به‌رى جه‌نگا جیهانیا ئێكێ (28/7/1914 تا 11/11/1918) ب دووماهى بێت و پشتى ب دووماهى هاتنا شه‌رى هه‌ڤپه‌یمانان (ب تایبه‌ت بریتانیا و فه‌ره‌نسا) چه‌ندین كۆمبوون ژ پێخه‌مه‌ت رێكخستنا كاروبارێن قووناغا پشتى شه‌رى گرێدان؛ و چه‌وانیا دابه‌شكرنا خاكا ده‌وله‌تا ئوسمانیان دۆزا سه‌ره‌كى بوو ل سه‌ر مێزا گۆتوبێژان.
د هه‌مان ده‌م دا ره‌وشه‌نبیرێن نه‌ته‌وه‌خوازێن كورد د هه‌ول تێكوشینێ دا بوون، ژ پێخه‌مه‌تى دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كا نه‌ته‌وه‌یى یا سه‌ربخوه‌ بۆ كوردان. ره‌وشه‌نبیرێن كورد هزر دكر كو داخوازا وان ره‌وایه‌ و دێ جهێ خوه‌ گریت، ب تایبه‌ت ژ به‌ركو ئه‌و سه‌رده‌م سه‌رده‌مێ سه‌رهلدانا پره‌نسیپێن مافێن مرۆڤی و مافێ ده‌ستنیشانكرنا چاره‌نڤیسێ بۆ ملله‌تان بوو،‌ ئه‌ڤ هه‌ردو پره‌نسیپه‌ ژ 14 پره‌نسیپێن كاغه‌زا به‌رنیاسا ویلسونێ سه‌رۆكێ ئه‌مریكى بوون.
ره‌وشه‌نبیرێن كورد شیان شانده‌كی ب سه‌رۆكاتیا شه‌ریف پاشا پێك بینن و خوه‌ بگه‌هینن كۆنگرێ ئاشتیێ و ئه‌نجاما خه‌باتا وان ل ڤى كۆنگره‌یى بوون سێ به‌ند ژ په‌یماناما سیڤه‌ر(Sèvre): به‌ندێن ژماره‌ 62 و 63 و 64. شاندێ ئو‌سمانى ژى ئه‌ڤ په‌یمانه‌ ل 10ى ته‌باخا سالا 1920ێ ئیمزا كر.
چه‌نده‌ دكتۆر كه‌مال موزهر ئه‌حمه‌د دبینیت كو هه‌لویستێ بریتانیا د بارا مافێن كوردان دا بنه‌ره‌تى و جێگیر نه‌بوون، (لاپه‌ر 345)، لێ دیسان سیڤه‌ر سه‌ركه‌فتنه‌كا دبلوماسیا باش بوو ژ ره‌وشه‌نبیرێن كورد را و سیڤه‌ر تێته‌ ژمارتن وه‌كو دكیومێنته‌ك ناڤده‌وله‌تى گرنگ د بارا مافێن نه‌ته‌وه‌یى و مافێ دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كێ دا بو ملله‌تێ كورد ل سه‌ر خاكا وى. (كه‌مال موزهر ئه‌حمه‌د. به‌غدا/1984. لاپه‌ر346 و347).
به‌ندا 62 ژ رێكه‌فتنا سیڤه‌ر ل سه‌ر هندێ د راوه‌ستا كو كۆمیته‌یه‌ك بسپۆر بیت دامه‌زراندن بۆ ده‌ستنیشانكرنا ده‌ڤه‌رێن پرانیا ئاكنجیێن وێ كورد و پرۆژه‌كێ ئۆتۆ‌نۆمى بۆ ڤان ده‌ڤه‌ران بهێته‌ به‌رهه‌ڤكرن. به‌ندا 63 حكوومه‌تا توركى نه‌چار دكه‌ت كو د ماوێ سێ هه‌یڤان دا دانپێدانێ ب بریارێن كۆمیتا ناڤبرى بكه‌ت. به‌ندا 64 هێشتا نێزیكتر بوو ژ هیڤى و خواستێن كوردان، ڤێ به‌ندێ ده‌رگه‌هـ هێلان ڤه‌كرى كو ده‌وله‌تا كوردى یا سه‌ربخوه‌ بهێته‌ دامه‌زراندن و باشوورێ كوردستانێ (ولایه‌تا مووسل) ببیته‌ به‌شه‌ك ژ ڤێ ده‌وله‌تێ.
لێ د راستى دا كورد ب مافێن خوه‌ شاد نه‌بوون و چ ده‌وله‌ت بۆ كوردان نه‌هاتنه‌ دامه‌زراندن. چه‌ند هه‌یڤه‌كان پشتى ئیمزاكرنا په‌یمانا سیڤه‌ر ده‌وله‌تێن هه‌ڤگرتى رزامه‌ندیا خوه‌ دیاركرن ل سه‌ر داخوازا توركیا بۆ پێداچوونا ل سه‌ر به‌ندێن په‌یمانێ و د ئه‌نجام دا په‌یمانا لۆزان (Lausanne) كه‌فته‌ جهێ په‌یمانا سیڤه‌ر ل 24ى تیرمه‌ها سالا 1923ێ. د ڤێ گه‌را دانوستاندنان دا هه‌ڤپه‌یمانان پشت دا كوردان و په‌یمانا لۆزان نه‌ته‌نێ مافێن نه‌ته‌وه‌یی یێن ملله‌تێ كورد ژ بیر كرن، به‌لكو د 134 به‌ندێن په‌یمانا لۆزان دا په‌یڤا كورد نه‌هاته‌ نڤیسین.
د ڤى ده‌مى دا كه‌مال مسته‌فا ده‌وله‌تا خه‌لیفێن ئوسمانیان ب دووماهیك ئینا بوو و ده‌ستهه‌لاتا توركیا كه‌فته‌ بن ده‌ستێ وى و وه‌دیاره‌ هه‌ڤپه‌یمانان نه‌دڤیا دژایه‌تیێ دگه‌ل وى بكه‌ن (كه‌مال موزهر/1984. لاپه‌ر350و 351). نڤیسه‌رێ تورك ئیسماعیل به‌شكچى د بارا لۆزان دا دبێژێت: “یه‌ك ژ گرنگترین خالێن په‌یمانا لۆزانا ل سالا 1923ێ ئه‌و بوو كو هه‌مى لایه‌ن پێكهاتن ل سه‌ر دابه‌شكرنا ملله‌تێ كورد و دابه‌شكرنا خاكا كوردستانێ” (د. ئیسماعیل به‌شكچى. هه‌ولێر. 1993. ل.52).
تێ زانین كو كه‌مال مسته‌فا ئه‌تاتۆرك (بابێ توركان- ل سالا 1938ێ مر) د قووناغێن ده‌ستپێكێ دا سۆز دا بوو ملله‌تێ كورد؛ كو مافێ وه‌كهه‌ڤیێ هه‌بیت د ناڤا ده‌وله‌تا توركیا دا و هه‌ر ژ به‌رهندێ كوردان ل ده‌ستپێكێ پشته‌ڤانیا وى كر و ل بن ئالایێ وى كه‌فتنه‌ شه‌ران، (محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی به‌گ. لبنان. 1985. لاپه‌ر 271 و272 ) لێ ده‌ما ده‌ستهه‌لاتا توركیا د ده‌ستێ وى دا بنه‌جه بوویى پشت دا كوردان و وه‌كهه‌ڤى ب ڤێ رستێ شرۆڤه‌ كر: “ته‌نێ تورك ل سه‌ر خاكا توركیا دژین”.
ئه‌ڤ رستا پێگۆتیا مسته‌فا كه‌مال بوو ده‌ستپێكا قووناغا تورككرنا ملله‌تێ كورد: له‌شكرێ ئه‌تاتورك ده‌ست هاڤێته‌ شه‌رێ ژ ناڤبرنا ته‌ڤایا هیمایێن كوردبوونێ. زمان و جلێن كوردى هاتنه‌ قه‌ده‌غه‌كرن، ب هزاران كورد ژ خاكا وان هاتنه‌ ده‌رێخستن و ل ره‌ژئاڤایێ ئه‌نادولێ هاتنه‌ ئاكنجیكرن، ل شوینا مافێ دامه‌زراندنا رێكخراوێن سیاسى كه‌سایه‌تیێن كورد هاتنه‌ ژناڤبرن.(سه‌لاح سه‌عدولا/ به‌غدا/ 1991.لاپه‌ر81)
چه‌نده‌ كو بارێ كوردان ل بن سیبه‌را ده‌وله‌تا ئه‌تاتورك گه‌له‌ك خراب بوو، لێ ئه‌ڤه‌ وێ ناگه‌هینیت كو پارچێن كوردستانێ، ئه‌وێن راسته‌وخۆ كه‌فتینه‌ بن ده‌ستێ هه‌ڤپه‌یمانان دا (بریتانیا ل عیراق و فره‌نسا ل سووریا) ب مافێن خوه‌ یێن نه‌ته‌وه‌یى شاد بوون. ل سالا 1920ێ بریتانیا ده‌وله‌ته‌ك ب ناڤێ عیراق ئاڤا كر ل سه‌ر ئه‌ردی د جه‌نگا جیهانیا ئێكێ دا ژ ئوسمانیان وه‌رگرتى و باشوورێ كوردستانێ كره‌ به‌شه‌ك ژ ڤێ ده‌وله‌تێ. (د. حامد مه‌حموود عیسا. مسر/1992/لاپه‌ر48) فره‌نسا ل 20ى چریا ئێكێ ژ سالا 1921 په‌یمانا ئه‌نقه‌ره‌ دگه‌ل توركیا ئیمزا كر و رۆژئاڤایێ كوردستانێ، كو فره‌نسا د شه‌رێ ئێكێ دا ژ ده‌ست ئوسمانیان ڤه‌گرت بوو، كره‌ به‌شه‌ك ژ ده‌وله‌تا ب ناڤێ سووریا هاتى دامه‌زراندن. (د. حامد. لاپه‌ر350)
رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ وه‌كو به‌رى جه‌نگا جیهانیا ئێكێ ما به‌شه‌ك ژ ده‌وله‌تا ئیرانێ، لێ به‌شه‌ك ژ كوردستانێ، كو ل سالا 1813 و گۆره‌یى په‌یمانا گولستان ژ ئیرانێ گه‌هشت بوو رۆسیا، ل سالا 1929ێ د ناڤبه‌را ئه‌رمینیا و ئازه‌ربایجان (هه‌ردو جمهوریێن ئۆتۆنۆمێن ئێكه‌تیا سوڤیێت) هاته‌ دابه‌شكرن. (حیاه‌ اللندنیه‌. 13/6/1992)
ئه‌ڤ دابه‌شبوونا هاتیه‌ باسكرن دابه‌شبوونا فه‌رمى یا كوردستانێ یه‌ د ناڤبه‌را ده‌وله‌تێن پشتى شه‌رێ ئێكێ دا هاتینه‌ دامه‌زراندن، لێ ئه‌ڤ ته‌نێ دابه‌شبوون نینه‌. چه‌ندین جۆرێن دى یێن دابه‌شبوونێ د ناڤ كوردان دا دهێنه‌ دیتن ڤێجا ژ به‌ر ئه‌گه‌رێن ئولى یان ژى زمان، یان ژى ئه‌گه‌رێن سیاسى و جوغرافى.
ئه‌گه‌رێن دابه‌شكرنا كوردستانێ ل سه‌ر چه‌ند ده‌وله‌تان ب چه‌ندین ره‌نگان دهێته‌ باسكرن. جاران دبێژن ئه‌گه‌ره‌كێ مێژوویى و ئولى ل پشت ڤێ دابه‌شكرنێ دراوه‌ستیت، كو هه‌ڤپه‌یمانێن كرستیان تولا كه‌ڤن ل نه‌ڤیێن سه‌لاحه‌دین ئه‌یوبى ڤه‌كر. ئه‌ڤ بۆچوونه‌ ب هندێ موكوم بوون ب تایبه‌ت ده‌ما سه‌ركردێن بریتانى و فره‌نسى ل سه‌ر گۆڕێ سه‌لاحه‌دین ل دیمه‌شقێ راوه‌ستایین و ب ڤى ره‌نگى و وى ره‌نگى ته‌كه‌س كرین “ئه‌ڤه‌ ئه‌م ڤه‌گه‌رایین سه‌لاحه‌دین” (مونزر مووسلی. لبنان. 1986. لاپه‌ر 230 و231)، لێ یا دروست ئه‌وه‌ كو چه‌ندین فاكته‌ر ل سه‌ر یه‌ك كۆم بوون و بوونه‌ جهێ هندێ كو ده‌وله‌ته‌كا نه‌ته‌ویى بۆ كوردان، مینا ده‌وله‌تێن بۆ عه‌ره‌بان و ملله‌تێن بولقان هاتینه‌ دامه‌زراندن، نه‌هێته‌ ئاڤاكرن ژ لایه‌ن هه‌ڤپه‌یمانان ڤه‌:
شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ب دووماهیك هات ل ده‌مه‌كى كو كوردستان ل سه‌ر چه‌ند چه‌په‌ر و له‌شكرێن چه‌ندین ده‌وله‌تان دابه‌شكرى بوو.
