ مه‌.
له‌ورا ئه‌ڤ ئاریشه‌ دخوازیته‌ وێ چه‌ندێ، كو ئه‌م هه‌می پێكڤه‌ وه‌ك چه‌په‌ر و سه‌نگه‌را راوه‌ستین بوَ نه‌هێلانا ڤێ دیاردێ ب هه‌موو هێز و شیانان و هاریكار بین دگه‌ل لایه‌ن و جهێن په‌یوه‌ندیدار د ڤی بیاڤێ دا. دا بمینیت ئه‌ردێ چاندنێ و ژینگه‌ه ژێده‌رێ خێر و خێراتا و سامانێن سرۆوشتی و بلندكرنا ئاستێ به‌رهه‌مێ چاندنێ و داهاتێن ئابۆری. ئاگربه‌ربوون ب گه‌لك ئه‌گه‌ران دهێنه‌ روودان وه‌كو:
1- یا ئه‌نقه‌سد (موته‌عه‌مد ) ژ لایێ زكره‌ش و دوژمنان ڤه‌.
2- گه‌شتیار و سه‌یرانچی ئاگری هه‌لدكه‌ن و مخابن ناڤه‌مرینن، له‌ورا دبیته‌ ئه‌گه‌رێ روودانێن ئاگربه‌ربوونێ.
3- هاڤێتنا قوپكێن جگاران ده‌مێ رێڤه‌چوونێ، یان د په‌نچه‌رێن ترۆمبیلان دا.
4- نێچیرڤان و كارئینانا فیشه‌كێن ئاگری.
5- هه‌بوونا شیشێن بۆتلان ب تایبه‌تی یێن ڤه‌خوارنان ل ده‌مێ پلێن گه‌رمێ بلند بن و تیرۆشكا روَژێ لێده‌ت و تیشك ژێ دچن.
6- هنده‌ك جاران جۆتیار ب خوه‌یه‌ ده‌مێ ئامیرێن چاندنێ ب كار دئینیت، ب تایبه‌تی ته‌ره‌كتورێ.
ئه‌ڤجا رۆلێ جڤاكی یێ دیار و ئاشكرایه‌ د بیاڤێ پاراستنێ و پاقژیێ و باشكرنێ و چاككرنێ دا. و بیاڤێ ده‌ست درێژاهیێ و خرابكرنێ دا. له‌ورا ب ئارمانجا وێ ئێكێ كو هه‌رده‌م جڤاك د باڤێ پاراستنێ و پاقژیێ و باشكرنێ و چاككرنێ دا بیت، پێدڤیه‌ هنده‌ك كار و گهۆورین ل سه‌روبه‌ر و ئاستێ جڤاكێ مه‌ بهێنه‌ كرن مینا:
1. ل سه‌ر هزر و بیرێن مرۆڤی و چه‌سپاندنا ره‌وشه‌نبیریا ئابۆری و ژینگه‌هێ د هه‌می بیاڤان دا.
2. ل سه‌ر هه‌لویستێ مرۆڤی د بیاڤێ هوشمه‌ندیه‌كا به‌رده‌وام به‌رامبه‌ری زیانێن دگه‌هنه‌ چاندنێ ژینگه‌هێ.
3. سه‌ر كار و بارێن مرۆڤی یێن روَژانه‌ و یێن وه‌رزی و ب شێوازه‌كێ رێكوپێك و زانستی بهێته‌ ئه‌نجامدان بێ په‌یدابوونا ئه‌گه‌رێن دیاردا ئاگربه‌ربوونێ، دا چ زیانان نه‌گه‌هینیته‌ ژێده‌رێن ئابۆری.
بوَ ئه‌نجامدانا خالێن دیاركری ل سه‌ری، یا فه‌ره‌ رێكێن ئاموژگاریێ و شیره‌تكاریێ و به‌رنامێن تایبه‌ت بهێته‌ ئاماده‌كرن و چاپكرن ل سه‌ر ئاستێ (تی ڤی) و رادیو و كۆڤار و روَژنامه‌ و پوَسته‌ران، هه‌تا وه‌عز و گوَتارێن ئایینی ل مزگه‌فتان و ل قووناغێن خواندنێ بوَ قوتابیان.
و ب ڤێ چه‌ندێ دێ دگه‌هینه‌ جڤاكه‌كێ وه‌فادار و دلسۆز و خه‌مخۆر بوَ ئه‌ردێ چاندنێ و ژینگه‌هێ و به‌ره‌ڤ ژینگه‌هه‌كا به‌رهه‌مدار و پێشكه‌فتی و ساخله‌م و ئه‌رده‌كێ به‌رهه‌مدار و نه‌مانا روودانێن خراب و ده‌ست درێژاهیێ و ئاگربه‌ربوونێ و سۆتنا هزاران دونه‌مێن ئه‌ردی و ره‌زگه‌ریێ و دارستانێ چین.
پێخه‌مه‌ت بلندكرن و پاراستنا كه‌رتێ ئابوری. ئه‌م یێ ل وێ ئومێدێ و باوه‌ریێ ئه‌و ملله‌ت و جڤاكێ خوه‌ ل به‌ر كیمیابارنكرنێ و ئه‌نفالێن ره‌ش و گه‌له‌ك كارێن نه‌مرۆڤایه‌تی گرتی، دێ هه‌رده‌م ئه‌رد و ئاخ و ژینگه‌ها كوردستانێ پارێزن دا كو ئابۆرێ مه‌ یێ بهێز بیت، وه‌كو نوكه‌ پێشمه‌رگێن قاره‌مان ئاخا كوردستانێ دژی شه‌رێ تیرۆرێ و داعش دپارێزن و روَژ بوَ روَژێ یێن سه‌ركه‌فتنا ب ده‌ست خوه‌ڤه‌ دئینن.

راستییه‌كا ئاشكه‌را یا هه‌ی، كو هه‌لویستێ نه‌ته‌وه‌یی جه‌م هه‌موو كوردان ل هه‌ر چوار پارچێن كوردستانێ و سه‌رانسه‌ری جیهانێ ئێك هه‌لویستێ دلسوَز و خه‌مخوره‌. د بیاڤێ كوردایه‌تیێ و هه‌موو بیاڤێن نه‌ته‌وه‌یی دا. سه‌ره‌رایی هه‌بوونا جیاوازیێن ئایدولوَجی و بیر و بوَچوونان. ل ده‌مێ پرسێ په‌یوه‌ندی هه‌بن ب به‌رژه‌وه‌ندا نه‌ته‌وه‌یی ڤه‌ ئه‌م هه‌موو دجهێ به‌رپرساتیێ داینه‌ (هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یی هه‌رده‌م یێ دژوار و هه‌ستیاره‌، یێ راسته‌ و نه‌یێ خواره‌). كو خه‌ونا مه‌زن یا ئێكبوونا هه‌رچوارپارچێن كوردستانێ یه‌. ئه‌و كوردستانا مه‌زنه‌ یا به‌ری په‌یمانا لوزان یا ره‌ش یا سالا1923. هه‌ر كه‌سه‌كێ ب چیته‌ موَزه‌خانا نیشتیمانی یا كوَمارا سوریا ل دیمه‌شقا پایته‌خت ول هوَله‌كا مه‌زن دێ نه‌خشه‌كێ مه‌زن بینیت یێ كوردستانێ. ل سه‌ر دیواره‌كێ ب قه‌بارێ 3 م ب2م یێ سه‌ر نڤیسی (خاریته‌ت كردستان)ب ئێك سنوور و ئێك رووبه‌ر و ئێك پارچه‌ و هه‌موو چیا و باژێر و باژێركێن كوردستانێ یێن ل سه‌ر نڤیسین هه‌ر ژ باژێرێ مهاباد و ئورمیێ و هه‌ولێر و كه‌ركوكێ وزاخوَ و جزیرێ وئامه‌دێ و وانێ و عه‌فرینێ تا حه‌سه‌كه‌ و قامشلوَ و كوَبانێ.. . هتد ژ باژێرێن مه‌. وه‌ك چریسكا یێن برقن تیروَشك و هه‌لما كوردینیێ لێ ڤه‌ده‌ن. كوردستانا باكوور پارچه‌كه‌ ژ دلێ كوردستانێ وه‌ك هه‌رسێ پارچێن دی. حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب شێوه‌كی گشتی و رێزدار مسعود بارزانی سه‌روَ كێ هه‌رێما كوردستانێ ب شێوه‌كێ تایبه‌ت گرنگیه‌كا مه‌زن و پووته‌پێدانه‌كا مێژوویی یێن داینه‌ چه‌سپاندنا ئاشتیێ ل كوردستانا باكوور و دووڤوونا ده‌نگ و باس و كاودان و بارودوخێن وێ دكه‌ت زێده‌ باری وێ به‌رپرسایه‌تیا مه‌زن و قه‌یرانێن هه‌رێما كوردستانێ. به‌ری چه‌ندین سالان و تا نوكه‌ ژی هه‌ول و بزاڤ و چالاكیێن