ل ده‌ستپێكێ پلانا بریتانیا ئه‌و بوو كو چه‌ندین ده‌وله‌تێن بچووك و لاواز بهێنه‌ ئاڤاكرن ل دۆر سنوورێ ده‌وله‌تا پشتى شه‌رێ ئێكێ بۆ ئوسمانیان بمینیت. ل گۆره‌یى وێ پلان و سیاسه‌تێ كورد ژى دبوونه‌ خودان ده‌وله‌ت، ده‌وله‌ته‌ك ل سلێمانیێ و یه‌ك ژى ل بوتان و یه‌كتر هه‌كارى و ده‌وله‌ته‌ك ژى ولایه‌تا مووسل (عه‌بدولقادر بریفكانی. قاهیره‌. 1998. لاپه‌ر 52)، لێ ئه‌ڤ سیاسه‌تا بریتانیا هاته‌ گوهارتن پشتى مسته‌فا كه‌مال ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ ل توركیا ب دووماهیك ئینایى و كه‌فتى رێ به‌ره‌ف ده‌وله‌ته‌كا علمانى به‌ر ب كه‌لتورێ رۆژئاڤا ڤه‌. ژ لایه‌ك دی ڤه‌ ده‌وله‌تا زلهێزا ئێكه‌تیا سوڤیێت ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدا بوو، بریتانیا و رۆژئاڤا مه‌ترسى هه‌بوون ئه‌گه‌ر ده‌وله‌تێن بچووك بهێنه‌ دامه‌زراندن، هنده‌ك ژ ڤان ده‌وله‌تان بكه‌ڤنه‌ بن سیبه‌را سوڤیێتێن هه‌ڤرك (شرۆڤا د. خه‌لیل جندی ل سه‌ر نامه‌كا شێخ مه‌حموود بۆ سوڤیه‌ت. د. خه‌لیل. ستوكهولم. 1994. لاپه‌ر 44 و45.)، له‌وا ل شوینا ده‌وله‌تێن بچووك و لاواز ل دۆر سنوورێ ئوسمانیان بهێنه‌ دامه‌زراندن ده‌وله‌تێن مه‌زنتر و بهێزتر ل دۆر سنوورێ ئێكه‌تیا سوڤیێتى هاتنه‌ پێكئینان و ب پشته‌ڤانیا رۆژئاڤا ئه‌ڤ ده‌وله‌تێن نوو ل سینگێ به‌لاڤبوونا سوڤیه‌ت و كۆمۆنیزمێ راوه‌ستن ل ده‌ڤه‌رێ. بریتانیا ب دژى دابه‌شبوونا ئیران و توركیا راوه‌ستا ده‌وله‌تێن ل سلێمانیێ و بوتان مان خه‌ون. ئه‌دموندز، راوێژكارێ سیاسیێ بریتانى ل وه‌زاره‌تا ناڤ خوه‌ یا عیراقێ د پرتووكا خوه‌ دا (أربیل. 1999. ص268) ل سه‌ر هه‌لویستێ بریتانیا دبارا دامه‌زراندنا عیراقه‌كا مه‌زن و بهێز دبێژت: “ئه‌گه‌ر ولایه‌تا مووسل هاته‌ ژ ده‌ستدان ئه‌ڤه‌ د شیان دا نینه‌ ولایه‌تا به‌غدا و به‌سرا ببنه‌ ده‌وله‌ته‌كا بهێز”.
زێده‌بارى ڤێ چه‌ندێ نه‌توره‌كرنا ئیرانا دۆست و توركیا مسته‌فا كه‌مالێ عه‌لمانى فاكته‌ره‌ك گرنگ بوو كو ده‌وله‌ته‌كا نه‌ته‌وه‌یى بۆ كوردان نه‌هێته‌ دامه‌زراندن.
فاكته‌ره‌كێ دى یێ گرنگ بۆ نه‌دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌ك كوردى په‌یدابوونا نه‌فتێ بۆ ل كوردستانێ: نه‌فته‌كا زێده‌ ل كوردستانێ هاته‌ دیتن، رۆژئاڤا پیویست بوو، و تا نوكه‌ پێویسته‌، ب ڤێ نه‌فتێ و دڤێت ئه‌ڤ نه‌فت بگه‌هیت وان وه‌لاتان، كوردستان ناكه‌ڤیت ل سه‌ر چ ده‌ریایێن جیهانى، كو ڤه‌گوهاستنا نه‌فتێ بۆ رۆژئاڤا ساناهى بیت و وه‌ دیاره‌ بۆ هه‌ڤپه‌یمانان ساناهیتر بوو كوردستانێ ل سه‌ر وان ده‌وله‌تان دابه‌ش بكه‌ن ئه‌وێن راسته‌وخۆ دكه‌ڤنه‌ سه‌ر ده‌ریایێن جیهانى ل شوینا دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كێ یان چه‌ند ده‌وله‌ته‌كان بۆ كوردان.
هه‌روه‌سا دڤێت بێته‌ گۆتن كو نه‌خه‌ما هه‌ڤپه‌یمانان بۆ ئاریشێن نه‌ته‌وا‌ ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست بێنه‌ چاره‌كرن، ب تایبه‌ت بریتانیا دهێته‌ نیاسین كو سیاسه‌تا وێ دهاته‌ ئاڤاكرن ل سه‌ر بنگه‌هێ “ژ یه‌ك جودا كه‌ و سه‌روه‌ر به‌”.

ژ 19ى ڤێ ئیلۆنێ وه‌ره‌ ده‌ستهه‌لاتا دیفاكتویا رۆژئاڤایێ كوردستانێ ده‌ست ب “سه‌رژمێریه‌كا سه‌رانسه‌رى” كریه‌. دگه‌ل ڤێ ده‌ستپێكرنێ گومان و مه‌ترسیێن پڕانیا هێزێن كوردستانى ل رۆژئاڤا هاتنه‌ زمان. دێ پێداچوونه‌كا هوور ل سه‌ر بابه‌تێ ڤان مه‌ترسیان كه‌ین و دێ كه‌ینه‌ چه‌ند جۆر:
جۆره‌كێ مه‌ترسیان، ڤه‌دگه‌ریت بۆ مه‌ترسیا كوردێن رۆژئاڤا ژ مێژوویا سه‌رژمێریان بۆ ڤى پارچێ: یه‌كه‌م سه‌رژمێری فره‌نسیان ل سال 1932ێ ل سووریا ئه‌نجام دا كو وى سه‌رده‌مى سووریا داگیركریا (مستعمرا) فره‌نسا بوو و مه‌ره‌م ژێ، وه‌كو كورد دبێژن، كێمكرنا ژمارا كوردان بوویه‌ ل پارێزكه‌ها حه‌سه‌كه‌ به‌رامبه‌ر ژمارا كرستیانان. و مه‌ترسیا مه‌زن ژ سه‌رژمێریا به‌عسیان بوویه‌ ل سالا 1962ێ گه‌له‌ك كورد ژ مافێ وه‌لاتیبوونێ هاتنه‌ بێ به‌هركرن ل وى ده‌مى.
جۆرێ دویێ یێ مه‌ترسیان ژ وى لایه‌نى دهێت، ئه‌وێ بریارا سه‌رژمێریێ دایى و ئه‌نجام دده‌ت؛ په‌كه‌كه‌ و هه‌ڤال به‌ندێن په‌كه‌كێ. ئه‌ڤێ پارتێ ل هاڤینا سالا 1996ێ وه‌كو پارتا به‌عسا عه‌ره‌بى حوكوم دا و گۆت كورد ل سووریێ مهاجرن (په‌نابه‌ر) ژ پارچێن دى یێن كوردستانێ قه‌ستا وى وارى كریه‌. ئه‌ڤجا ئه‌ڤ پارته‌ (په‌كه‌كه‌) ب هندێ دهێته‌ نیاسین كو چارا كوردان د پرۆژه‌كێ نه‌ته‌وه‌یى دا نابینیت و دڤێت سه‌رژمێرى بگه‌هیت وێ ئه‌نجامێ كو كورد ملله‌ته‌كه‌ ژ ملله‌تێن باكورێ سووریا، نه‌كو ملله‌تێ مه‌زنێ خودان خاكه‌ ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ.
جۆرێ سیێ ژ مه‌ترسیان تایبه‌تن ب شێوێ ده‌ستپێكرنا راپرسیێ: ده‌ستپێكرنه‌كا نهێنى و بێ كو خوه‌ ئاماده‌كرن بۆ هه‌بیت یان ژى لایه‌نێن سیاسیى د بریار و خوه‌ ئاماده‌كرنا پرۆسێ دا به‌شدار بن.
جۆرێ چارێ ژ مه‌ترسیان تایبه‌تن ب ڤان كاودانێن نها رۆژئاڤایێ كوردستانێ تێدا دژیت؛ كاودانێن شه‌ره‌كێ دژوار و سه‌رانسه‌رى ل سووریێ و ڤاله‌بوونا رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ كوردان د به‌رامبه‌ر دا حه‌واندنا عه‌ره‌بێن ژ شه‌ر دره‌ڤن ل ڤى پارچه‌یێ: ژ رۆژا په‌كه‌كێ ده‌ستهه‌لاتا خوه‌ رێڤه‌برنێ ب شێوه‌یه‌كێ ئاشتیانه‌ و ئێمناهى ژ پارتا به‌عسا عه‌ره‌بى سوورى وه‌رگرتى پرۆسا ڤاله‌كرنا رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ كوردان ده‌ست پێ كریه‌: نێزیكى (300) هزار كورد بۆ باشوورێ كوردستانێ، (100) هزار بۆ تركیا، (15) هزار بۆ لبنان، (200) هزار بۆ ئورۆپا. مه‌ترسیه‌ك ژ دل هه‌یه‌ ئه‌نجامێن راپرسیێ ببن دیكومێنت د خزمه‌تا پرۆژه‌ی دا، كو كورد ل رۆژئاڤا كه‌مینه‌ و مهاجرن و به‌سى وایه‌ د “كانتونێن ده‌موكراتیك” دا هنده‌ك مافێن مرۆڤایه‌تى بده‌ست ڤه‌ بینن.
جۆرێ پێنجێ یێ مه‌ترسیان ئه‌ون كو سه‌رژمێرى ببیته‌ ئامیره‌تێ چه‌سپاندنا عه‌ره‌بكرنا رۆژئاڤایێ كوردستانێ: پشتى سه‌رژمێریا به‌عسیان ل 1962ێ و ل گۆر پرۆژێ محه‌مه‌د ته‌له‌ب هلال كه‌مه‌را عه‌ره‌بى ل دۆر خاكا كوردان هاته‌ زڤراندن ئه‌ڤجا ب بهانا په‌یداكرنا چارا عه‌ره‌بێن “المغمورین” گوند و كۆمله‌گه‌هـ بۆ عه‌ره‌بان د ناڤ جه‌رگێ رۆژئاڤایێ كوردستانێ دا هاتنه‌ چاندن، ئاقار و خاكا كوردان هاته‌ ده‌سته‌سه‌ركرن و بوویه‌ خه‌لات بۆ ڤان عه‌ره‌با. پشتى وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌لاتێ ژ به‌عسیان عه‌ره‌بێن مه‌غمورین بوونه‌ به‌شدارێن په‌كه‌كێ د رێڤه‌برنێ دا، ب تایبه‌ت د ئاسایشێ و خالێن كونترۆلا باژار و رێباران دا و د به‌رامبه‌ر دا په‌كه‌كێ رێك گرت كو كه‌سه‌ك داخوازا گوند و ئاقارێ خوه‌ بكه‌ت. د سه‌رژمێریا ل ڤان رۆژان دا دهێته‌ ئه‌نجامدان ره‌فتارا خوه‌جهان دگه‌ل عه‌ره‌بێن مه‌غمورین دهێته‌ كرن.
جۆره‌كێ مه‌ترسیان ب لایه‌نێ ئێمناهى ڤه‌ گرێدایه‌، ب تایبه‌ت ژ لایه‌ن جحێلێن رۆژئائاڤا ڤه‌: گه‌نجێن كورد ل ڤى پارچێ نه‌كو ترسوكه‌رن له‌وا ژ عه‌سكه‌ریا زۆره‌ملێ یا په‌كه‌كێ دره‌ڤن. كه‌س نه‌بیت دڤێت په‌كه‌كه‌ شه‌هده‌كیا مێرخواسیا ڤان گه‌نجان بده‌ت، ل ده‌ستپێكا ڤێ پارتێ و تا رۆژا وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌لاتێ ژ پارتا به‌عس خوینا پێنج تا (6500) ژ ڤان گه‌نجان د ناڤ په‌كه‌كێ دا هاتیه‌‌ رژاندن. ته‌نانه‌ت ده‌ستپێكا راپه‌رینا كوردێن سوورى ب “ته‌نسیقا گه‌نجان” ده‌ست پێ كر. هێزا رۆژ ژى ژ گه‌نجێن نه‌به‌زێن رۆژئاڤایه‌ و پێشمه‌رگێ كوردستانێ شاهدێن مێرخاسیا ڤێ هێزێ نه‌. گه‌نجێن كورد ب رێژا 90% ژ عه‌سكه‌ریا زۆره‌ملی یا په‌كه‌كێ دره‌ڤن ژ به‌ركو ئه‌و دبێژنێ ئه‌ڤه‌ شه‌رێ “بالوكاله‌” ‌یه‌. مه‌ترسى هه‌یه‌ سه‌رژمێرى ببیته‌ ئامیره‌تێ په‌یداكرنا گه‌نجێن خوه‌ ژ شه‌رێ بالوكاله‌ ڤه‌دزین.
پارتێن سیاسى ل رۆژئاڤا كوردستانێ مه‌ترسى هه‌یه‌ سه‌رژمێرى ببیته‌ بنگه‌هـ بۆ هه‌لبژارتنێن داهاتى و دبێژن هه‌ر هه‌لبژارتنه‌كا دبن ده‌ستهه‌لاتا تاكر‌ه‌وا په‌كه‌كێ ڤه‌ بیت ته‌نێ دێ خزمه‌تا ڤێ پارتێ كه‌ت و ئه‌ڤ پارت رێ ناده‌ت چ پارتێن كوردستانى ، ئه‌گه‌ر نه‌ دبن سیبه‌را وێ دا كار بكه‌ن.
ئه‌ڤ گوتارا گرنگیا سه‌رژمێریان بۆ وه‌لاتان دزانیت لێ ل سه‌ر نه‌ راوه‌ستا چونكه‌ ئه‌ڤ سه‌رژمێریا باس ژێ دهێته‌ كرن ژ لایه‌نه‌كی ڤه‌ ل سه‌ر دیكومێنتێن به‌عسیا دهێته‌ بنیات دانان، ئه‌و دیكومێنتێن به‌عسیان ب دلێ خوه‌ و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا سیاسه‌تا خوه‌ ده‌ركرین و ژ لایێ دیڤه‌ ل سه‌ر بنیاتا گۆتوى گۆت دهێته‌ بنیات دان. وه‌لات ڤاله‌یه‌ خه‌لك ژ ترسا ره‌ڤى یه‌، مادێ پرسیاران بۆ داتایێن سه‌رژمێریێ ژ كێ كه‌ى؟
* ماسته‌ر ل رۆژهه‌لاتناسى و زانستێن سیاسى

یه‌که‌م شوره‌شا کوردى یه‌ سنورێ یه‌ک ده‌ڤه‌رێ ده‌رباز بکه‌ت، یه‌که‌م شوره‌شه‌ کوردێن سورا و کوردێن بادینى وه‌کو یه‌ک نه‌ته‌وه‌ بهه‌ڤرا کار بکه‌ن، یه‌که‌م شوره‌شه‌ کو ته‌ڤایا ئاین و نه‌ته‌وێن ل کوردستانێ دژین به‌شدار بن، یه‌که‌م شوره‌شه‌ کو سنورێن ده‌ستکرده‌ دناڤ به‌را به‌شێن کوردستانێ داببه‌زینیت و ببت چرایه‌ک نه‌ته‌وه‌یى بو ته‌ڤایا کوردان.

سه‌رکه‌فتنێن به‌رده‌وامێن له‌شکه‌رى یێن ڤێ شوره‌شێ ل سه‌ر له‌شکه‌رێ حکومه‌تان باوه‌ریا کوردان بخوه‌ په‌یدا و موکوم کر. هێز دا کوردان بێژن زوریێ قه‌بول ناکه‌ین.
ئه‌ڤ شوره‌ش جیاوازه‌ ژ شوره‌شێن به‌رى خوه‌، کو پارته‌ک سیاسى دگه‌ل سه‌رکردێ شوره‌شێ رێبه‌رى دکر. و یه‌که‌م جاره‌ کورد ببن خوه‌دى سازیێن بلند کو بریار د ده‌ست سازیان دا بیت نه‌ک تاکه‌ که‌سان (کونگرێ کوێسنجه‌ق و پاشان جڤاتا سه‌رکردایه‌تیا شوره‌شێ).
سه‌ره‌رایى کاودانێن دژوار و شه‌رێن گران قوتابخانه‌ و فێربون هه‌بو دناڤ شوره‌شێ دا، زانکو هه‌بو، دادگه‌هـ و سیسته‌مێ دادوه‌رى. ئه‌ڤ شوره‌ش قوتابخانه‌ک ئیدارى و له‌شکه‌رى و سیاسى و راگه‌هاندنێ بو و تا نها شاگردێن ڤێ شوره‌شێ سه‌روکاتیا له‌شکه‌ر و پارتێن سیاسى و ده‌زگاهین راگه‌هاندنێ دکه‌ن.
ڤێ شوره‌شێ هه‌ستا هه‌ڤوه‌لاتى بون و نیشتمانیه‌تێ په‌یدا کر، یه‌ک روژێ پینگاڤه‌ک به‌ره‌ف ته‌رورێ و کوشتنا سڤیلان نه‌هاڤێت.
ئه‌ڤ شوره‌ش یه‌که‌م شوره‌شا کوردایه‌ کو ئارمانجا خوه‌ یا ده‌ست نیشان کرى بجى بینت و بگه‌هت دان پێدانا بمافێ ئوتونه‌مى بو کوردان. ڤێ شوره‌شێ ئارمانجا خوه‌ بجى ئینا و عیراق ژ ده‌وله‌ته‌ک سێنترال (مه‌رکه‌زى) کر ده‌وله‌ته‌ک دى سێنترال (نه‌ناوه‌ندى).
هزار سلاڤ ل گیانێ پاکێ بارزانى و شه‌هیدان و پێشمه‌رگه‌ و ملله‌تێ کورد.
به‌لام،
پرسیاره‌ک ئه‌کادیمى:
بوچى ناڤێ ڤێ شوره‌شێ شوره‌شا 11ى ئیلونێ بیت؟
ل دوماهیا حوزه‌یرانا 1961ى کومیتا ناوه‌ندیا پارتى بریار دا؛ ئه‌گه‌ر قاسم سوزێن خوه‌ بجى نه‌ ئینت کورد ده‌ست ب شوره‌شێ بکن. ناڤێ وێ نه‌ بو شوره‌شا حوزه‌یرانێ!
مانگرتنا سه‌رانسه‌ریا خه‌لکێ کوردستانێ ل 6 ئیلونێ بو، و ناڤێ وێ نه‌ بو شوره‌شا 6ى ئیلونێ!
ل 9ى ئیلونێ پێشمه‌رگ و و رێکخستنێن پارتى دیموکراتى کوردستان ده‌ست ب چالاکیێن له‌شکه‌رى کر و باژارێ زاخو ئازاد بو، و ناڤێ وێ نه‌ بو شوره‌شا 9ى ئیلونێ!
ل 16ى ئیلونێ 4 باله‌فرێن جه‌نگى ژ جورێ مێگ 15 و 17 گوندێن رێزان و ببانیا و بتایبه‌ت گوندێ بارزان بومباران کرن، و ناڤێ وێ نه‌ بو شوره‌شا 16ى ئیلونێ!
ته‌نها چه‌په‌رێن به‌رگرى ل هێرشا حکومه‌تێ کرى چه‌په‌رێن مێرگه‌سور و پێرس بون ل روژین بیستێ ژ ئیلونا 1961ێ، و ناڤێ وێ نه‌ بو شوره‌شا پێرس/مێرگه‌سور یان ژى شوره‌شا 20ى ئیلونێ!
ل 23ى ئیلونێ قاسم ژ به‌غدا گازى کر کو هه‌مى تشت ب دوماهى هات و براستى ژى هه‌مى چه‌په‌ر و “شوره‌ش” ل وى ده‌مى بیه‌ک جارى بێ ده‌نگ بو. ل 20ى چریا ئێکێ بارزانى 1100 پێشمه‌رگه‌ (600 بارزانى و 500 که‌س ژ سه‌رانسه‌رى جهێن کوردستانێ) ل دور خوه‌ کوم کرن و گوت دێ ده‌ست پێ که‌ین و… ده‌ست ب شوره‌شێ کر، و ناڤێ وێ نه‌ بو شوره‌شا 20ى چریا ئێکێ!
* نڤیسه‌ر و لێکوله‌ر

په‌یڤا (فوبیا) ئانكو خوه‌ ترساندنا زێده‌یه‌ ژ بابه‌ته‌كى، مینا بابه‌تێ ئیسلاموفوبیا ل ئورۆپا.. دكتۆر ئیلهان كزلهان، به‌رپرسێ كۆمیتا ناڤه‌ندیا په‌كه‌كێ ل ئورۆپا، سه‌رۆكێ په‌رله‌مانێ كوردێن په‌نابه‌ر (سه‌ر ب په‌كه‌كێ ڤه‌)، به‌رپرسێ یه‌كه‌مین تله‌ڤزیۆنا ئاسمانى نیڤ كوردى، مه‌د تى ڤى (سه‌ر ب په‌كه‌كێ ڤه‌) بزاڤ و چالاكیێن خوه‌ ‌ وه‌كو كورده‌ك و ئه‌كادیمیه‌ك ‌ ئه‌نجام دده‌ت، وه‌كو دزانم نها به‌رپرسێ پروژێ حكو‌مه‌تا ئه‌لمانیا یه‌ بۆ هاریكاریا ئێزدیێن ژ ده‌ست داعش رزگار بووین. دكتۆر د پرتووكا خوه‌ دا (Der Sturz nach Oben – Kurden in Deutschland eine Psychologische Studie)، ‌دنڤیسیت نێزیكى پێنج ملیۆن كورد د ناڤا باژارێ ئستانبولێ و ده‌ردوران دا كۆم بووینه‌.
نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ لێكولینا خوه‌ ‌ بۆ پشكا زانستێن سیاسى ل كۆلیژا كۆمه‌لا‌یه‌تى یا زانكۆیا رۆهر وه‌كو پرتووك ل دهۆكێ ل سالا 1999 چاپ كر‌ (سیاسه‌ ألمانیا تجاه الأجانب، الكورد و تنڤیماتهم نموژجا). لێكۆلین دگه‌هیته‌ وێ ئه‌نجامێ كو نێزیكى 600 هه‌زار كورد ل ئه‌لمانیا دژین و ژمارا هه‌ره‌ مه‌زنا ڤان كوردان ژ باكورێ كوردستانێ دهێن. ڤان كوردان خوه‌ ب دو ئاوایان گه‌هاندبوو ‌ ئه‌لمانیا و ئورۆپا.
پشكا ئێكێ، كو ژمارا هه‌ره‌ مه‌زنه‌، ئه‌ون ئه‌وێن د سالێن شێستان دا مفا وه‌رگرتى ژ قانوونێن ئاسانكرنا ڤیزا كرێكاران بۆ ئورۆپا و تایبه‌ت بۆ ئه‌لمانیا. پشكا دویێ، په‌نابه‌رن، پڕانیا وان پشتى سالا 1993خوه‌ گه‌هاندیه‌ ئورۆپا و ئه‌لمانیا.
سالا 1993، تانسو چیله‌ر سه‌رۆك وه‌زیرا توركیا، راگه‌هاند كو ئه‌ڤ ساله‌ دێ بیته‌ سالا ژناڤبرنا په‌كه‌كێ. و د هه‌مان سالێ دا سه‌رۆكێ په‌كه‌كێ، عه‌بدولا ئوجه‌لان، راگه‌هاند كو ئه‌و سال دێ بیته‌ سالا ژناڤچوونا فاشستان ل توركیا و سالا ئازادیا كوردستانێ. د ئه‌نجام دا شه‌ر كه‌فته‌ باكورێ كوردستانێ و ئه‌و ده‌ڤه‌ر ژ كوردان نیڤ ڤاله‌ بوو و پرانیا كوردان ڤیزا چوونا ئورۆپا بده‌ست نه‌دكه‌فت، له‌وا په‌نا خوه‌ برنه‌ باژارێن توركیا، مینا، ئستانبول و مێرسین. گه‌له‌ك كه‌سان ژى ب پاره‌كێ زۆر و ب رێكێن قه‌چه‌خ خوه‌ گه‌هاندنه‌ ئورۆپا و ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران به‌ره‌ف ئه‌لمانیا.
پێلا نوو یا په‌نابه‌ران:
رۆژانه‌ ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ به‌حسێ پێلا نوو یا په‌نابه‌ران دكه‌ن. خه‌لك ژ وه‌لاتێن موسلمانان هاوارا خوه‌ دگه‌هیننه‌ وه‌لاتێن دیمۆكرات ل ئورۆپا. یا خویایه‌ كو رێكا سه‌ره‌كى یا په‌نابه‌رێن نوو د توركیا را ده‌رباز دبیت. له‌وا ب نه‌چاری جڤاتا ئورۆپى دگه‌ل توركیا گه‌هشته‌ چاره‌یه‌كێ. و پشتى دانوستاندنێن دوور و درێژ، و سه‌ره‌رایى نه‌رازیبوونا سازیێن مافێن مرۆڤی رۆپه‌له‌ك هاته‌ ئیمزاكرن، كو توركیا په‌نابه‌رێن ب رێكێن نه‌ ئاساسیى خوه‌ گه‌هاندینه‌ ئورۆپا جاره‌كا دى ڤه‌حه‌وینیت و ئه‌ڤ په‌نابه‌ره‌ ل توركیا و د كه‌مپێن تایبه‌ت دا بێنه‌ ئاكنجیكرن. لێ توركیا بۆ ئه‌نجامدانا خالێن په‌رێ ڤێ رێكه‌فتنامێ مه‌رجه‌ك هه‌بوو: هه‌ڤوه‌لاتیێن توركیا بێ ڤیزه‌ و ئازادبن‌ د رێك و رێباران دا ل ئورۆپا. واته‌ ب كملیكه‌كا توركى بێ راوه‌ستان ژ سۆر و جزیر و هه‌كارێ به‌ره‌ف به‌رلین و كۆپنهاگن و پاریس و ستوكهۆلمێ. وه‌سا دیاره‌ توركیا دو چویچك ب به‌ره‌كێ كوشتن. هاریكارى ژ جڤاتا ئورۆپى بۆ حه‌واندنا په‌نابه‌ران و یا گرنگتر په‌یداكرنا رێكه‌كێ بۆ ئاریشا خه‌لكێ باژارێن كاڤلكریێن كوردستانێ (سۆر و جزیر و نسێبین و …) ئه‌ڤ جاره‌ كورد بێ ڤیزه‌ و راسته‌وخۆ دگه‌ل ئاریشا خوه‌ به‌ره‌ف ئورۆپا.