دبلوماسی یێن سه‌روَك بارزانی یێن ل بیرامه‌ بوَ سه‌ركه‌فتنا پروَسا ئاشتیێ پێنگاڤ ب پێنگاڤ. كو به‌رهه‌مێ ڤێ چه‌ندێ ژی ل ده‌مێ به‌ری شه‌ر و پێكدادانا یێ دیار و ئاشكه‌رابوو. ژ ئاشتیێ و ئازادیێ و ده‌ربرینێ و خوه‌نیشاندانا و بلندكرنا ئالایێ كوردستانێ و وێنێن سه‌ركرده‌ و زمان و چاپه‌مه‌نیا و هاتنوچوون و سه‌ره‌دانیێن به‌رده‌وام و سه‌رفه‌راز وسه‌ر سالاكوردی نه‌وروز. تا ڕاده‌كی ئه‌وێ ماوێ 35 سالان نه‌شیا بزڤریته‌ مه‌مله‌كه‌تێ خوه‌ زڤری و د ئاهه‌نگه‌كێدا ل ئامه‌دێ ب ته‌نشت سه‌روَك كوَمارێ توركیا روونشت ب ئاماده‌بوونا سه‌روَك مسعود بارزانی وه‌كو مه‌ هه‌مویا و جیهانێ دیتی، كو ئه‌ڤا مه‌گوتی مافێ ره‌وا یێ هه‌ر ملله‌ته‌كی یه‌. لێ به‌ری ڤێ چه‌ندێ ئه‌وا ل توركیا دبێژن ئێك نه‌ته‌وه‌ و ئێك زمان و ئێك ئالا ده‌ست نه‌دا ڤێ چه‌ندێ. ئه‌ڤروَ جهێ داخێ یه‌ كو ئه‌ڤه‌ ماوێ پێتر ژ ساله‌كێ یه‌ شه‌ری یێ ده‌ستپێكری و بارودوَخ دئالوَزن. یا پێدڤی و فه‌ربوو ل سه‌ر پارت و لایه‌نێن به‌رپسیار ئه‌و ده‌لیڤا مێژوویێ ژ ده‌ستێ خوه‌ نه‌كربا و خوین رێتن و مال وێرانكرن جاره‌كادی نه‌زڤری بایه‌ ڤه‌ ده‌ڤه‌رێ. هه‌موو پشته‌ڤانبوون ل ژێر په‌یڤا زێرین یا سه‌روَك بارزانی یا دیروَكی و هه‌ستیار ل فه‌رمووی و گوتی((((ده‌ ه سالێن چاڤه‌رێكرنا ئاشتیێ باشتره‌ ژ ده‌م ژمێره‌كا شه‌ری)))) له‌ورا ل ده‌مێ چپكه‌كا خوینێ درێتن جهێ دل نه‌خوَشیا مه‌یه‌ ول ده‌مێ خه‌لكێ مه‌ ده‌ربه‌ده‌ربیت جهێ دل نه‌ ره‌حه‌تیا مه‌ یه‌ و ل ده‌مێ گرژی و ئالوَزی دژوار دبن جهێ دل گرانیا مه‌یه‌. هه‌رده‌م هیڤی خوازین ئارامی و سه‌قامگێری و ته‌ناهی بوَ هه‌موو ده‌ڤه‌را ب زڤریت و ئه‌و گرژی و ئالوَزی نه‌مینت و ل نێزكترین ده‌م ئاشتی و ئازادی به‌لاڤه‌بیت و به‌ر ب ئاڤاكرنا ده‌ڤه‌رێن زیان ڤێكه‌فتین و خه‌لكێ مه‌ژی ب ئارامی ب چیته‌ سه‌ر گوند و زه‌ڤی و زارێن خوه‌، و هه‌رملله‌ته‌ك مافێ خوه‌ یێ ره‌وا ب ده‌ست خوه‌ڤه‌ بینیت ب گه‌نگه‌شه‌ و دیالوگێ. دا ئه‌وا هاتییه‌ دانان و ئاڤاكرن نه‌ هێته‌ هه‌رفاندن و ژ بن چوون.

خوه‌نیشاندان پروَسێسه‌كا دیموكراسی یه‌. سیسته‌م ومه‌رجێن خوه‌ یێن هه‌ین بوَ ده‌ربرینێ ژماف و ئارمانج و مه‌ره‌ما. لێ ئه‌وا ل30-4-2016 هاته‌ روودان ل به‌غدا و ل ده‌ڤه‌را كه‌سك و هێرش كرینه‌ سه‌ر په‌رله‌مانێ عێراق و په‌رله‌مانتاران. مناوه‌ركا سیاسی بوو ب سه‌رپه‌رشتیا ره‌وتێ سه‌دری كو ئه‌ڤه‌ ماوه‌كێ پێتر ژساله‌كێ یه‌ ده‌ستپێكری ب خوه‌نیشاندانا ل گوَڕه‌پانا (ته‌حریر ) و جاده‌یان. و خوراگرتن ل ناڤ باله‌خانا په‌رله‌مانی و ئه‌نجامدانا هنده‌ك كارێن نه‌ره‌وا دگه‌ل هنده‌ك ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی د وێ روژێ دا. ب ڤێ چه‌ندێ هه‌یبه‌ت بوَ عێراق نه‌هێلا و عێراق ئێخسته‌ د قوَناغه‌كا پری مه‌ترسی و هه‌ستیار دا. و ب ناڤێ گه‌لێ عێراق و بێكارا و شه‌قامێ عێراق و خوه‌نیشاندانا دئاخڤن. و ئه‌و ب خوه‌ ب رێژه‌یا10% د په‌رله‌مانی دا نه‌. هه‌روه‌سا وه‌ك روكمانیه‌كێ دژی (ده‌وله‌ت القانون ). و ئه‌ڤێ چه‌ندێ دانن ب شوَڕه‌شه‌كا سه‌رده‌م و سپی دژی گه‌نده‌لیێ و فه‌سادا دارایی و ئابووری. ئه‌ڤروَ ب دیتنا من ئه‌م وه‌ك كورد ب كورت و كورمانجی سه‌ربوَره‌كێ دوور و درێژ مه‌ یێ هه‌ی دگه‌ل رژێمێن عێراق یێن به‌ری و پشتی سالا2003 یێ ره‌گه‌ز په‌رستیێ و شوفینیێ و سته‌م كاریێ و حه‌تا نوكه‌ ژی دناڤ به‌رله‌مانێ عێراقێ دا نه‌ڤێن مه‌ شه‌راكه‌تا حه‌قیقی هه‌بیت دگه‌ل وانا د عێراقه‌كا ڤیدرال و ته‌ه‌عه‌دودی دا. و بوَ مه‌ دیاردبیت كو مه‌ كوردان چ نینه‌ ژبلی ئێكرێزیێ و ئێك گوَتارا سیاسی ب ئێك گیان و جه‌سه‌د و هه‌موو بزاڤ وچالاكیان ته‌رخانب كه‌ین ب ئێك دل و ئارمانج د هێلێن كار و خه‌باتێ دا و د ئێك سه‌نگه‌ردا بین بوَ موكومكرنا هێزا ملله‌تی و ژێرخانه‌كا خوَرستی یا به‌رهه‌مدار و موكومكرن و به‌رفره‌هكرنا په‌یوه‌ندیێن دبلوَماسی ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ. و میدیایه‌كا كوردی یا خوَرت ب زمانێن بیانی وه‌ك ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ. و به‌رب ریفراندوَمێ ڤه‌ بچین بوَ راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا كوردی. و ئه‌ڤا ل په‌رله‌مانی روودای ببیته‌ به‌لگه‌ نامه‌ك بوَ مه‌ هه‌موویا ل سه‌ ر ئه‌ڤا مه‌ گوتی. ل ده‌مێ ئه‌ندامێن كورد ده‌رچووین ژ په‌رله‌مانی روَژا 30-4-2016خوه‌نیشانده‌ران نه‌ گوتی ئه‌ڤه‌ پارتی یه‌ ئان ئێكه‌تی یه‌ ئان گوَڕانه‌ ئان ئێگرتوویه‌. .. هتد هه‌روه‌سا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یی هوكار و پالپشتبوو و چه‌كه‌كێ دژوار بوَ هه‌موو په‌رلمانتارێن مه‌ ب سه‌لامه‌تی قورتالكرین و گه‌هشتینه‌ هه‌رێما كوردستانێ. ژلایێ كوردێن مه‌ ڤه‌ ل به‌غدا كو جهێ ریز و سوپاسیانه‌. ئه‌ڤجا بلا مه‌ته‌لا كوردی وه‌ك سه‌ربوَر ل بیرا مه‌بیت ئه‌وا دبێژیت: “ره‌شوَ ب ده‌ستێ خوَ هه‌كه‌ ئاڤێ تو بری)..