فاكته‌رێ سه‌ره‌كیێ پێلا نوو یا په‌نابه‌رێن به‌ره‌ف ئورۆپا بارودوخ و شۆره‌شا بهارا سووریایه‌. پرانیا په‌نابه‌رێن ب رێكا توركیا ده‌ربازى ئورۆپا دبن خه‌لكێ ڤى وه‌لاتینه‌.
هه‌ر ژ ده‌ستپێكا سه‌رهلدانێن سووریا سیاسه‌تا توركیا یا ئاشكرایه‌، ئه‌ردوگانێ، سه‌رۆك كۆمارێ توركیا، ب ئاشكرایى دگۆت دڤێت سه‌رۆكێ سوورى، به‌شار ئه‌سه‌د بێته‌ لادان. توركیا دهێته‌ تۆمه‌تباركرن، كو رێ ل توندره‌وێن ئیسلامى ناگریت ده‌مێ خوه‌ ژ ئورۆپا‌ دگه‌هیننه‌ سووریێ و ئه‌ڤ تۆمه‌ته‌ دور نینه‌ ژ راستیێ.
ئیران و په‌كه‌كه‌:
هه‌ر ژ رۆژا ئایه‌تولا خومه‌ینى ده‌ستهه‌لات ل ئیرانێ مسوگه‌ركرى و ژ شه‌رێ عیراق- ئیرانێ و تا ڤان نێزیكان جمهوریا ئیسلامى دو ده‌وله‌تێن دوست ل جیهانا عه‌ره‌بى هه‌بوون؛ سووریا و لیبیا. لێ بهارا عه‌ره‌بى ژ لیبیا گرت و ئیرانێ خوه‌ ل معه‌مه‌ر قه‌زافى نه‌كره‌ خودان: مه‌رجه‌عێ مه‌زنێ شیعه‌ موسا ئه‌لسه‌در د سه‌ره‌دانه‌كا لیبیا دا بێ سه‌روشوین ببوو و ئایه‌تولای و ئیرانێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ چ جار بۆ قه‌زافى ژ بیر نه‌كر، زێده‌بارى هندێ هیچ گرێدانا هزرى و مه‌زهه‌بى د ناڤبه‌را قه‌زافى و ئیرانێ دا نه‌بوو. لێ ئه‌سه‌د بۆ ئیرانێ جیاوازه‌‌، هه‌ر چه‌نده‌ وه‌كو هزر ئه‌سه‌د خوه‌ ب ته‌یاره‌كێ علمانى ناس دكه‌ن، لێ ب مه‌زهه‌ب عه‌له‌وینه‌.
پارسال نێزیك بوو رژێما ئه‌سه‌دى بێته‌ ژناڤبرن، ژبلى كونترۆلا ل سه‌ر ده‌ڤه‌را عه‌له‌ویان تنێ كونترۆله‌ك لاواز ل سه‌ر باژارێ دیمشقێ ما بوو، ئه‌وژى بێ كونترۆلا ده‌وروبه‌ران.

د پشكا ئێكێ مه‌ گۆت، پارسال نێزیك بوو رژێما ئه‌سه‌دى بێته‌ ژناڤبرن، ژبلى كونترۆلا ل سه‌ر ده‌ڤه‌را عه‌له‌ویان تنێ كونترۆله‌ك لاواز ل سه‌ر باژارێ دیمشقێ ما بوو.
د 15ى تیرمه‌ها پارسال دا قاسم سوله‌یمانى، خوشتڤیێ ئایه‌تولا خامه‌نائى و سه‌ركردێ سوپایێ پاسداران ل ده‌رڤه‌ی ئیرانێ، سه‌ره‌دانا خوه‌ یا دویێ بره‌ موسكو. رۆیته‌رز یه‌كه‌م ده‌زگه‌هێ راگه‌هاندنێ بوو د گوتاره‌كا توم بیرى دا ئاشكرا كر كو قاسم سوله‌یمانى ل سه‌ر‌ نه‌خشێ سووریێ رایه‌دارێن له‌شكرى و سیاسى یێن رۆس گه‌هاندنه‌ وێ باوه‌ریێ كو مومكنه‌ رژێما ئه‌سه‌دی به‌رده‌وام بمینیت، ئه‌گه‌ر رۆس پشته‌ڤانیێ پێشكێش بكه‌ت. رۆس ب تانگ و باله‌فرێن جه‌نگى ڤه‌ د دویڤ قاسم سوله‌یمانى دا گه‌هشتن ته‌رتوس، ده‌ڤه‌را عه‌له‌ویان…پشته‌ڤانیا ئیرانێ- رۆسى، و سه‌ره‌رایى نه‌رازیبوونا توركیا، سه‌رۆكێ شاندێ حكوومه‌تا سوورى، به‌شار جه‌عفه‌رى، ل ئادارا بۆرى ب فه‌رمى پشكداری كۆمبوونێن جنێفێ بوو.
فاكته‌رێ دویێ یێ كارتێكه‌ر د سووریا دا و هه‌ڤرك دگه‌ل توركیا دا په‌كه‌كه‌ یه‌. گۆره‌یى بۆچوونا چاڤدێرێن نێزیكی په‌كه‌كێ په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را په‌كه‌كێ و رژێما ئه‌سه‌دی كه‌ڤنن، به‌لێ ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ نه‌ ل سه‌ر بنیاتێ مه‌زهه‌بى هاتنه‌ گرێدان. راسته‌ كۆمه‌كا سه‌ركردێن گرنگێن په‌كه‌كێ عه‌له‌وینه‌، به‌لێ په‌كه‌كه‌ خوه‌ ب هێزه‌كا مه‌زهه‌بى ناس ناكه‌ت. گۆره‌ى كوردێن رۆژئاڤا رێكه‌فتنه‌ك نه‌ئاشكرا هه‌یه‌ د ناڤبه‌را حكومه‌تا ئه‌سه‌دی و بالێ په‌كه‌كێ دا ل سووریا (په‌یه‌ده‌، و كولانكانى دبێژنێ خورت یان ژى هه‌ڤال). گۆره‌ی ڤێ رێكه‌فتنێ له‌شكرێ سوورى خوه‌ ژ ده‌ڤه‌رێن گه‌رم ڤه‌كێشا، رێڤه‌به‌ریێن میرى ته‌سلیمى خورتا بوون، بنگه‌هێن ده‌زگه‌هێن سیخۆرى (أمن العسكری و مخابرات) بۆ باژارێن سه‌ره‌كى هاتنه‌ ڤه‌گوهاستن. پێنگاڤا دویێ یا گرنگ په‌كه‌كێ هێزه‌ك ئاڤاكر ژ شه‌رڤانێن خوه‌ دگه‌ل شه‌رڤانێن عه‌ره‌ب، ڤێجا ئه‌ڤ عه‌ره‌ب چ عه‌ره‌بێن خوه‌جى یان ژى عه‌ره‌بێن مه‌غمورین عه‌ره‌بێن مه‌غمورین دگه‌ل پلانا (الحزام العربی) ل سه‌ر ئاخا كوردستانێ هاتبوونه‌‌ ئاكنجیكرن، عه‌ره‌بێن كوردستانا سوورى ژ مێژ وه‌ره‌ دگه‌ل رژێمێ دگونجن، وان چ شۆره‌ش ب دژى دیمه‌شقێ نه‌كرینه‌.
ل هه‌مان ده‌می هێزا مه‌سیحیان ل سه‌ر ڤان هێزا زێده‌ بوون. مه‌سیحى ل سووریا ژ مێژ وه‌ره‌ دگه‌ل رژێما سوورى دگونجن و ژ ئالیه‌ك دى ڤه‌ مه‌ترسیه‌كا مه‌زنا مه‌سیحیان هه‌یه‌ ژ داعش و (جبهه‌ نصره‌) و هه‌مى موسلمانێن توندره‌و.
ململانا توركیا- ئیران و ئه‌مریكا- رۆسیا ل سووریا بوویه‌ جهێ شه‌ره‌ك دژوار و په‌نابه‌ر زێده‌بوون، لایه‌نێ مرۆڤایه‌تى یێ بابه‌تێ په‌نابه‌ران و وێنێن وه‌كو وێنێ ئالان كوردى وژدانا مرۆڤایه‌تیێ هه‌ژاند و رایا گشتى یا جیهانى هشیار كر. جڤاتا ئورۆپى كه‌فته‌ بن دو فشاران: ژ لایه‌كی فشارا بهایێن مرۆڤایه‌تى و پێدڤیا حه‌واندنا خوه‌گرتیێن ژ وه‌لاتێن موسلمانان دره‌ڤن. ژلایه‌ك دى ڤه‌، و بابه‌ته‌ك گه‌له‌ك گرنگه‌، وه‌لاتێن ئورۆپى كه‌فتنه‌ بن فشارا راستره‌وان و بزاڤێن ناسیونالیزم و ئیسلاموفوبیا ل ئورۆپا سه‌ر هلدا.
جڤاتا ئورۆپی هزر دكه‌ت چاره‌یه‌كێ بۆ په‌نابه‌ر و ئیسلاموفوبیا ب رێكا توركیا په‌یدا بكه‌ت. به‌لێ پرسیار ئه‌ڤه‌یه‌ ئه‌گه‌ر ژ ئه‌نجامێ شه‌رێ خه‌نده‌كان ل باژارێن توركیا پێله‌كا نوو یا په‌نابه‌ران به‌ره‌ف ئورۆپا كه‌فته‌ رێ، ئه‌ڤ پێلا په‌نابه‌ران نابیته‌ جهێ په‌یدابوونا كوردوفوبیا؟
كوردێن بێ چاره‌ ئه‌ڤ جاره‌ به‌ره‌ف كیڤه‌؟
په‌كه‌كێ شه‌ر ل توركیا راگه‌هاند. ئه‌ڤێ جارێ شه‌ر تنێ شه‌رێ باژارایه‌: له‌شكرێ توركیا ب تانك و توپ و باله‌فران هێرشى باژاران دكه‌ت و لایه‌نگرێن په‌كه‌كێ ب چه‌كێ خوه‌ یێن جۆراوجۆر د ناڤ خه‌نده‌كێن ل مال و كولان و جادان دا هاتینه‌ كولان شه‌ری دكه‌ن.
كارتێكرنا شه‌رێ باژاران ل سه‌ر سڤیلا دیاره‌، روژانه‌ ده‌زگایێن راگه‌هاندنێ وێنێن هه‌رفاندنا تاخێن باژارێن كوردان ڤه‌دگوهێزن، به‌لێ پرسیار ئه‌ڤه‌یه‌، په‌نابه‌رێن شه‌رێن خه‌نده‌كان ئه‌ڤ جاره‌ دێ به‌ره‌ف كی ڤه‌ چن؟
چیرۆكه‌ك سه‌خت ل پشت ڤان كوردێن نها ژ سۆرێ و جزیرێ و باژارێن دن یێن كوردستانێ باز دده‌ن هه‌یه‌. د بنیات دا خه‌لكێ گوندان بوون، ره‌ڤین به‌ره‌ف باژاران و ئه‌گه‌ر دزۆرن، لێ ئه‌گه‌رێ ژ هه‌میا دیارتر سیاسه‌تا نه‌هێلانا كوردان بوویه‌ و شه‌رێ گه‌ریلا و له‌شكرێ توركیا. هه‌ر دیسا ژ به‌ر ئه‌گه‌رێ شه‌رى، ل سالا 1993 ب ئاوایه‌كێ تایبه‌ت، ئه‌ڤ كورده‌ ره‌ڤیبوون ئستانبول و میرسین و..هتد. حه‌تا به‌رى ساله‌كێ پێڤاژویه‌كا ئاشتیێ ل توركیا دهاته‌ برێڤه‌برن، ئه‌ڤه‌ بوو كوردێن بێ چاره‌ د خۆرا دیت ڤه‌گه‌رن باژارێن خوه‌. و ئه‌ڤه‌ ڤێ جارێ شه‌رێ خه‌نده‌كان ل باژاران ده‌ست پێ كر و دڤێت جاره‌كا دى بره‌ڤن و بچنه‌ به‌ره‌ف په‌نابه‌ریێ.
شه‌رێ خه‌نده‌كان ل باژاران سیاسه‌ته‌كا نوویه‌، تا نوكه‌ چ كوردان ئه‌ڤ سیاسه‌ته‌ نه‌دایه‌ به‌ر خوه‌، له‌وا هێشتا ئه‌نجامێن ڤێ سیاسه‌تێ ل به‌رچاڤێن كوردان رۆهن نینن‌. ل ڤێرێ دڤێت دو پێشهاتێن نوو ده‌ستنیشان بكه‌ت:
1. رێكه‌فتنا توركیا دگه‌ل ئورۆپا: كملیكا توركى به‌س بیت بۆ راسته‌وخۆ هه‌لگرێن وێ بگه‌هنه‌ هه‌رگوشه‌یه‌كا وان بڤێت ل ئورۆپا.
2. ئه‌ڤ جاره‌ حكوومه‌تا توركا بریار دایه‌، و گوره‌ى پێزانینێن نوو ده‌ست بكار بوویه‌، قه‌ره‌بوویا خانیێن هه‌رفاندی بكه‌ت. ب گۆتنه‌كا دى دگه‌ل كملیكا توركى پارێن وه‌غه‌را به‌ره‌ف ئورۆپا د به‌ریكا هه‌ر كه‌سه‌كى دا په‌یدا دبن.
ئه‌گه‌ر وه‌لاتێن ئورۆپی رێكه‌فتنا دگه‌ل توركیا ئیمزا كری بجه بینن واته‌ په‌نابه‌رێن كورد د پێله‌كا نوو دا و ب ئاوایه‌ك ره‌سمى و فه‌رمى به‌ره‌ف ئورۆپا.

د پشكا دویێ دا مه‌ گۆتبوو، ئه‌گه‌ر رێكه‌فتنا توركیا دگه‌ل وه‌لاتێن ئورۆپی ئیمزاكری بێته‌ بجهئینان ئه‌ڤه‌ پێله‌كا نوویا په‌نابه‌رێن كورد دێ به‌ره‌ف ئورۆپا چن.
ئه‌ڤجا ره‌نگه‌ دو سیناریو بێنه‌ پێش و هه‌ر دو ژى بۆ كوردان مه‌ترسیدار و ته‌حلن: سیناریویا یه‌كێ/ ئورۆپی هشیارن و دێ زوو ل سه‌ر هلبن، كو رێكه‌فتنا په‌نابه‌ران به‌رامبه‌رى ڤیزا ئازاد بۆ هه‌لگرێن كملیكا توركى نه‌چاره‌یه‌ و دێ بیته‌ ئه‌گه‌رێ پێله‌كا نوو یا په‌نابه‌ران ژ ناڤ توركیا ب خوه‌، واته‌ كوردێن ژ به‌ر شه‌رێ خه‌نده‌كا ل باژاران دره‌ڤن. ئه‌وجا ئه‌ڤ سیناریو ل سه‌ر هندێ تێته‌ ئاڤاكرن كو ئورۆپیان شاره‌زایى دگه‌ل ڤێ پێلا نوویا په‌نابه‌ران هه‌یه‌. ئورۆپی دزانن ئه‌و كینه‌ یه‌كتر دمالێن وان دا بۆ كوشتنێ دهنگێڤن یان ژى سزایێن ده‌ست شكاندنێ ددانن سه‌ر یه‌كتر. ته‌نانه‌ت دادگه‌هێن وان یێن شۆره‌شگێرى یێن بندیوار ژى هه‌نه‌ و بریارا كوشتنێ ل سه‌ر ئه‌ندامێن سازیێن خوه‌ ده‌ردكن و بجه دئینن. ئه‌ڤه‌ ئورۆپی دێ چاره‌كێ بۆ خوه‌ بینن، رێكه‌فتنا دگه‌ل توركیا نابنه‌ سه‌رى و ڤیزا ئازاد بۆ هه‌لگرێن كملیكا توركى نینه‌. ئه‌ڤه‌ ژی بۆ كوردان مه‌ترسیداره‌، چونكی ‌ هه‌ر باژارێن كوردان كاڤل دبن و وه‌كو جاران به‌ره‌ف ئستانبول و مێرسین و ئه‌ده‌نه‌ ڤه‌ دره‌ڤن، نه‌كو به‌ره‌ف باژارێن ئورۆپا، ئه‌ڤ سیناریویه‌ یا ته‌حله‌ له‌وا دڤێت ئالیێ كوردى هه‌ر زوو ده‌ست ژ هه‌ر سیاسه‌ته‌كێ به‌رده‌ت كو ئه‌نجام چولكرنا باژارێن كوردان بیت.
سیناریویا دویێ: ئه‌وه‌ كو ئورۆپی دبێ ئاگه‌هن و هشیار نینن كو سیاسه‌تا ڤیزا ئازاد بۆ هه‌لگرێن كملیكا توركى دێ بیته‌ جهێ پێله‌كا نوو یا په‌نابه‌ریا به‌ره‌ف ئورۆپا. یان ژى وه‌لاتێن ئورۆپی دئاگه‌هدارن لێ مه‌ترسیا به‌رفره‌هـبوونا ئیسلاموفوبیا و راستره‌ویا توند و ناسیونالیزما رادیكال وان نه‌چار دكه‌ت ب هه‌ر بهایێ هه‌بیت رێكه‌فتنا دگه‌ل توركیا بجه بینن. لێ ئه‌ڤ سیناریویه‌ ژی بۆ كوردان مه‌ترسیدار و ته‌حله‌‌. ژ ئالیه‌كی ڤه‌ باژارێن كوردان چول دبن و ژ ئالیێ دی ڤه‌ ئیسلاموفوبیا به‌ره‌ف كوردوفوبیا دهێته‌ گهۆرین.
ئیسلاموفوبیا به‌ر ب كوردوفوبیا‌؟
جڤاتا ئورۆپی دگه‌ل توركیا رێكه‌فتیه‌ كو توركیا دوباره‌ په‌نابه‌ران ژ ئورۆپا وه‌رگریت و په‌نابه‌ر ب هاریكاریا جڤاتا ئورۆپی ل توركیا بهێنه‌ ئاكنجیكرن و د هه‌مبه‌ری دا هه‌لگرێن كملیكا توركى د رێك و رێبارێن ئورۆپا دا ئازاد بن. ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژى مه‌ترسیه‌كێ دئینته‌ پێش كو ئه‌و كوردێن باژارێن وان ژ ئه‌نجامێ شه‌رێ خه‌نده‌كا كاڤل دبن ئه‌و ب خوه‌ ببن پێله‌كا نوویا په‌نابه‌ران و به‌ره‌ف ئورۆپا بچن و ل وێرێ ژى پێلا ئیسلاموفوبیا و راستره‌ویا توند و ناسیونالیزما رادیكال د پێشره‌ویێ دایه‌، له‌وا ئه‌گه‌ر هه‌نه‌ كو ئیسلاموفوبیا به‌ره‌ف كوردوفوبیا بچیت.
ب سالان كورد دهاتنه‌ ئه‌نفالكرن و ژناڤبرن بێ كو كه‌سه‌ك بێژیت ئه‌ڤ ملله‌ته‌ بێ گونه‌هه‌. ده‌وله‌ت ژ به‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا خوه‌ دگه‌ل داگیركه‌رێن كوردستانێ بێ ده‌نگ بوون و رایا گشتى یا جیهانى ژى بێ ئاگه‌هـ بوو.
ل سالا 1990ێ له‌شكرێ عیراقێ كوێت داگیر كر و جڤاتا ناڤده‌وله‌تى ب ئه‌ركێ خوه‌ زانى كوێتێ رزگار بكه‌ن و چه‌كێ عیراقێ یێ وێرانكه‌ر ژ ناڤ ببه‌ن. ژ نشكه‌كێ ڤه‌ سازیێن راگه‌هاندنێ ل ئه‌مریكا و ئورۆپا كه‌فتنه‌ كاری بۆ ره‌شكرنا رژێما سه‌دام حسێن. بێ ره‌شكرنا ڤێ رژێمێ هه‌ڤوه‌لاتیێن ئورۆپی نه‌دبوونه‌ پشته‌ڤانێن حكومه‌تێن خوه‌ بۆ شه‌ره‌كێ دوور ژ وه‌لاتێن وان.
پشتى به‌رچاڤكرنا فلمێن ب ساخى بنگوركرنا كوردان، دوست بۆ كوردان په‌یدا بوون و رایا گشتى یا جیهانى ل ئورۆپا و ل جیهانێ بۆ پاراستنا كوردان خوه‌نیشادان ئه‌نجامدان. ناڤێ كوردان وه‌كو ملله‌ته‌كێ بێ گونه‌هـ دهێته‌ ژناڤبرن به‌رز بوو. لێ كوردان ئه‌ڤ ناڤ و پشته‌ڤانیه‌ بۆ خوه‌ نه‌هێلان:
په‌كه‌كێ شه‌رێ خوه‌ دگه‌ل توركیا ڤه‌گوهاسته‌ ئورۆپا. سه‌رۆ‌كێ په‌كه‌كێ د تله‌ڤزیۆنا (مه‌د تى ڤى) دا هشیارى دا ئه‌لمانا بلا دوور نه‌بینن جه‌نازێن 50 گه‌شتیارێن ئه‌لمانى ل وان ڤه‌گه‌رن. لایه‌نگرێن په‌كه‌كێ ل سه‌ر جادێن ئورۆپا پانزین ب خوه‌ دا رشت، ئاگر به‌ردا خوه‌ و پولیسێن ئه‌لمان ژی دگه‌ل خوه‌ شه‌وتاندن. رۆژنامێن ئه‌لمانا ب مانشێتێن به‌رز نڤیسین پۆلیسێ مه‌ ژ كوردان ب پارێزن. ده‌وله‌تێن داگیركه‌رێن كوردستانێ ب ساناهى گۆتن ئه‌ڤ ملله‌ته‌، واته‌ ملله‌تێ كورد، ملله‌ته‌كى هو‌ڤه‌، رێ لێ نه‌گرى خوه‌ ب ته‌ڤه‌ دسۆژن و دپه‌قینن.
ل دووماهیێ دبێژم به‌ختێ خودێ ناڤێ پێشمه‌رگه‌ی بوویه‌ سیمبول د جیهانێ دا و وه‌كى خوه‌ كه‌فتى یه‌ د فه‌رهه‌نگا سیاسى یا زمانێن زندى دا. ل هه‌ر جهه‌كى دبێژن پێشمه‌رگه‌ مرۆڤایه‌تیێ ژ تاریستانێ دپارێزیت. ئه‌گه‌ر ناڤێ پێشمه‌رگه‌ى‌ نه‌شه‌رڤان بیت، یان ژى شه‌ركه‌ر و یان ژى گه‌ریلا، لێ دیسا پێشمه‌رگه‌ په‌یڤه‌كا كوردى یه‌ و پێشمه‌رگه‌ هه‌ر دیسا كورده‌.

* ماجستێر ل روژهه‌لات ناسى و زانستێن سیاسى

پرۆفیسور دكتۆر ئندرێس سه‌یدایێ من بوو ل زانكۆیێ، د وه‌رزه‌كێ خواندنێ دا ده‌رسه‌ك دا مه‌ ل سه‌ربزاڤێن ئاینی- سیاسی ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و ئه‌و ل دووڤ رهـ و ریشالێن وان بزاڤان دچوو و یه‌ك ب یه‌ك، وی دگۆت و پرتووكا وی ژی هه‌یه‌: سوفیگه‌رایی پولێ (قوتبێ) ڤه‌شارتی یه‌ د ناڤ بزاڤێن جیهانا ئیسلامێ دا. پرۆفیسور دكتۆر رایشموت ئه‌و ژی مامۆستایێ من بوو. د وه‌رزه‌كی دا پرتووكه‌كا خوه‌ یا د بارا سوفیتیاتی دا ل سه‌دا 16ێ، بۆ مه‌ كره‌ ده‌رس. ئه‌ز حێبه‌تگرتی مام، ده‌مێ وی گۆتی ئیران و توركیا ئه‌ڤرۆ دو ده‌وله‌تن ژ ئه‌نجامێ شه‌ره‌كێ د ناڤ به‌را دو ئالیێن تورك دا. ئالیه‌ك شیعه‌ بوون، و له‌شكره‌ك په‌روه‌رده‌ كری ژلایێ ته‌ریقه‌كا سوفی ل پشت راوه‌ستا بوو و بنه‌مالا شێخ سه‌فیه‌دین ده‌ستهه‌لاتدار و سه‌ركردێن وان بوون. ئالیێ دویێ یێ شه‌ری ئه‌و ژی تورك بوون لێ سونی، و له‌شكره‌ك په‌روه‌رده‌كری ژلایێ ته‌ریقه‌كا دی یا سوفیان ل پشت بوو و سه‌ركردێن وان بنه‌مالا ئوسمان به‌گ بوون.
ئه‌ڤه‌ پشكه‌ك ژ گۆتنا سه‌یدایێ من بوو، جهێ لێكۆلینه‌كا من ده‌مێ ئه‌ز قوتابی: شه‌رێ د ناڤبه‌را ڤان هه‌ر دو لایه‌نێن تورك دا ڤه‌كێشا. ئه‌و ئه‌ردێ كه‌فتی بن ده‌ستێ له‌شكرێ ئینكشارییێ سونی و ئوسمانی و ته‌ریقا به‌كداشیان ئه‌ڤرۆ توركیا ژێ مایه‌ ‌(ئینكشاری عه‌ره‌بیكرنا په‌یڤا توركی یه‌‌: یێكیچیری یانی له‌شكرێ نوو). ئه‌و ئه‌ردێ كه‌فتی بن ده‌ستێ له‌شكرێ قزلباشێن شیعه‌ و ته‌ریقا سوفیێن سه‌فه‌وی (قزلباش په‌یڤه‌ك توركی یه‌ یانی كولاڤ سۆر)، كا چه‌وا كه‌ڤنتر كه‌لتور و سیسته‌مێ حوكمداریا ساسانیێن پارس زال بوو ل سه‌ر عه‌باسیان، ل ڤی ده‌می ژی هێدی هێدی ئه‌ڤی كه‌لتوری‌ و دگه‌ل دا زمانێ فارسی یێ نوو جهێ خوه‌ گرت، ب تایبه‌ت پشتی پایته‌ختا سه‌فه‌ویان ژ ته‌برێز و قه‌زوین هاتیه‌ ڤه‌گوهاستن بۆ ئه‌سفه‌هانێ و ئه‌ڤرۆ دبێژنه‌ وی ئه‌ردی ئیران.
كوردستان و عیراق د ناڤبه‌را دو ده‌وله‌تێن شیعه‌ و سونی دا:
پشتی چه‌ندین شه‌ران، كو جاران ئه‌نجام بۆ ئوسمانیێن سونی بوون و جاران ژی بۆ سه‌فه‌ویێن شیعه‌، و ب تایبه‌ت پشتی شه‌رێ چالدێران ده‌ڤه‌ر د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا ب په‌یمان هاته‌ دابه‌شكرن. لێ هه‌ردو ئالیان خوه‌ ژ بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌ستهه‌لاتا ڤێ ده‌ڤه‌رێ بێ ئومێد نه‌كر، نه‌ ل سه‌رده‌مێ نادرشاهێ ئه‌فشاریان و نه‌ ژی پشتی شه‌رێ ئێكێ یێ جیهانی و نه‌ژی ئه‌ڤرۆ، ڤان هه‌ردو ئالیان هیڤیێن خوه‌ یێن كه‌ڤن ژ بیر نه‌كرنه‌، ب تایبه‌ت سه‌باره‌تی ئه‌ڤ جهێ نها دبێژنێ عیراق.