پشتی رێبازه‌كا دوور و درێژ یا روَژنامه‌ڤانیا كوردی و ته‌رخانكرنا په‌یڤا ره‌سه‌ن و پێنڤیسێ ئازاد د بیاڤێ خزمه‌تا گه‌ل و نیشتیمان و پاراستنا ناسناما كوردی دا بۆرینا د گه‌له‌ك قوَناغان دا یێن پر خه‌بات و روَژێن سه‌خت و دژوار. هه‌ر ژ قوَناغا ئێكێ 1898-1921 و یا دوویێ 1921-1958 و قوَناغا سێ 1958-975 1 و قوَناغا چارێ 1975-1991 حه‌تا قوَناغا پێنجێ ژ سالا1991 پشتی سه‌رهلدانا جه‌ماوه‌رێ یا ملله‌تێ كورد حه‌تا ئه‌ڤروَ وه‌ك شوَره‌شه‌كا كوردی یا سه‌رده‌م ب هه‌ می ئارمانجا و مه‌ره‌ما ڤه‌. له‌ورا
ب شانازی ڤه‌ و ل ژێر ئالایێ كوردستانێ و سه‌ركه‌فتنێن پێشمه‌رگێن قاره‌مان پارێزه‌رێن سه‌روه‌ریێ و خاك وه‌لات نیشتیمان دژی تیرۆرێ و شه‌رێ داعش و جانفیدایا روَژنامه‌نڤیسا وه‌ك پێشمه‌رگێ دوویێ ژ په‌یامنێران هه‌لگرێ پێنڤیسی و مایكره‌فۆنێ وه‌ك تڤه‌نك و ته‌قه‌مه‌نی و ژ وێنه‌گران هه‌لگرێ كامیرێ وه‌ك چه‌كێ ئارپیجی ل سه‌ر ملێ خوه‌. ب هه‌لكه‌فتا روَژا روَژنامه‌ڤانیا كوردی ل 22 نیسانێ. ل سه‌رانسه‌ری كوردستانێ و جیهانێ، سه‌ندیكا روَّژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ ب هه‌می لقێن خوه‌ڤه‌، ب ئاهه‌نگ و رێوره‌سمێن تایبه‌ت ڤێ روَژی ساخدكه‌ن كو لقێ دهۆك ئێكه‌ ژ وان ژ مارا ئه‌ندامان (1250) ئه‌ندامن ناڤبه‌ر یێ (كارا و به‌ژداران و مه‌شقكارا) ده‌لیڤه‌كا گرنگه‌ پێزانینێن لقێ ناڤهاتی د بیاڤێ دیرۆك و كار و بزاڤان دیار كه‌ین ب ڤێ هه‌لكه‌فتا پیرۆز.
ل 12/8/1999 و ب به‌رهه‌ڤبوونا نه‌قیب و ژماره‌كا ئه‌ندامێن ئه‌نجوومه‌نی سه‌ندیكا روَژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ، كۆنفرانسێ دامه‌زراندنا لقێ دهوَك هاته‌ گرێدان ل هوَلا سه‌رۆكاتیا زانكۆیا دهۆك ب پشكداریا 150 رۆژنامه‌نڤیسان، پشتی پرۆسا هه‌لبژارتنان، ئه‌ڤ روَژنامه‌نڤیسه‌ هاتنه‌ هه‌لبژارتن بۆ ده‌سته‌كا لقێ دهۆك.
خودێ ژێ رازی (دیار محه‌مه‌د سه‌عید دۆسكی)، سكێرتێر و ئه‌ندام ئه‌حمه‌د جاسم، یه‌عقووب یووسف، شێرزاد مختار، سه‌دیق حامد.
و حه‌سۆ هۆرمی و ء ئه‌یاد نه‌قیب به‌رواری ئه‌ندامێن یه‌ده‌ك.
21. ) ل 17/3/2001 كۆنفرانسێ دوویێ هاته‌ گرێدان ل هوَلا خانی ب پشكداریا 96 روَژنامه‌نڤیسان ژ ئه‌ندامێن كارا و د ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان ئه‌ڤ روَژنامه‌نڤیسه‌ ده‌ركه‌فتن:
(ئیسماعیل بادی) سكرتێر
موسه‌دده‌ق تۆڤی، خه‌لیل ئیسماعیل، شێرزاد مختار، جۆرج ئیسحاق، خه‌یری بۆزانی، ئه‌ندامبوون ئه‌یاد نه‌قیب ئه‌ندامێ یه‌ده‌ك.
3 ل 29/4/2004 كۆنفرانسێ سیێ هاته‌ گرێدان ل هوَلا خانی و ب لیستا بێ هه‌ڤرك و ب پرانیا ده‌نگان ده‌ركه‌فت كو یا پێك هاتیبوو ژ ڤان روَژنامه‌نڤیسان.
(ئیسماعیل بادی) سكرتێر و ئه‌ندام قاسم حسین، شێرزاد مختار محه‌مه‌د، شكری شه‌هباز، ولیم تیادۆر و ئه‌فرام فه‌زیل یه‌ده‌ك.
4 ـ ل 16/3/2008 كۆنفرانسێ چارێ هاته‌ گرێدان ل هوَلا ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد/دهۆك ب پشكداریا 110 روَژنامه‌نڤیسان و ب لیستا (چه‌سپاندنا ئازادیا روَژنامه‌نڤیسی) یا بێ هه‌ڤرك ب 107 ده‌نگان هاته‌ هه‌لبژارتن و یا پێكهاتی بوو ژ روَژنامه‌نڤیسان:
(ئیسماعیل تاهر جانگیر) سكرتێر، ئه‌ندام رقیب محه‌موود ئه‌حه‌مد، شێرزاد مختار، شڤان ته‌وفیق محێ، ولیه‌م تیادۆر، رێسان حه‌سه‌ن جندی، ئه‌فرام فه‌زیل به‌هرۆ.
5) ل 4/12/2011 كۆنفرانسێ پێنجێ هاته‌ گرێدان ل یانا نوَهه‌درا و لیستا بێ هه‌ڤرك هاته‌ هه‌لبژارتن كو یا پێكهاتی بوو ژ ڤان روَژنامه‌نڤیسا.
(ڤیان عباس) سكرتێرا لقێ، ئه‌ندام ره‌قیب مه‌حموود ئه‌حمه‌د، ولیم تیادۆر، شڤان محه‌مه‌د سلیم ، هه‌یسه‌م پترس، نه‌دیار محه‌مه‌د حاجی، سه‌ید و جه‌تۆ حه‌سۆ.
6) ل دووڤ یاسا و سیسته‌مێ كاری ل سه‌ندیكا روَژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ یا ده‌ستنیشاكری بوَ پشتی بۆرینا سێ سالان ژ4ـ12ـ2011 كۆنگرێ شه‌شێ هاتبوو گرێدان لێ ژ به‌ر كاودان و قه‌یرانان ئه‌وێن هه‌رێما كوردستانێ تێدا دژیت حه‌تا نوكه‌ كۆنگرێ ناڤهاتی نه‌هاتیه‌ گرێدان.
ل سه‌ر ئاستێ ئه‌ندامێن ئه‌نجوومه‌نیا سه‌ندیكا روَژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ ژ پارێزگه‌ها دهوَكێ ئه‌ڤ روَژنامه‌نڤیسه‌ بوون: قوَناغا ئێكێ و دوویێ (فه‌هیم عه‌بدوللا) قوَناغا سیێ (به‌هجه‌ت هرۆری)، قوَناغا چارێ یا نها (خۆشناڤ جه‌میل).