ئه‌ڤا ئه‌ڤرۆ بۆ ده‌وله‌تا شیعه‌یان ل ئیرانێ ب ده‌ستڤه‌ هاتی گه‌له‌كه‌. بێژه‌ هه‌ما ده‌ست دانایه‌ سه‌ر عیراقێ، (راسته‌ ناكۆكیه‌كا ڤه‌شارتی هه‌یه‌ د ناڤبه‌را حه‌وزا زانستێن شیعه‌گه‌راییێ ل نه‌جه‌ف- ئایه‌تولاه سیستانی ل پشت عه‌بادی راوه‌ستایه‌- و حه‌وزا قومێ – ئایه‌تولاه خامه‌نائی و قوتابیێ وی قاسم سلێمانی ل پشت مالكی دراوه‌ستن- به‌لێ ئه‌ڤه‌ نه‌بابه‌تێ ڤێ گۆتارێ یه‌). ئه‌نجامێن مه‌یدانی یێن ئه‌ڤرۆ، ئه‌گه‌ر چی هێشتا نه‌جه‌ف به‌رگریێ دكه‌ت، ئه‌ڤه‌: ل عیراقێ ئایه‌تولاه خامه‌نائی و قاسم سوله‌یمانی و مالكی د ئاخڤن.
توركیا پشتی عه‌لمانیه‌تێ:
ل توركیا پشتی عه‌لمانیه‌تێ ئیسلامیێن نوو ڤه‌گه‌ران، ڤێجارێ دگه‌ل پولێ ڤه‌شارتی فه‌قه‌ و مه‌لا هاریكار بوون. چ دكومێنتێن ویكیلیكس بن یان ژی ژێده‌رێن دن گه‌له‌ك باس ژ هندێ دكن كو مسلمانێن توركیا نوو و ب تایبه‌ت داوود ئوغلو گه‌له‌ك خه‌ونا ب ئه‌ردێ به‌رێ یێ ده‌وله‌تا ئوسمانیان ڤه‌ دبینن. ده‌مێ ئوغلو د وه‌زا‌ره‌تا ده‌رڤه‌ یا توركیا دا دروونشت ئالایێ سیاسه‌تا “بێ ئاریشه‌” (زیرو پروبلێم) دگه‌ل جیرانان بلند كر. راسته‌ هه‌رێما كوردستانێ مفا ژ ڤێ سیاسه‌تێ دیت و ئوغلو هات هه‌ولێرێ و ئالایێ كوردستانێ بلند كر، لێ ل سه‌ر ئاستێ ده‌وله‌تان، و ب تایبه‌ت ده‌وله‌تێن جیرانێن توركیا، سیاسه‌تا بێ ئاریشه‌ د ده‌ستێ داود ئوغلویی دا سه‌ر و بن بوو.
كۆمه‌كا گوهۆرینێن گرنگ ل مه‌یدانێن سیاسی و له‌شكری و ئابووری ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست په‌یدا بوون، رۆژانه‌ ده‌زگایێن راگه‌هاندنێ به‌حس دكه‌ن. پشتی دو سه‌ره‌دانێن قاسم سوله‌یمانی بۆ موسكو ل حوزه‌یران و تیرمه‌ها سالا بۆری، سوله‌یمانی باره‌گایێ خوه‌ ژ عیراقێ ڤه‌گوهاسته‌ سووریا و رۆسیا د دووڤ دا چوو. و بۆ زانین هه‌ر د ڤێ هه‌یامێ دا پرۆسا ئاشتیێ ل توركیا هاته‌ هنگافتن و ژ هینگێ وه‌ره‌ شه‌ر به‌رده‌وامه‌ و ڤێ جارێ ئاگر گۆرتره‌ ژ جاران.

ل دووماهیا پشكا ئێكێ مه‌ گۆتبوو هه‌ر د ڤێ هه‌یامێ دا پرۆسا ئاشتیێ ل توركیا هاته‌ هنگافتن و ژ هینگێ وه‌ره‌ شه‌ر به‌رده‌وامه‌ و ڤێ جارێ ئاگر گۆرتره‌ ژ جاران.
كورد د ناڤبه‌را ئیران و توركیا دا:
كا چه‌وا دوهی سه‌فه‌وی و ئوسمانی، سه‌ره‌رایی په‌یمانان دگه‌ل یه‌كتر، بێ هیڤی نه‌بوون كو خودان ده‌ستهه‌لات بن ل ده‌ڤه‌رێ، هه‌روه‌سا ئه‌ڤرۆ هه‌ر دو ئالی به‌رده‌وامن د ڤێ ئومێدێ دا. ئیران ژ مێژ وه‌ره‌ حه‌ز دكه‌ت تبلیا وان د ناڤ كوردێن باشوورێ كوردستانێ گوهدار هه‌بن: 1945، 1964 تا 1966، 1975، دامه‌زراندنا پارتێن كوردی پشتی 1975ێ، شه‌رێ ناڤخۆ، بابه‌تێ به‌رده‌وامیا مه‌سعود بارزانی ل پۆستێ سه‌رۆكێ هه‌رێمێ د ڤان كاودانێن ته‌نگاڤیێن كوردستانێ دا و دبێژن په‌یمانا ل سلێمانیێ هاتیه‌ ئیمزا كرن د ناڤبه‌را ئێكه‌تی و گۆڕان دا دوور نینه‌ ژ ڤی بابه‌تی و حه‌زێن ئیرانێ. ژ لایێ دی ڤه‌ سیاسه‌تا توركیا یا كه‌ڤن: “بلا دوست و دوژمن و چیا بزانن. مه‌زنێ ڤی وه‌لاتی توركه‌، هه‌ر كه‌سێ خوینا وی نه‌ یا توركان بیت وی د وه‌لاتێ توركان دا ته‌نها یه‌ك ماف هه‌یه‌، ئه‌و ژی ئه‌وه‌ ببت خزمه‌تكار و كوله‌”. د گه‌رما ئاریشێن توركیا و هه‌رێما كوردستانێ دا، و ل ده‌مێ به‌رێز مه‌سعود بارزانی باره‌گایێ خوه‌ ڤه‌گوهاستی فه‌رماندا دهۆك و د دیداره‌كا خوه‌ دا دگه‌ل كه‌نالێ ئه‌لعه‌ربیه‌ گۆتی: له‌شكرێ توركا هینگێ دهێت ناڤ خاكا كوردستانێ ئه‌گه‌ر د سه‌ر كه‌له‌خێ مه‌ را ده‌رباس بیت. ل وی ده‌می نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ گۆتاره‌ك بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ نڤیسی: “ئه‌و واره‌ به‌لێ بۆو توركا نه‌ ئه‌و بوهاره‌” لێ ئه‌گه‌ر نڤیسه‌ری ئه‌و گۆتار ڤان رۆژان نڤیسیبا دا بێژیت: ل بوهارا ئه‌ڤرۆ و ل دیوانا سه‌رۆكێ حكومه‌تا توركیا بارزانی مێهڤانه‌ و ئالایێ كوردستانێ ل پشت سه‌رێ وی بلنده‌‌.
قه‌ده‌را كوردان بیت یان ژی بێ شه‌نسیا وان بیت، ئه‌ڤرۆ دو حه‌شد ل عیراقێ په‌یدا بووینه‌، یان ژی دابێژین خه‌ریكه‌ ببنه‌ دو حه‌شد، حه‌شده‌ك یا شیعه‌یان پولێ ڤه‌شارتی ل بن ناڤێ عورفانا ئیسلامی پێرایه‌ و فه‌قه‌ و مه‌لا ژ حه‌وزا علمی. حه‌شده‌ك ژی بۆ سونیان، كو خه‌ریكه‌ په‌یدا ببیت. وه‌دیاره‌ هه‌تا نو‌كه‌ پولێ ڤه‌شارتی نه‌دگه‌ل حه‌شدا سونیایه‌؛‌ “جیش رجال الگریقه‌ النقشبندیه‌” گوره‌ی راپۆرته‌كا شه‌ش پسپۆران بۆ رۆیته‌رز ئاماده‌كری گه‌هشتیه‌ ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ (كورتیا ڤێ راپۆرتێ ل سه‌ر مالپه‌رێ رۆیته‌رز ب عه‌ره‌بی 12/12/2015 و مالپه‌رێ نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ ل سه‌ر فێسبوك)، هه‌روه‌سا وه‌دیاره‌ فه‌قه‌ و مه‌لا یێن سونی ژی بووینه‌ لایه‌نگرێن ڤێ ده‌وله‌تێ، ئه‌وا ئه‌و دبێژنێ ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ.
لێ چه‌وابیت، هه‌ر حه‌شده‌كێ هێزه‌كا ناوچه‌یی ل پشت دراوه‌ستیت (ئیران و توركیا) و هه‌ر دو ده‌وله‌ت ژ بلی دوعا، هێز و شیانان بۆ ڤان هه‌ر دو حه‌شدان په‌یدا دكه‌ن. و هه‌ر ده‌وله‌تك ژ ڤان ژی بوویه‌ به‌شه‌ك ژ هه‌ڤپه‌یمانه‌كا ناڤده‌وله‌تی. چ هنده‌ك كوردان بڤێت یان ژی نه‌ڤێت، ئه‌ڤرۆ كوردێن باشوور به‌شه‌كن ژ هه‌ڤپه‌یمانیه‌كا ناڤده‌وله‌تی، و هه‌ڤپه‌یمانان ژی داخواز هه‌نه‌ ژ یه‌كتر.
ئایا كورد خوه‌ بگرن هه‌تا حه‌شدا شیعه‌یان د ناڤبه‌را نه‌جه‌ف و قومێ دا یه‌ك لا دبیت و ئه‌ڤجا خاكا سونیان دادعیریت و پاشان ل سیاسه‌تا كه‌ڤن- نوو ڤه‌دگه‌ریت و به‌رێ خوه‌ دده‌ته‌ كوردستانێ؟، یان ژی كورد هاریكار بن كو حه‌شده‌ك بۆ سونیان ژی هه‌بیت ئه‌گه‌ر چ نه‌بیت ئه‌ڤ حه‌شدا سونی بشێت به‌ره‌ڤانیێ ژ خاكا خوه‌ بكه‌ت؟ و ئه‌م دزانین خاكا حه‌شدا سونیان دكه‌ڤیته‌ د ناڤبه‌را خاكا حه‌شدا شیعه‌یان و خاكا پێشمه‌رگه‌یان دا.
* ماسته‌ر ل رۆژهه‌لاتناسی و زانستێن سیاسی

ئه‌ڤا دبێژینی كوردایه‌تی، یان ژی ب بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردی ده‌ربرین ژێ دهێت كرن، بهندێ ده‌ست پێدكه‌ت ده‌ما هه‌ست ب نه‌ته‌وه‌كا خودان زمان و كه‌لتوره‌كێ تایبه‌ت هاتی كرن. به‌یتا جزیری “گه‌ر لوئلوئێ مه‌نسور ژ نه‌زمێ دخوازی وه‌ر جزیری بخوین.. . ” تێت ژمارتن وه‌كو بانگه‌وازه‌ك بوَ زمان و كه‌لتورێ و تایبه‌تمه‌ندیا كوردی و خوه‌ ڤه‌كێشان ژ چاند و كه‌لتور و زمانێن نه‌ته‌وێن تر. هه‌ر دڤێ قوَناغێ دا، قوَناغا هه‌ست ب كوردایه‌تیێ، هه‌ست ب پێویستیا ده‌وله‌ته‌كێ هات كرن بوَ كوردان، كو كه‌لتور و تیتال و فه‌رهه‌نگا كوردان ب پارێزیت و ئه‌ڤ خواستا هه‌ د مه‌م و زین و هوزانێن خانی دا مینا روژا گه‌ش دیارن.
خانی گوره‌یی سه‌رده‌ما خوه‌ دوو مه‌رجان بوَ په‌یدا بوونا ڤێ ئومێدی، ده‌وله‌تێ، د دانیت: “یه‌ك تفاق” و “یه‌ك ئینقیاد”، واته‌ ئه‌گه‌ر كوردان دڤێت كه‌رامه‌ت و كه‌لتورێ خوه‌ ب پارێزن و ببن ده‌وله‌ت یان ژی ده‌سته‌لاتا میرنشینه‌ك كوردان (دیناستی، حوكمڕانیا یه‌ك بنه‌مه‌لێ) سنورێ یه‌ك عه‌شیر و یه‌ك ده‌ڤه‌رێ تێ بپه‌رینیت و ببیت مینا دیناستیێن عه‌ره‌ب و فارس و توركان ئه‌ڤه‌ دڤێت كورد ل دور “عالی مه‌قامه‌كێ” كوَم ببن. ئه‌گه‌ر چی بوَ كوردان نه‌خوه‌ش ژی بیت، ئومێدا خانی ل وی سه‌رده‌می بجه نه‌هات. ژ بلی نه‌ پێكهاتنا هه‌ر دوو مه‌رجێن خانی دانین، ل وی ده‌می هه‌ست و ڤیانا بوونا ده‌وله‌ته‌كێ ته‌نێ د ته‌كیێن صوفیان دا بوو، چه‌نده‌ كوردی كرنا به‌رنامێ خاندنێ ل مزگه‌فتان پێنگاڤه‌كا باش بوو لێ كوَما ملله‌ت (جه‌ماوه‌ر) هشیار نه‌بوو كو هه‌بوونا ده‌وله‌ته‌كێ وان ژ گه‌فان دپارێزیت.
كورد ل سه‌رده‌ما په‌یدابوونا ده‌وله‌تێن ناسیوَنالیست:
دگه‌ل په‌یدابونا ده‌سه‌ته‌كا ره‌وشه‌نبیرێن نوو، ده‌سته‌كا بژارده‌، هه‌ست و بزاڤا كوردایه‌تیێ كه‌فت قوَناغه‌ك نوی و باشتر. ڤان ره‌وشه‌نبیران پێنگاڤێن گرنگ هاڤێتن بوَ چێكرنا ده‌وله‌ته‌كێ بوَ كوردان. هه‌ولدانێن ره‌وشه‌نبیرێن كوردان ل كونفرانسێن پشتی شه‌رێ ئێكێ تا ئه‌ڤروَ جهێ بایه‌خێ نه‌. پشتی شه‌رێ ئێكێ و یێ دووێ (قوَناغا په‌یدابوونا ده‌وله‌تێن ناسیوَنال ل روژهه‌لات) مه‌رجێن په‌یدا بوونا ده‌وله‌ته‌كێ به‌رفره‌هی ب خوه‌ڤه‌ گرت: ملله‌ت، خاك، ده‌ستهه‌لاتا گشتی و دان پێدانا ناڤ ده‌وله‌تی. ئه‌گه‌ر چی ژ ئه‌نجامێ خه‌بات و ڕاپه‌رین و شوَڕه‌شان بنكێ یه‌ك ملله‌ت د ناڤ كوردان دا به‌رفره‌هـ تر بوو لێ كوردان چ ده‌ستهه‌لاتا گشتی نه‌ بوو، به‌لكو ده‌ستهه‌لات ژ ده‌سته‌لات نیڤ گشتی یا میرنشینان ژی بوَ ده‌ستهه‌لاتا عه‌شیر عه‌شیر. دان پێدانا ناڤ ده‌وله‌تی ژی قه‌ت د به‌رژه‌وه‌ندیا كوردان دا نه‌ بوو ته‌نێ خاك ژی هات دابه‌ش كرن د ناڤ به‌را چه‌ند ده‌وله‌تێن نوو دا، كو ل ده‌ڤه‌رێ هاتن دروست كرن.
ل باشوورێ كوردستانێ هه‌ستا ب كوردبوونێ ژ بژاردێ هات ڤه‌گوهاستن بوَ ناڤ جه‌ماوه‌ری: ژ خانه‌قین تا زاخوَ ته‌ڤ بوون كورد و كوردایه‌تیێ جه‌ماوه‌ر كوَم كر و “عالی مه‌قام” ژی په‌یدا بوو، كورد ل دور وی كوَم بوون. به‌شه‌ك گرنگ ژ خاكا كوردان ئازاد بوو، لێ په‌یمانا جه‌زائیر یا سالا 1975ێ دیار دكه‌ت كورد ل كیڤه‌ بوون و دانپێدانا ناڤده‌وله‌تی ب ماف و ده‌وله‌تا كوردان ل كیڤه‌ بوو.
ئایا ده‌مه‌ بو ده‌وله‌تا كوردان ل باشوور:
ل ‌ سالا 2015 پشتی گه‌له‌ك هه‌ولدان و بانگه‌وازان سه‌روَكێ هه‌رێما كوردستانێ چه‌ندین سه‌روَك ده‌وله‌ت دیتن، هنده‌ك ژ وان هه‌ما بێژه‌ ئه‌و سه‌روَكن ئه‌وێن دانپێدانا ناڤده‌وله‌تی‌ د ده‌ست وان دایه‌، مینا سه‌روَكێ ئه‌مریكی. گه‌له‌ك ب كورتی و كوردی ده‌وله‌تێن دونیایێ ئه‌گه‌ر به‌ری كوردان ده‌وله‌تا وان قه‌بوول نه‌كه‌ن ئه‌و ل سینگێ ڤێ هیڤیا كه‌ڤنا كوردان نا راوه‌ستن، واته‌ مه‌رجێ دانپێدانا ناڤده‌وله‌تی بوَ كوردان گه‌له‌ك ل باره‌. ژ ئه‌نجاما كاودانێن نوی ل عێراقێ ژی هاتین پێش: چ شه‌رێ داعش بیت یان ژی شه‌رێ شیعه‌ و سونیان، دگه‌ل یه‌ك تر، سنوورێ خاكا كوردان ژی دیار بوویه‌. راسته‌ هنده‌ك “كوردان” هه‌ولدان ژ پشت ڤه‌ خه‌نجه‌را دوژمنان ل پشتا كوردان و ده‌وله‌ت بوونێ بده‌ن، لێ ئه‌و بابه‌ت ژی بحه‌كیمانه‌ هاته‌ چاره‌سه‌ر كرن. ئه‌ڤروَ ده‌ستهه‌لاتا گشتی خوه‌ د پێشمه‌رگه‌یی دا دبینیت كو به‌ره‌ڤانیێ ژ هه‌موو كوردان دكه‌ت و سه‌روَكه‌ك كو هه‌می جیهان ب ئالاهه‌لگرێ ده‌ستهه‌لاتا گشتی ل كوردستانێ ناس دكه‌ت، حوكمه‌تا كوردان ژی ڤی وه‌لاتی برێڤه‌ دبه‌ت، سه‌ره‌رایی هه‌بوونا ئاریشه‌یان و ئاریشه‌ دێ هه‌ر هه‌بن چ ده‌وله‌تدار بین و پاراستی و چ ژی بێ ده‌وله‌ت بین و ئێخسیرێن ملله‌تێن دن.
كورتی:
مه‌رجێن ده‌وله‌ت بوونێ: ملله‌ت، خاك، ده‌ستهه‌لاتا گشتی و دانپێدانا ناڤده‌وله‌تی د باشوورێ كوردستانێ دا په‌یدا بوونه‌. د هه‌مان ده‌م دا یا گوتنێ یه‌ ل مه‌رجێن هه‌بوونا ده‌وله‌ته‌كێ ل ڤێ سه‌رده‌ما مه‌ یه‌ك مه‌رج زێده‌ بویه‌: یاسا و رێزگرتنا ل مافێن مروَڤ و پێكڤه‌ژیان. ب ئاوایه‌ك ره‌سمی ئه‌ڤ نه‌ مه‌رجه‌ بوَ په‌یدابونا ده‌وله‌تان لێ ب پراكتیك مه‌ دیت چه‌وان رژێمێن نه‌ دیموكرات ژ ناڤ چوون و ده‌وله‌ت ژی كه‌فتن مه‌ترسیێ. د ڤێ مه‌یدانێ ژی دا كوردان پێنگاڤێن به‌رچاڤ هاڤێتنه‌ و ل سه‌ر ئاستێ روژهه‌لاتا ناڤه‌راست پێنگاڤێن گه‌له‌ك باش.

ژن و مێره‌ك پاكستانی ل حه‌فتیا بوری ئاماده‌بویێن ئاهه‌نگه‌كێ ل سان برنا رینو ل كه‌لێفورنیا دان به‌ر گوله‌یان و 14 كه‌سێن بێگونه‌هـ كوشتن. ئه‌ڤێ رودانێ خوه‌ ل سه‌ر ده‌زگاهێن راگه‌هاندنێ یێن جیهانی فه‌رز كر، سه‌روكێ ئه‌مریكی هات ده‌نگ، رودان بو بابه‌تێ كوماری و دیموكراتێن به‌ربژێر بو پوستێ داهاتیێ سه‌روك كوماری ل ئه‌مریكا و ترامبێ به‌ربژێرێ كوماریان داخواز كر هه‌ما ئیتر رێ بو مسلمانان نه‌بیت بكه‌ڤن خاكا ئێكگرتنا ده‌وله‌تێن ئه‌مریكی (USA).
8 كانوونا ئێكێ یا 2015 رویته‌رز گوتاره‌كا روژنامه‌ڤانا پاكستانی مهرین زهرا‌و مالك بزمانێ عه‌ره‌بی به‌لاڤ كر. گوتار دیڤچون بوو: ئایا ئه‌نجامده‌را تاوانا سان برنا رینو ل كیڤه‌ ژیایه‌، ل كیڤه‌ خواندی یه‌، چ خواندی یه‌ و ل كیش وه‌لاتی؟ ئه‌ڤا تیروریستا خه‌لكا وه‌لاتێ پاكستانێ و پشتی ژ عه‌ره‌بستانا سعودی ڤه‌گه‌رایی وه‌لاتێ خوه‌ چ كری یه‌ و وه‌لاتێ وێ چ پێرابون كرنه‌ بوكو ناڤێ خوه‌ و ده‌وله‌تا خوه‌ ژ ته‌رورێ بپارێزت؟
هێزێن پاكستانی یه‌كسه‌ر چوبون زانكوا (بها‌ء الدین زكریا) ل په‌نجاب، چونكه‌ ئه‌وا تیروریست لڤێ زانكوێ دناڤ به‌را سالێن 2007 تا 2012 ده‌رمانسازی دخواند. گوره‌یی رویته‌رز ئه‌و ژنا ته‌روریست نه‌ لڤێ زانكوێ فێری ته‌رورێ بویه‌، هه‌ر چه‌نده‌ پولیسه‌كی ناڤێ خو دیار نه‌كری گوتبوو به‌ری هه‌یڤه‌كێ چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی ل جهێ ئاكنجیبونا قوتابیێن ڤێ زانكوێ هاتبون دیتن و پولیسان سێ قوتابی دگه‌ل كومپیوته‌ر و ته‌له‌فونێن وان ده‌سته‌سه‌ركرن‌.
عه‌ره‌بستانا سعودی:
ئه‌وا ته‌روریست پرانیا ژیانا خوه‌ ل عه‌ره‌بستانا سعودی ده‌رباز كربوو و خواندنا وێ یا به‌ری زانكویێ هه‌ر ل ڤی وه‌لاتی بویه‌. لێ وه‌كو دیار نه‌ عه‌ره‌بستانێ چ پێرابون ئه‌نجام دانه‌ پشتی ڤی كارێ ته‌رورێ و نه‌ ژی ئه‌ڤ وه‌لات هه‌ول دده‌ت ناڤێ ته‌رو‌رێ نه‌ یێت سه‌ر و براستی ژی نه‌ یا دیاره‌ كا چه‌ند بو عه‌ره‌بستانێ ئه‌ڤ بابه‌ت خه‌مه‌.
ده‌زگاێن خێرخوازیێ و وانێن ئاینی ل ده‌رڤه‌ی قوتابخانان:
گوره‌یی گوتارا رویته‌رز ئه‌وێ كچا ته‌روریست 18 هه‌یڤان ژ ده‌رڤه‌یی زانكوێ وانه‌ یێن ئایین دبه‌ر زانكوا خورا دخواندن، به‌لێ ژ ده‌رڤه‌یی زانكویێ هه‌روه‌سا ئه‌ڤ كچ چالاكڤان بوو دگه‌ل ده‌زگایێ (الهدی) یێ خێرخوازیێ.
نڤیسه‌رێ ڤێ گوتارێ نه‌شیا بزانبیت ئه‌وا تروریست د ڤان 18 هه‌یڤان دا وانێن ئاینی ل كیڤه‌ خواندنه‌ و په‌رتوكێن كیش زانایێ ئاینی، و ئایا په‌رتوكێن ابن تیمیه‌ و حسن البنا و یێن وه‌كی وانا دناڤ دا بون یان ژی هه‌ما ئاینێ ئیسلامێ وه‌كو هه‌یی دخواند‌، كو ئاینه‌كه‌ قه‌ت رازی نابیت چ مروڤێن بێ گونه‌هـ بێن كوشتن و كوشتنا یه‌ك مروڤێ بێگونه‌هـ د ئاینێ راسته‌قینه‌یێ ئیسلامێ دا به‌رامبه‌ره‌ دگه‌ل كوشتنا هه‌می مروڤان (من قتل نفسا بغیر نفس أو فساد فی الأرچ فكأنما قتل الناس جمیعا ومن أحیاها فكأنما أحیا الناس جمیعا).
دمینیت ده‌زگایێ الهدی یێ خێرخوازیێ: ئه‌ڤی ده‌زگایی 11 نڤیسینگه‌هـ ل پاكستانا ملله‌ت هه‌ژار هه‌نه‌ و چه‌ند نڤیسینگه‌هه‌ك ل ئه‌وروپا و ئه‌مریكا. و ئه‌ڤی ده‌زگای دوو نڤیسینگه‌هێن دی ژی هه‌نه‌: یه‌ك ل عه‌ره‌بستانا سعودی و یه‌ك ژی ل ده‌وله‌تا ئیمارات. و بو خوانده‌ڤانێن كورد یا دیاره‌ كا عه‌ره‌بستانا سعودی و ئیمارات چه‌ند حه‌ز ژ “خێرخوازیێ” دكه‌ن و چه‌ند پارا و شیانان دانن به‌رده‌ستێ ڤان ده‌زگایێن خێرخوازیێ و مه‌به‌ست ژێ چی یه‌، چونكه‌ كار و به‌رنامێ ڤان ده‌زگایێن ڤان ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی ل وه‌لاتێ كوردان ژی هه‌یه‌.