هه‌ژی گۆتنێ یه‌ كو سه‌ندیكا ناڤهاتی د ده‌مێ دیاركری ل سه‌ری. ژماره‌كا ده‌ستكه‌فتی و بزاڤوچالاكیێن ئه‌نجامداین. د بیاڤێ به‌ره‌ڤانی ژ مافێ روَژنامه‌نڤیسان و پووته‌دان و به‌رزكرنا رۆلێ روَژنامه‌نڤیسێن (مێێ) د كارێ روَژنامه‌ڤانیێ دا. به‌لاڤه‌كرنا 78پارچێن ئه‌ردی ل سه‌ر 78 ئه‌ندامان و مامله‌تا 120 پارچا یا دورسته‌ و یا ب دووماهیهاتی چاڤه‌ری باژێرڤانیێ نه‌. بوَ ئاسنكاریا كاری نوونه‌رێن روَژنامه‌نڤیسان ل قه‌زا ئامێدیێ و زاخۆ و ئاكرێ یێن هاتینه‌ ده‌ستنیشاكرین. گرێدانا كۆر و سمیناران و ڤه‌كرنا خۆل و پێشانگه‌هان، رێزلێنانا روَژنامه‌نڤیسێن دێرین و چه‌له‌نگ. رابوون ب گه‌شتێن هه‌مه‌جۆر ل سه‌ر ئاستێ هه‌رێمێ و ده‌رڤه‌. ساخكرنا هه‌لكه‌فت و بیره‌وه‌ریێن نیشتیماتی و نه‌ته‌وه‌یی. و دانانا پرتووكخانه‌كا سه‌ر ب له‌قێ ڤه‌ و پالپشتیا چاپكرنا پرتووكنا ژ لایێ ئه‌ندامان ڤه‌ و سه‌ره‌دانا هنده‌ك ئه‌ندامێن دێرین و پێدڤی. پشكداری د كۆنفراسێن ناڤخوه‌یی و جیهانی دا. موكمكرنا په‌یوه‌ندیان ل گه‌ل رێڤه‌به‌ر و به‌رپرسێن پشك و هۆبێن راگه‌هاندنێ ل داموده‌زگه‌هێن میری. پشكداری د به‌لاڤه‌كرنا بابه‌تێن كۆڤارا (الصحفی) دا وه‌رگرتنا رووبه‌ره‌كێ باش یێ ئه‌ردی بۆ ئاڤاكرنا باره‌گایێ له‌قێ. لێ جهێ داخێ یه‌ حه‌تا نوكه‌ نه‌هاتیه‌ ئاڤاكرن.
ل ڤێره‌ هه‌روه‌سا ده‌لیڤه‌كا دییه‌ ژی كو ئه‌ڤروَ ب هه‌لكه‌فتا 118 سالیێ ب رێز و نه‌وازشڤه‌ خوه‌ دچه‌مینین بوَ دانه‌رێن به‌رێ بنیاتێ ڤێ روَژێ ژ به‌درخانیان، هه‌لگرێن خه‌تیرا چریسكا ئێكێ یا رێبازا روَژنامه‌ڤانیێ، كو ل 22 نیسانا 1898 ئێكه‌مین روَژناما كوردی ب ناڤێ (كوردستان) ده‌رئێخست بوو، ل سه‌ر ده‌ستێ (میقداد مدحه‌ت به‌درخان) ل باژێرێ (قاهره‌) پایته‌ختێ مسرێ، دهێت وه‌ك روَژه‌كا دیرۆكی و گرنگ و نه‌ته‌وه‌یی د دیرۆكا ملله‌تێ كوردی دا، د بیاڤێ به‌ر ب روَژنامه‌ڤانیه‌كا خه‌مخۆر و كاریگه‌ر و هه‌ستیار، بوَ ئاڤاكرنا كۆمه‌له‌كێ چه‌كدار ب چه‌كێ زانینێ و هۆشه‌مه‌ندیا نه‌ته‌وه‌یی سه‌خمه‌راتی پاراستنا ناسناما كوردی و ئاسایشا نه‌ته‌وه‌یی و مافێ ره‌وا و بریارا چاره‌نڤیسی و گه‌هاندنا ده‌نگێ كوردان بوَ خه‌لكێ جیهانێ كو روَژنامه‌ڤانیا كوردی ببیته‌ ئێك ژ ره‌گه‌ز و بنه‌ماێین كاریگه‌ر و دژوار یێن ده‌وله‌تبوونێ. هیڤیدارین ب رۆلێ خوه‌ یێ ئه‌كتیڤ و هه‌ستیار رابیت وه‌ك ده‌ستهه‌لاتا چارێ هه‌روه‌سا د پرۆسا ریفراندومێ دا بوَ راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا كوردی.

  به‌ری 25 سالان ول 28-3-1991 وژدانا خه‌لكێ جیهانێ هاته‌ هه‌ ژاندن. و ئه‌وێن نه‌دزانی زانی كو ملله‌ته‌كێ هه‌ی كوردن یێن توشی گه‌له‌ك راهات وكارێن نه‌مروڤایه‌تیێ ئه‌وێن دیار جه‌م هه‌میا دژی شه‌رعییه‌تا دوه‌ولی. تا كیمیابارانكرنێ و جینوسایدیێ. ژلایێ رژێمێن دكتاتور وسیته‌م كارڤه‌ تانوكه‌ بێ كیان و ده‌وله‌تن. كو ب كوَچا ملیوَنی یا 28 ئاداراسالا1991 ملله‌تێ كورد بوَ خه‌لكێ جیهانێ دیاركر وسه‌لماند كو ئیرادا گه‌لان ژبلی ئیرادا ره‌ب العاله‌مینی ج ئیراده‌ ژێ مه‌زنتر نینن. وه‌ك ڤولكانه‌كێ یه‌ وجه‌نگه‌كێ دژواره‌ هه‌لگرێ چه‌كه‌كێ گرانه‌. شیرهو گه‌لهێن سیته‌م كارا و ره‌گه‌ز په‌رستا وداگیركه‌راد په‌لخینیت وقه‌یدو زنجیرا اشكێنیت. ما ده‌م ملله‌ت خودانێ خوَ ئیراده‌ وبریارێ یه‌ ب ئێك دل وده‌نك و هه‌لویست وئارمانج. له‌ورا كوَچا ملیونی وه‌ك هه‌وچه‌رخانه‌كا مێژوویه‌ درێبازا بزاڤا رزگاری خوازیا كوردی. نامه‌ك و وانه‌كا كوردایه‌تیێ یه‌ بوَ سه‌ر به‌خویێ و ده‌وله‌ت بوونی. جه‌ماوه‌رێ كوردی هه‌می پێكڤه‌ بیرو كال. گه‌نج ولاو. ژن وپییاو. رابونه‌ سه‌رخو وه‌ك شێران و ئه‌لهویێن چیا (هه‌یی ونه‌یی هێلان )كرنه‌ قوَربانی بوَ خاك وه‌لات ونیشتیمانی كوردستان ومافێ خوَ یێ ره‌وا و قه‌ستا ده‌وله‌تێن جیران كر ( ئیران وتوركیا ) وه‌ك په‌یاده‌ ب سه‌دان كلیلمێتران. وژماره‌كا كێم قه‌ستا كوردستانا روَژئاڤا كرن. بشتی سه‌رهلدانا ئادارا1991ب 23 روَژان. ل ژێر سه‌قایه‌كێ سه‌خت یێ پر هروَبا وبه‌فرو باران وترس وبرس وسه‌هما رژێما گوربه‌گور كو سوپایێ خوَهنارته‌ كوردستانێ وده‌ستب كارێن خوَ یێن دژاتیێ ونه‌ مروڤایه‌تی وه‌كوسییاسه‌تا هه‌رجار. هه‌روه‌سا سه‌دا كوجبه‌ران ژ خه‌لكێ مه‌ كوردان بوونه‌ قوربانی ول ناف ئاخا كوردستانا باكوَر هاتنه‌ ڤه‌شارتن. لێ سه‌ره‌رایی ڤێ هه‌می چه‌ندێ ئیرادا ملله‌تێ كورد ژڤێ هه‌میێ مه‌زنتربو وهێزتربوَ كو كوَچا ملیوَنی دهێتن وه‌ك. مه‌زنترین ریفراندوم بوَ سه‌ربه‌خویێ وچاره‌نڤیسی. پرانیا ده‌وله‌تا وخه‌لكێ جیهانێ بوونه‌ هه‌ڤال دوستێن كوردان كو به‌رێ چییایێن كوردستانێ بتنێ هه‌ڤال دوستبوون وه‌كو هاتییه‌ گوَتن ژلایێ بابێ روَحی یێ نه‌ته‌وا كورد بارزانی مسته‌فا. ده‌رچونا بریارا ژماره‌ 688 ل 5 نیسانا 1991 ژ لایێ جڤاتا ئاسایشێ ( مجلس الامن )كو هه‌می كارێن سیته‌م كاریێ و نه‌مروڤایه‌تی رسواكرن (ئیدانه‌كرن) و ئێكسه‌ر بهێنه‌ راوه‌ستاندن وهنارتنا شانده‌كێ نه‌ته‌وه‌یێن ئێگرتی بوَ دووف چونێ وبلندكرنا راپورته‌كێ سه‌ر حال قه‌یران بێ سه‌روبه‌ریا عیراقیا ب تایبه‌تی كوَردان. ده‌رچونا بریارا ده‌ستنیشانكرنا كوردستانێ ده‌ڤه‌را ئارام ل دووف هێلا 36 وقه‌ده‌غه‌كنا فروكڤانیێ ل ئه‌سمانێ كوردستانێ. هاتنا ژماره‌كا رێكخراوێن خێر خواز وپیشه‌یێ وپێشكیشكرنا ده‌ستێ هاریكاریێ. ده‌وله‌تێن هه‌فپه‌یما ب رووله‌كێ مێژوییومروڤایه‌تی وبه‌رگری رابوون ل ده‌ڤه‌رێ. ئه‌فجا بلا ب ڤێ هه‌لكه‌تا مێژوویی یا بوَرینا 25 سالان ل سه‌ر كوَچا ملیونی. ئیرادا مه‌ ب هێزتربیت به‌رانبه‌ری جاكسازیا ونه‌هێلانا قه‌یرانا وئێكریزی وپاراستنا ئاسایشا نه‌ته‌وه‌یی ورێخستنا مالا كوردی ب پارت وهه‌ی لایه‌ناڤه‌ و به‌رب ریفراندومێ ڤه‌ وراگه‌هاندنا ده‌وله‌تا كوردی و كوردستان بمینیت بنگه‌هێ ئاشتیێ وئازادیێ وسه‌ربه‌ستیێ تیرشكێن سه‌ركه‌فتنا ڤه‌ده‌ن بوَ هه‌می ره‌خو لایێن جیهانێ. ب قومانداریا سه‌روكێ هه‌رێما كوردستانێ رێزدار مسعود بارزنی وسه‌ركردایه‌تیا كوردی وسه‌ركه‌فتنێن پێشمه‌رگێن قاره‌مان پارێزه‌رێن خاك وه‌لات گه‌ل ونیشتیما ن. و ل بیرامه‌بیت ل ده‌مێ خودێ ژێ رازی هونه‌رمه‌ند عبدالله زێرین دسترانا خودا گوتی(ئه‌گه‌ر بیرا چه‌لێ ل بیرامه‌بیت ئه‌گه‌ر بیراحه‌له‌بچه‌ ل بیرامه‌بیت. دێ سنگێ خو ڤه‌كه‌ین ودی دلێ ئینینه‌ ده‌ر ودێ ل سه‌ر نڤیسین (یان كوردستان یا نه‌مان)

ملله‌تێ كورد یێ ده‌وله‌تمه‌نده‌ ب كه‌لتووره‌كێ ره‌سه‌ن و دیرۆكی د گه‌له‌ك بیاڤان دا و ره‌وشت و تیتالان دا كو جلكێن كوردی ئێكه‌ ژ وی كه‌لتوورێ ره‌سه‌ن. وه‌ك بنه‌مایین نه‌ته‌وه‌یی ته‌مامكه‌رێن رگه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ. وه‌ك خاك وه‌لات و نیشتیمان و زمان و ئالا هه‌تا سروودا (ئه‌ی ره‌قیب). هه‌روه‌سا درووشم و ناسنامه‌كا كوردینیێ یه‌ بێ خواندن و نڤیسین و بێ پسیار و به‌رسڤ (سین و جیم) دبێژیت ئاها ئه‌ڤه‌ ئه‌ز كوردم، خودانێ خوه‌ ده‌وله‌ت و مێر نیشینابووم به‌ری زایینی ب 2500 سالان. خودانێ خوه‌ ده‌هان شوَره‌ش و داستان و سه‌ر هه‌لدانانه‌. خودانێ خوه‌ و هزاران شه‌هیدێن سه‌ربلند و هه‌رده‌م ساخ. ل رێیا بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی و بده‌ستڤه‌ئینانا مافێ خوه‌ یێ ره‌وا. خودانێ خوه‌ په‌رله‌مان و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ مه‌ و چاره‌مین نه‌ته‌وامه‌ ل ده‌ڤه‌را روَژهه‌لاتا ناڤین پشتی عه‌ره‌بان و تورك و فورسان ب ژمارا 50 ملیۆنان هه‌تا نوكه‌ جهێ داخێ یه‌ ئه‌م بێ ده‌وله‌تین. رژێمێن به‌رێ یێن دكتاتۆر و ره‌گه‌ز په‌رست ل دووڤ پلانا ژێبرنا (مسح) ناسناما كوردی هه‌ر ژ مشه‌ختبوون و ڤه‌گوهاستنا كوردان یا قه‌سری بوَ ده‌ڤه‌رێن دی حه‌تا ره‌وشه‌نبیریێ و زمانێ كوردی.. . هتد و ئێك ژ برگێن وێ پلانێ نه‌هێلانا جلكێن كوردی. حه‌تا به‌ری چه‌ندین سالان جلكێن كوردی قه‌ده‌غه‌بوون ل توركیا. ل عیراقێ قه‌ده‌غه‌ نه‌بوون لێ وه‌ك ره‌فتارێن خراب دكر ل به‌رانبه‌ری وان كوردان یێن ب جلكێن كوردی حه‌تا گونه‌هباریا كوشتنێ. ب تایبه‌تی ل ده‌مێ شوَره‌شان و شه‌ڕێ رژێمێ دژی كوردان. خه‌لكێ مه‌ نه‌شیان ب جلكێن كوردی بچنه‌ ده‌ڤه‌رێن مووسل و به‌غدا، ژ به‌ر ڤان كارێن چه‌په‌ل نه‌چاردبوون یێن مده‌ دكرنه‌ به‌رخوه‌ پاشی قه‌ستا وان ده‌ڤه‌رادكرن و ل ده‌مه‌كی رژێمێ (به‌دله‌) وه‌ك چاكێت و په‌نته‌رون به‌لاڤه‌دكر ن ل سه‌ر خزمه‌تكاران (فه‌راشا) و چایچی و زێره‌ڤانان ل داموده‌زگه‌هێن میری و پیشه‌یی. پێخه‌مه‌ت نه‌هێلانا بكارئینانا جلكێن كوردی. سه‌ره‌رایی ڤێ هه‌می چه‌ندێ د ده‌مێ بووری دا حه‌تا پشتی سه‌رهه‌لدانا ئادارا پیرۆز سالا 1991 جلكێن كوردی به‌ر ب كێمبوونێ ڤه‌ چوون ژ ئه‌گه‌رێ هه‌بوونا جلكێن (ئاماده‌) و كه‌ركری ل بازاری بوَ هه‌ردو ره‌گه‌زان و ب نه‌رخێن گونجای ل به‌رانبه‌ری بلندبوونا نه‌رخێ یێن كوردی ب تایبه‌تی شه‌لوشه‌پكان (به‌رگیز) وكێمبوونا ئانكو نه‌مانا په‌زێ جویر یێ به‌رهه‌م ئینانا مه‌ره‌زێ چێكرنا به‌رگیزان. هه‌روه‌سا نه‌رخێ هنده‌ك جوَرێن په‌رۆكێ خانمان و بكارئینان ژ لایێ ئافره‌تان ڤه‌ ل داموده‌زگه‌هان نه‌د گونجای بوون بوَ كاری. هه‌بوونا جۆره‌كێ شه‌رمێ جه‌م گه‌نجا و لاوان و هنده‌ك خه‌لكێ مه‌ وه‌ك د واره‌كی به‌رانبه‌ری كارئینانا جلكێن كوردی و یێن تایبه‌ت بوَ هنده‌ك هه‌لكه‌فتا و بیره‌وه‌ریان ب تنێ. له‌ورا ژ بۆ پاراستنا ڤی كه‌لتوورێ ره‌سه‌ن ژ جلكێن كوردی یێن نموونه‌یی و نه‌ته‌وه‌یی و جوان و رێكپێك و یێ ساخله‌م بۆ ساخله‌میا مرۆڤی و گونجای بۆ ده‌ڤه‌را مه‌ د هه‌ر چار وه‌رزێن سالێ دا كو كێمنه‌ته‌وان هه‌بن ل جیهانێ وه‌كو یێن مه‌ كوردان و بوَ به‌رگریێ ژ ئه‌وا هاتیه‌ نڤیسین گوَتن ل سه‌ری و هه‌می رۆژ ببنه‌ رۆژا جلكێن كوردی و ئه‌م هه‌می پێكڤه‌ ب ڤی بكاریبین ئانكو ب جلكێن كوردی بین هه‌ر ژ جڤاتا وه‌زیران و په‌رله‌مانێ كوردستان. حه‌تا هه‌می فه‌رمانبه‌ر و وه‌لاتی و ره‌ڤه‌ندا كوردی ل ده‌رڤه‌ی هه‌رێمێ و سه‌ره‌دانێنن دیپلۆماسی و كوَمبوونێن جیهانی. وه‌كو ده‌وله‌تێن كه‌نداڤی و یێن دی ئه‌وێن جلكێن نه‌ته‌وه‌یی دكه‌نه‌ به‌رخوه‌ ب شێوازێ فه‌رمی. له‌ورا ژ به‌ر ڤان ئه‌گه‌ر و ئارمانجان و مه‌ره‌ما ل 5/5/2009 مه‌ ب راپۆرته‌كا ب تێر و ته‌سه‌ل داخواز كر ژ په‌رله‌مانێ كوردستانێ ده‌ستنیشانكرنا رۆژه‌كێ بۆ جلكێن كوردی و بابه‌تێن تایبه‌ت ب ڤێ چه‌ندێ ڤه‌ مه‌ به‌لاڤه‌كرن ل روَژنامه‌ و كوَڤار و رادیۆ و ته‌له‌فزیۆنان. ل وێ روَژێ حه‌تا ئه‌ڤروَ بزاڤوچالاكیێن گرۆپێ ئالایێ كوردستانێ ل دهۆكێ ب پێنگاڤێن پراكتیكی و دلسۆز و كۆمكرنا پتر ژ 20 هزار ئیمزیان بوَ په‌رله‌مانێ كوردستانێ و دووڤچوونێن به‌رده‌وام. هه‌سته‌كێ نه‌ته‌وه‌یێ و هۆشه‌مه‌ندیه‌كا خه‌مخۆر یا په‌یدابووی ل جه‌م خه‌لكێ مه‌ یێ شه‌رفمه‌ند ل به‌رانبه‌ری بكارئینانا جلكێن كوردی كو نوكه‌ ب رێژه‌كا بلند دهێنه‌ بكارئینان و درینگه‌ه دیده‌ڤانن ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ. كو جهێ سه‌رفه‌رازی و سه‌ربلندی و شانازیا مه‌ هه‌میانه‌ كوئه‌م كورد خودانێن خوه‌ ڤی جلكێ هۆسا جوان و قه‌شه‌نك. ئه‌ڤجا یا پێدڤی یه‌ لایه‌نێن په‌یوه‌ندیدار و شۆله‌ژێ چاڤدێرێن ڤێ چه‌ندێ بن د بیاڤێ دانانا پلان و به‌رنامان بۆ ڤێ روَژێ ل سه‌ر هه‌می ئاست و بیاڤان.

هه‌لكه‌فت و بیره‌وه‌رێن ئادار و نه‌ورزێ ب ژه‌نین و ده‌نگڤه‌دان هه‌رده‌م وه‌ك زه‌نگلان دهێنه‌ لێدان و ب نالینان دهێنه‌ گوتن و ساخكرن. وه‌ك مه‌هه‌كا كوردی یا پر خوه‌شی و نه‌خوه‌شی. هه‌ر ژ یێن ب نالین وه‌ك كارێن نه‌ مروَڤاتی ژ كیمیابارانكرنێ هه‌تا كوَچبه‌ریێ و روودانێن دلته‌زین و وه‌غه‌ركرنا سه‌ركردان و خوَرته‌ مێر و عه‌گیدان و رۆژێن سه‌خت و دژوار و یێن ب ژه‌نین و خوه‌شی وه‌ك هاتنا سه‌رسالا كوردی یا نوو (نه‌وروز) و سه‌رهه‌لدان و شوَره‌شێن كوردی و بوونا سه‌ركرده‌ و قاره‌مان و رێكه‌فتنێن دیرۆكی و روَژا چاندنا نه‌مام و داروبار و سه‌یران و ئاهه‌نگان. كو دبنه‌ سه‌ربۆر و كه‌لتور و دروشم و سیمایێ دۆزا ملله‌ته‌كێ خه‌باتكه‌ر بوَ بریارا چاره‌نڤیس و به‌ر ب راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا كوردی و ئه‌و بیره‌وه‌ری و هه‌لكه‌فت ئه‌ڤه‌نه‌: 1ـ 3 -1979 وه‌غه‌ركرنا بابێ روَحی یێ نه‌ته‌وه‌یا كورد بارزانیێ نه‌مر (مسته‌فا) پشتی ژیه‌كێ پر خه‌بات و جانفیدایێ و ده‌ربه‌ده‌ری و پشكداری و سه‌ركردان شوَره‌شێن بارزان1932 و 1943 و 1945 و ئیلۆنێ 1961. سه‌خمه‌راتی بده‌ستڤه‌ئینانا مافێ كوردان یێ ره‌وا و سه‌ربه‌خوه‌یا كوردستانێ، هه‌روه‌سا پشكداری د دامه‌زراندا كوَمارا كوردستان دا ل سالا1946 و وه‌رگرتنا پلا جه‌نه‌رالیێ ل ئێكه‌تیا سۆڤێتی یا به‌رێ. ل بارزان یێ هاتیه‌ ڤه‌شارتن ل گه‌ل ئدرسێ جانه‌مه‌رگ و مه‌زارێ وان یێ بوویه‌ جهێ سه‌ره‌دانا هه‌می كورد و كوردستانیان ژ هه‌رچار پارچێن كوردستانێ و جیهانێ. 1/3/1936 سه‌رهه‌لدانا دێرسمێ ل كوردستانا باكوَر هه‌لدا ب قومانداریا سه‌ید رزایێ دێرسمی. سیاسه‌تا ئه‌تاتوركی دژی ڤێ شوَره‌شێ راوه‌ستیا و هه‌لوه‌شاند نێزیكی هه‌شت هزار مرۆڤ ئیباده‌كرن ب هه‌می جوَرین چه‌كی و كارێن نه‌ مروَڤاتی و ل 10-9-1939سه‌ید رزا هاته‌ ل سێداره‌دان. 4/3/1192 وه‌غه‌ركرنا پێشه‌وایێ كورد سه‌لاح دین ئه‌یۆبی وه‌ك قومانداره‌كێ ب هێز و عه‌گید و خورت سه‌رپه‌رشتیا شه‌ڕێن خاچێ دكر. ئێكه‌ ژ وان كوردێن خزمه‌تا عه‌ره‌بان و ئایینێ ئیسلامێ كرین. ل دیمه‌شقێ پایته‌ختێ كوَمارا سووریێ یێ هاتیه‌ ڤه‌شارتن و یێ بوویه‌ جهێ سه‌ره‌دانا خه‌لكی و گه‌شتیاران. 5/3/1991 ده‌ستپێكا سه‌رهلدانا كوردستانێ ل باژێرێ رانیا دژی داگیركه‌رێن كوردستانێ. ب هه‌موو ته‌خوچینان ڤه‌ وه‌ك ئه‌لهۆیێن چیا رابوون بوَ رامالینا ده‌ڤه‌رێ ژ ره‌گه‌زپه‌رست و شۆفینی و داگیركه‌رێن رژێما گوَربه‌گۆر هه‌تا هه‌می باژێر و باژێركێن كوردستانێ ڤه‌گرتی. 6/3/1975 رێككه‌فتنا خیانه‌تكارانه‌ یا جه‌زائیر دژی ملله‌تێ كورد هاته‌ مۆهركرن د ناڤبه‌را ئیرانێ و عێراق ڤه‌ ب هاریكاری و پشته‌ڤانیا سه‌رۆكێ جه‌زایر(هه‌واری بومودیه‌م) ل جه‌زایر وه‌ك پیلانگیره‌كی ل سه‌ر ملله‌تێ كورد و حه‌تا نوكه‌ شوونوارێن ڤێ خییانه‌تێ یێن مایین. لێ به‌رسڤا ڤێ چه‌ندێ بوَ وان دوژمنان شوَره‌شا گوَلانێ بوو ل 26-5-1976. 8/3/1908 جه‌ژنا ئافره‌تێن جیهانێ و كوردستانێ كو ئافره‌تا كورد ژی وه‌ك نیڤا جڤاكی یا به‌رز و پشكداره‌ د ڤێ بیره‌وه‌ریێ دا ب به‌رنامه‌ و چالاكی. 10/3/1970 موَركرنا رێككه‌فتنا حوكمێ ئوَتونومی بوَ كوردستانێ د ناڤبه‌را بارزانیێ نه‌مر و رژێما عێراق دا ل گوَندێ ناوپردان. وه‌ك به‌رهه‌مێ شوَره‌شا ئیلۆنێ و بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی و مافێ كوردان بوَ جارا ئێكێ هاته‌ توَماركرن ل دستوورێ عێراق. 11/3/1970 راگه‌هاندنا رێككه‌فتنا 11 ئادارێ یا دیرۆكی ل به‌غدا ول گوَره‌پانا ته‌حریر و جه‌ماوه‌ره‌كێ مه‌زن به‌رهه‌ڤبوو كو چ جاران نه‌هاتبوو ئه‌نجامدان د دیرۆكا عێراق دا. 14/3/1903 ژ دایكبوونا بابێ روحی یێ نه‌ته‌وا كورد بارزانیێ نه‌مر مسته‌فا كو ملله‌تێ كورد ژڤان هه‌بوو ل گه‌ل قه‌ده‌ر و دیرۆكێ كو دێ سه‌ركرده‌ك هێته‌ سه‌ردونیایێ و ب ناڤێ وی كورد دێ هێنه‌ نیاسین و دێ بیته‌ پاریزه‌ر و به‌رڤانێ ڤی ملله‌تی و هه‌می ژیانا خوه‌ دێ ته‌رخان كه‌ت د بزاڤا رزگاریخوازیا كوردی دا و بده‌ستڤه‌ئینانا مافێ ره‌وا. 14 -3-1991 سه‌رهه‌لدانا باژێرێ دهۆكێ وه‌ك روَژه‌كا دیرۆكی وه‌ك شێران خه‌لكێ دهۆكێ یێ شه‌ره‌فمه‌ند رابوونه‌ سه‌رخوه‌ و د ده‌مه‌كێ كێمدا باژێر ژ ده‌ستێ رژێما ره‌گه‌زپه‌رست و شۆفێنی رزگاركر و ب ئالا و سروودا ئه‌ی ره‌قیب و دستقوتانان ل جاده‌ و كولانان ده‌ربڕین ژ هه‌ستا خوه‌ یا نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی كر. 14 ئادارێ بریارا په‌رله‌مانێ كوردستانێ ببیته‌ رۆژا چاندنا نه‌مامێن داروباری و گولان دابمینیت كوردستان هه‌رده‌م یا كه‌سكین و ژینگه‌هه‌كا هه‌ردم ساخله‌م. وه‌ك رێزگرتن ب روَژا بوونا بارزانیێ باب مسته‌فا. 15/3/1932 ده‌ستپێكا شوَره‌شا ئێكێ یا بارزان ب سه‌رۆكاتیا شێخ ئه‌حمه‌د بارزانی د گه‌ل دا برایێ وی بارزانی مسته‌فا وه‌ك شوَره‌شه‌كا مه‌زن دژی داگیگه‌ران و بده‌ستڤه‌ئینانا مافێ ره‌وا. و حه‌تا سالا 1937 یا به‌رده‌وام بوو. لێ حوكمه‌تا بریتانیا و عێراق و توركیا ژ ڤێ بزاڤێ و شوَره‌شێ دلنه‌خۆشبوون و درازیی نه‌بوون. له‌ورا شێخ ئه‌حمه‌د هاته‌ نه‌فیكرن بوَ باشوورێ عێراق. 16/3/1988 كیمیابارانكرنا باژێرێ هه‌له‌بچا شه‌هید ل سه‌ر ده‌ستێ رژێما گوَربه‌گوَر دژی هه‌می عورف مافێ مروَڤایه‌تیێ و شه‌رعییه‌تا ده‌ولی وه‌ك چه‌كه‌كێ قه‌ده‌غه‌كری بكارئینانێ. كو 5000 ژ خه‌لكێ سڤیل هاتنه‌ كوشتن وه‌ك شه‌هیدێن كوَردستانێ. لێ مخابن ژ به‌ر سیاسه‌تا رژێما به‌عس و كاودانێن وی ده‌می چ راگه‌هاندنه‌كا پێدڤی بوَ نه‌هاته‌ كرن ل سه‌ر ئاستێ جیهانی ل وی ده‌می. لێ پشتی سه‌رهلدانا ئادارا 1991 و پێكئینانا په‌رله‌مان و حوكمه‌تا هه‌رێما كوَردستانێ سالانه‌ ئه‌ڤ بیره‌وه‌ریه‌ دهێته‌ ساخكرن ل سه‌ر ئاستێ كوردستانێ و جیهانێ و بوَ ماوێ پێنچ چڕكا هاتنوچوون دراوه‌ستیت دگه‌ل ئه‌نجامدانا هنده‌ك چالاكیان و نوكه‌ ژی پارێزگه‌ها چاریێ یه‌ ژ بلی كه‌ركووكێ. 19/3/1994 جه‌ژنا نه‌وروزێ بوَ جه‌ژنا فه‌رمی ل توركیا بوَ جارا ئێكێ ئاگرێ نه‌وروزێ دهێته‌ هه‌لكرن ب رێوره‌سمێن تایبه‌ت و به‌رنامێن تایبه‌ت دهێنه‌ به‌رهه‌ڤكرن و ب سه‌دان هزاران كوردێن كوردستانا باكوور پشكداردبن.
• 21/3/.. .. جه‌ژنا نه‌وروزێ، سه‌رێ سالا كوردی وه‌ك جه‌ژنه‌كا نه‌ته‌وه‌یی و مللی یا هه‌می ملله‌تێن ئاری ژ كورد و فارس و توركمان و ئه‌رمه‌ن و ئه‌ڤغان و تاجیك و ئۆزبه‌كی و ئازریا و قیرغستیا و باشوورێ روَژئاڤا ل هند و قه‌فقاسیا. ب هنده‌ك رێوره‌سم و تقوسان و ب تامه‌كا تایبه‌ت ئاهه‌نگ دهێنه‌ گێران و ل جه‌م مه‌كوردان زێده‌باری ڤێ چه‌ندێ 21 نه‌وروزێ دهێت وه‌ك ڤه‌رێژه‌كا كوور و دوور یا خه‌باتێ دژی سیته‌مكاری و ره‌گه‌زپه‌رستیێ و پارچه‌كه‌ ژ كه‌له‌پوورێ كوردی یێ ره‌سه‌ن. 25/3/1976 وه‌غه‌ركرنا جه‌نه‌رال ئیحسان نووری پاشا پشتی شوَره‌شا ئاگری 1927-1930 و ده‌رڤه‌ده‌رێ و روَژێن سه‌خت و نه‌خوَش وه‌كو هاتیه‌ دیاركرن د پرتووكا مامۆستا موسده‌ق توڤی (سالێن په‌نابه‌ریێ ژ ژیانا ئیحسان نووری پاشا). و ل دووڤ پلانه‌كێ ب روودانا ماتۆره‌كی هاته‌ كوشتن ل ته‌هرانێ ل ڤێ روَژێ گه‌هشته‌ كاروانێ شه‌هیدێن بزاڤا رزگاریخوازا كوردی. 28/3/1991 ده‌ستپێكرنا كوَچا ملیۆنی یا ملله‌تێ كورد و به‌ر ب سنۆرێن توركی و ئیرانێ ڤه‌ چوون و مال و حالێن خوه‌ هێلان وه‌ك په‌یاده‌ قه‌ستا هه‌ردو ده‌وله‌تان كرن ل ژێر سه‌قایه‌كێ پر به‌فر و باران ب ده‌هان روَژان برسی و پێخاس و ب سه‌دان وه‌لاتی بوونه‌ قوربانی وه‌ك كاره‌ساته‌كا مه‌زن و ژدانا جیهانێ هشیاركر و هه‌ژاند و ب ئه‌نجامێن باش یێن نه‌ته‌وه‌یی و مرۆڤاتیێ ب داوی هات ل سه‌ر ئاستێ ناڤخوه‌یی و جیهانی. 31/3/1947 سێداره‌دانا پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د سه‌رۆكێ كوَمارا كوردستان ل مهاباد. پشتی كۆمار هاتیه‌ راگه‌هاندن ل22-1-1946و پشتی بوَرینا 11 مه‌ه و 11 روَژان ل سه‌ر ژیێ كۆمارێ. كوَمار هاته‌ هه‌لوه‌شاندن و ل ڤێ روَژێ قازی محه‌مه‌د و برایێ وی سه‌یفی و كورمامێ وی سه‌دڕی هاتنه‌ سێداره‌دان ژ لایێ شاهینشاهیڤه‌ كو هه‌ر سال وه‌كو ئه‌ڤرۆ وه‌ك زه‌نگله‌كێ دهیته‌ لێدان د گۆره‌پانا ئاشتیێ و ئازادیا گه‌لان دا و ب رووره‌شی و شه‌همزاری سه‌ردارێن وی ده‌می رسوا و توانبار دكه‌ن.

مژارا زمانی و گرنگیا ستانداركرنا وی سوحه‌به‌تا هه‌می سازی و دیوانێن مه‌هه‌میانه‌، نه‌خاسمه‌ ته‌خا ره‌وشه‌نبیر و رۆناكبێران، چونكو ئه‌و ده‌سته‌ یێ هه‌می ده‌رگه‌هان دقوتیت و ئه‌ڤه‌ چه‌ندین سال بۆرین ل سه‌ر فێركرن و خویندنا به‌ربابێن نها یێ گه‌نج و زارۆیێن مه‌. ئه‌ڤجا ئه‌ڤ ئه‌ركێ دانانا كۆمكاره‌كا زانستی بۆ زمانێ ستاندار ئه‌ركێ كێ یه‌ كی بجهبینیت؟ دا به‌رێ خوه‌ بده‌ینێ نه‌خاسمه‌ كو ئه‌ڤرۆ هه‌لكه‌فتا روَژا جیهانی یا زمانێ دایكێ كو رێككه‌فتی یه‌ ل 21 مه‌ها شواتێ. ئێك ژ كه‌ساتی و وه‌لاتیێن كورد ژی دلیڤه‌كا گرنكه‌ كو ل ڤێره‌ ئاماژه‌ پێ بهێته‌ كرن، هه‌لویستێ مسعود بارزانی یه‌ وه‌ك سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ، كو ب راستی مرۆڤ بۆ وژدان بێژیت، ژبلی هندێ كو ئه‌ركه‌كێ فه‌رمی یه‌ هه‌سته‌كێ دلسۆز و خه‌مخۆره‌ بوَ به‌ر ب زمانه‌كێ كوردی یێ دایك و یێ ستانده‌ر و ئێكگرتی بوَ خواندنێ و نڤیسینێ، دخوازم بۆ ڤێ هه‌لكه‌فتێ دیار بكه‌م. ده‌مێ د كۆمبوونه‌كا به‌رفره‌ه دا ل گه‌ل مامۆستا و دكتۆریێن زانكۆیا دهۆكێ ل سالا 2006 كه‌ره‌مكر بوو كو ((پێدڤیه‌ مامۆستایێن زانكۆیێ پێكۆلینێ بكه‌ن ژ بوَ زمانه‌كێ ئێكگرتی ل هه‌ر چار پارچێن كوردستانێ، چونكو مه‌ كوردان ل ده‌سپێكێ ئه‌لیفبایه‌كا ئێكگرتی نینه‌ و كورد د ئێكودو ناگه‌هن یان فام ناكه‌ن ده‌مێ د گه‌لئێكودو دئاخڤن وه‌كو كه‌ر و لالان لێ دهێن))، هه‌ر وه‌سا ل ده‌مێ د په‌یڤا خوه‌ دا ل كوَنگرێ سی یێ میزۆپۆتامیا/دهۆك ل 27 چریا ئێك 2011 هاتی كو: ((ب راستی ئێك ژ وان به‌رسینگگرتنا هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ئه‌وه‌ كو زمانێ خوه‌ هه‌بیت, نه‌ ب تنێ كورد. مه‌ زاراڤێن جودا یێن هه‌یین, عه‌ره‌بان ژی یێن هه‌ین, توركان ژی یێن هه‌ین, فارس و ئه‌لمانان و هه‌موو ملله‌تێن جیهانێ یێن هه‌ین, لێ هه‌موویان زمانێ خواندن و نڤیسینێ یێ هه‌ی, پێدڤیه‌ مه‌ كوردان ژی زمانێ خواندن و نڤیسینێ هه‌بیت، لێ ئه‌ڤه‌ كارێ بسپۆرانه‌, پێدڤیه‌ بسپۆر ژ بوَ مه‌ ڤی كاری دروست بكه‌ن, چه‌ند ده‌م ژی پێ بچیت نه‌ ئاریشه‌یه‌, لێ ئه‌ز هیڤیدارم د ژیانا خوه‌ دا ده‌ستپێكا ڤێ پێنگاڤێ ببینم كو ئه‌م چه‌ند بنگه‌هێن زمانێ كوردی بوَ خواندن و نڤیسینێ بدامه‌زرینین)). ئه‌ڤجا تشته‌كێ خۆیه‌ كو ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ هه‌ر ملله‌ته‌ك شانازیێ و سه‌رفه‌رازیێ ب زمانێ خوه‌ دبه‌ن, ئه‌م ژی ملله‌ته‌كین ژ ملله‌تێن جیهانی, خودانێ خوه‌ ڤی سامانێ زمانێ كوردی یێ ره‌سه‌ن و دیرینین و شانازیێ پێ دبه‌ین، هیڤیخوازین ئه‌ڤ هه‌لۆیستێ هۆسا دلسۆز و خه‌مخۆر بیته‌ جهێ به‌رپرساتی و دووڤچوون و پیته‌پێدانێ و كارێ لایه‌ن و جهێن شۆله‌ژێ. چنكو زمان شه‌نگستێ مان و پێشڤه‌برنا ملله‌تانه‌ و درووشم و ناسناما ملله‌تی یه‌ و ئێكه‌ ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن نه‌ته‌وه‌یی یێن سه‌ره‌كی یێن ده‌وله‌تبوونی یه‌. وه‌ك خاك و وه‌لات و نیشتیمان و ئالا و سروودا نیشتیمانی.. . هتد. هه‌ژی گۆتنێ یه‌ كو به‌ری پتر ژ 100سالان بزاڤ و هه‌ولدان یێن هاتینه‌ كرن بوَ ڤێ مه‌ره‌مێ ژ لایێ گه‌له‌ك شاره‌زا و پسپۆران ڤه‌. هه‌ر ژ بنه‌مالا به‌درخانیا ل سالا 1898 هه‌تا ڤی سه‌رده‌می و هه‌ستێ و بایه‌خێن به‌رده‌وام یێن سه‌رۆك بارزانی. لێ ئه‌م هه‌روه‌كو خوه‌ینه‌، پێنگاڤێن كاریگه‌ر مه‌ نه‌هاڤێتینه‌ بۆ بجهئینانا خه‌ونا سه‌رۆك بارزانی د بیاڤێ زمانی دا، هه‌ر چه‌نده‌ زمانێ كوردی یێ فه‌رمی یێ دوویێ یه‌ ل عیراقێ و زمانێ فه‌رمی یه‌ ل هه‌رێما كوردستانێ. لێ ئه‌م هه‌ر پێدڤی زمانه‌كێ ستانده‌رین وه‌كو هاتیه‌ دیاركرن د حه‌ز و مرادا سه‌رۆك بارزانی دا.