ل كوردستانێ چی رودده‌ت؟
ده‌ما من گوتارا رویته‌رز دخواند گوتاره‌ك دهات بیرا من، كو به‌ری هه‌یامه‌كێ د روژناما ئه‌ڤرو دا به‌لاڤ ببوو: (عه‌ره‌بستانا سعودی و موجاهدێن كورد. نوكه‌ ژی ئه‌ڤ گوتار ل بن ناڤێ ڤی نڤیسه‌ری ل سه‌ر مالپه‌رێ ئه‌ڤرو نیوز دهێت دیتن). دگوتارا خوه‌دا نڤیسه‌ری خوه‌یاكریه‌‌ چه‌وان ژ مێژ وه‌ره‌ عه‌ره‌بستان هه‌ول دده‌ت لایه‌نگرێن توندره‌و بو خو په‌یدا كه‌ت برێكا توندره‌ویكرنا ئاینێ ئیسلامێ و په‌روه‌رده‌كرنا گه‌نجان ل سه‌ر ڤی ئاوایی چ ب رێكا كێشانا قوتابیان بو زانكویێن سعودی‌ یان ژی برێكا فێركرنا گه‌نجان ل وه‌لاتێن وان و هنارتنا پاره‌ و “خێرخوازان” وهزر و په‌رتوكێن بوچونێن ئیمانا سعودی؛ یان ژی وه‌كو هنده‌ك دبێژنێ وه‌هابی یان ژی سه‌له‌فی.
دوماهیك:
مالپه‌رێ (مۆسسه‌ الهدی الخیریه‌) دگه‌ل هه‌ر دوو شیرێن ئالایێ عه‌ره‌بستانا سعودی بساناهی دشێن بێن دیتن، لێ بلا ئه‌ڤ گوتار درێژ تر نه‌بیت، هه‌روه‌سا پێداچونه‌ك ل سه‌ر گوتارا هانیه‌ صبحی د (صحیفه‌ الشروق المصریه‌) و مالپه‌رێ arabic. cnn دا گه‌له‌ك باش بوو. ئه‌و نڤیسه‌ر دگوتارا خودا ب هوری باس ژێ دكه‌ت كا چه‌وا ل مصرێ هزرا توندكرنا ئاینێ ئیسلامێ ده‌ست پێكر: پێنگاڤ ب پێنگاڤ ب رێكا فێركرنا زاروكان ژ ده‌رڤه‌یی قوتابخانان و بناڤێ فێربونا قورئانا پیروز و ئاینێ ئیسلامێ. براستی ژی فه‌ربوو ئه‌گه‌ر مروڤ گه‌هشتبا گوتارا هانیه‌ صبحی وه‌رگێرابا كوردی.
ئه‌ڤ گوتار بلا ب ڤان چه‌ند رسته‌یان یێن دایك و بابێن وێ كچا ب ئه‌صل پاكستانی و فێربون سعودی ب دوماهی بێت:
“كچا مه‌ وه‌كو هه‌ركچه‌كا مسلمان بوو، ئارام و ژ خوه‌ شه‌رم، نڤێژێن خوه‌ دكرن و پرچا خوه‌ رادپێچا”

مه‌به‌ست ژ ڤێ نڤیسینێ ئه‌و نینه‌ ل سه‌ر كاودانێن سیاسی یێن ئه‌ڤروَ بنڤیسم، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ مه‌یدان جهێ قه‌له‌مێ منه‌ ژی، باوه‌رناما من یا ئه‌كادیمی و پروفیسورێن ده‌رس دایین من، دبێژن تو ژی یێ ڤێ مه‌یدانێ یی، لێ ئه‌ز نوكه‌ خه‌ریكی نڤیساندنه‌كێ مه‌ ل سه‌ر پێكهاتا ئاینی سیاسی ل كوردستانێ. بابه‌ته‌ك بوَ من هات پێش و گه‌له‌ك سه‌رنجا من راكێشا خوه‌، ئه‌وژی:
ده‌ما بارزانی په‌ناه بر بوو ئێكه‌تیا سوَڤیێت كوَمه‌كا ناكوَكیان دكه‌ڤن ناڤ سه‌ركردایه‌تیا پارتی دیموكراتی كوردستان. شێخ له‌تیفێ كورێ شێخ مه‌حمود به‌رزه‌نجی وی ده‌می جێگرێ سه‌روكێ پارتی بوو. ل ده‌مه‌كی دا وا لێ هات بریارا پارتی كه‌فت ده‌ست هنده‌ك ره‌وشه‌نبیرێن كورێن سلێمانیێ و ل ڤی ده‌میدا وان شێخ له‌تیف ژ ناڤ پارتی ده‌رێخستن (ته‌رد)، چه‌نده‌ شێخ له‌تیف نه‌ به‌شه‌ك بوو ژ وان ناكوَكییێن دناڤ سه‌ركردێن وی ده‌می یێ پارتی. ئه‌ز ل دووڤ بابه‌تی چووم و پرسیاره‌كا سه‌ره‌كی بوَ من په‌یدا بوو:
ئایا تا روَژا بنه‌مالا شێخێن بارزان تێن دورخستن بوَ سلێمانیێ ل دوماهیا سالێن سیهان ژ سه‌دا بوری، كورێن ره‌وشه‌نبیرێن ڤی باژاری و رێكخستنێن وان یێن ره‌وشه‌نبیری و سیاسی چ هه‌ولدان هه‌بوونه‌ بوَ پشته‌ڤانیا كوردایه‌تیێ ل ده‌رڤه‌یی سلێمانیێ؟
هه‌ر وێ پرسیارا سه‌ره‌كی ئه‌ز حه‌وجه‌یی هنده‌ك به‌لگه‌ناما كرم، سه‌باره‌ت روَلێ باژارێ سلێمانیێ و ره‌وشه‌نبییرێن ڤی باژاری ل هنده‌ك قوناغێن بزاڤا ئازادی خوازا نه‌ته‌وه‌یی یا كوردان دا، بوَ ئاسان كاری دێ پرسیارێن خوه‌ كه‌مه‌ چه‌ند به‌شه‌ك:
ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ ل ئاستانێ و بزاڤا شێخ عبد السلام بارزانی؟
ل گوره‌یی ژێده‌ران، گه‌له‌ك كورێن سلێمانیێ ل قوتابخانێن (عه‌شیره‌ت مه‌كته‌ب له‌ری) ل ڤی باژاری دخواندن (جوره‌كێ قوتابخانا بوو ل سه‌رده‌ما سولتان عبد الحمید هاتبوون ڤه‌كرن). پاشان هنده‌ك ژ وان به‌ره‌ف ئاستانێ ڤه‌ چوون بو به‌رده‌وامیا خواندنێ، نه‌مازه‌ ل مه‌دره‌سا حه‌ربی (ڤی سه‌رده‌می: كولیژا له‌شكه‌ری). ل پایته‌ختێ ئوسمانیا كورێن مالا به‌درخان به‌گێ میرێ بوتان و شێخێن نه‌هری و گه‌له‌ك كوردێن دی ناس كرن. كورێن ڤان بنه‌مالان و كورێن ژ بنه‌مالێن سلێمانیێ هاتین بهه‌ڤرا بوون دوست و پێكڤه‌ رێكخستنێن كوردی دامه‌زراندن (ته‌نزیمات، كومه‌ل، هه‌ڤبه‌ندی و هنده‌ك جاران ژی دبێژنێ پارت).
هه‌ر ل ڤی ده‌مێ، كو ره‌وشه‌نبیران ل ئاستانێ رێكخستن دامه‌زراندین، ل باشوورێ كوردستانێ، ل ده‌ڤه‌را بارزان و لڤی جهێ ئه‌ڤروَ دبێژنێ پارێزگه‌ها دهوك، و نه‌ گه‌له‌ك دور ژ سلێمانیێ، شێخ عبد السلام بارزانی ب بزاڤه‌كا كوردایه‌تیێ رابوو. ڤی شێخی سه‌ره‌دانا گرگرێن ده‌ڤه‌رێ كر ل دور خوه‌ كوم كرن و داخوازێن خوه‌ یێن نه‌ته‌ویی بوَ باب العالی ل ئاستانێ به‌رز كرن و وێنه‌یه‌ك ژ ڤان داخوازان هنارت بوَ رێكخستنێن كوردا ل ئاستانێ، كو كورێن سلێمانیێ ژی ئه‌ندام بوون تێدا و هاتن ئاگه‌هدار كرن ل سه‌ر وێ بزاڤا بارزانی.
ئوسمانیان هێرشی ده‌ڤه‌رێ كر، كورد كوشتن، گوند سوَتن، بنه‌مالا شێخێن بارزان دگه‌ل ژن و زاروَكان زیندانی كرن و پاشان شێخ عبد السلام بارزانی سێداره‌ دان.
پرسیار ژی ئه‌ڤه‌نه‌:
ئایا هێچ به‌لگه‌نامه‌یه‌ك هه‌یه‌ دیار بكت كو كورێن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ پشتی نڤیسینا شێخ عبد السلام بارزانی هه‌لمه‌ته‌كا پشته‌ڤانیێ كربیت بوَ شێخی ل ئاستانێ؟
ئه‌گه‌ر به‌لگه‌ نامه‌ هه‌می هاتبن به‌رزه‌ كرن، ئایا ل یاداشتنامێن وی سه‌رده‌می تشته‌ك هاتی یه‌ نڤیسین سه‌باره‌ت پشته‌ڤانیا ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ بوَ شێخ عبد السلام و داخوازێن وی یێن نه‌ته‌وه‌یی؟
ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ و ئارات و پیران و بارزان؟
شه‌رێ جیهانی یێ ئێكێ بدوماهی هات، ئوسمانی شكه‌ستن، توركێن جوان ده‌سته‌لاتا ئاستانێ بده‌ست ڤه‌ ئینان.. . ره‌وشه‌نبیرێن كوردان ژ پایته‌ختی بازدان. چوون ل وه‌لات رێكخستنێن كوردی دامه‌زراندن: “ئازادی” ل ئه‌رزه‌روم بوَ هاریكاریا شێخ سه‌عیدێ پیران، و بریارا “خویبون” ژی شوره‌شه‌ك بوو ل ئارارات.
كورێن سلێمانیێ یێن ره‌وشه‌نبیر ئه‌و ژی ژ (ئاستانێ) ڤه‌گه‌ران باژارێ خوه‌ و ته‌جروبا دامه‌زراندنا رێكختسنان دگه‌لدا. ڤان ره‌وشه‌نبیران، ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌رێ هه‌بیت، ل باژارێ خوه‌ و ل شوینا ئێك رێكخستنێ چه‌ندین رێكخستن ل یه‌ك باژاری دامه‌زراندن.
ڤێ جارێ ژی ل ده‌ستپێكا سالێن سیهان ل باشوورێ كوردستانێ، نه‌ دور ژ باژارێ سلێمانیێ و دیسان لده‌ڤه‌را بارزان شێخ ئه‌حمه‌د سه‌ركردایه‌تیا راپه‌رینه‌كێ دكر. ئه‌ڤی شێخی ئاگه‌ه ژ جهێن دور ژ خوه‌ ژی هه‌بوو، شاندێن له‌شكه‌ران هنارتن پشته‌ڤانیا راپه‌رین و بزاڤێن كوردان.. . راپه‌رینا بارزان ڤێجارێ به‌رامبه‌ر بوو دگه‌ل ده‌سته‌لاتدارێن نوی ل ولایه‌تا مویسل. باله‌فرێن شه‌ر یێن هێزا ئاسمانی یا مه‌له‌كی یا بریتانی گوندێن بارزان دناڤ خوین و خوه‌لیێدا ڤه‌هێران، بارزانی ره‌ڤین، چوون توركیا، هاتن راده‌ست كرن.. . چیروَك درێژه‌ و چیروَكێن كوردان دلته‌زینن. دوماهیا بنه‌مه‌لا شێخێن بارزان پشتی چه‌ند سالان ژ دورخستنا بوَ باژارێن عه‌ره‌بان ل ناڤا باژارێ سلێمانیێ راوه‌ستا، به‌رێ خوه‌ بده‌ قه‌ده‌رێ.
پرسیار ژی ئه‌ڤه‌نه‌:
ئایا چ به‌لگه‌نامه‌ هه‌نه‌ دیار بكن ره‌وشه‌نبیر و رێكخستنێن سلێمانیێ ل ڤی سه‌رده‌می پشته‌ڤانی كربن بوَ شێخ سه‌عیدێ پیران و ئازادی ؟
یان ژی پشته‌ڤانیا خویبون و ئارارات؟
ئایا چ به‌لگه‌نامه‌ هه‌نه‌ دیار بكن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ هزره‌ك ل سه‌ر راپه‌رینا بارزان كربیت؟ نه‌رازیبوون دیار كربیت بوَچی ئنگلیز بارزان دسوَژن؟
ئه‌گه‌ر به‌لگه‌نامه‌ هه‌موو هاتبن وندا كرن، ئایا د یاداشنامه‌ و به‌لاڤوَكێن رێكخستنێن ره‌وشه‌بیرێن سلێمانیێ یێن وی سه‌رده‌می چ جاران تشته‌ك سه‌باره‌ت شێخ ئه‌حمه‌د و راپه‌رینا بارزان هاتی یه‌ نڤیسین؟
به‌شێ سیێ یێ پرسیار و داخوازا به‌لگه‌نامان:
د ماوێ ناڤبه‌را راپه‌رینا شێخ ئه‌حمه‌د (1931-1932) و شوره‌شا بارزان (1943-1945) هنده‌ك بارزانیان خوه‌ ل چیا ئاسێ كربوون لهیڤیێ بوون روژه‌كێ شێخ یان ژی برایێ وی مه‌لا مسته‌فا ژ جهێ بوَ هاتین دورخستن، یانی سلێمانیی، ڤه‌گه‌رن.
و د ڤی ده‌می دا كوَمه‌ك رێكخستنان هه‌بوون ل سلێمانیێ، هنده‌ك ژوان ب ته‌نسیق دگه‌ل شێخ مه‌حموود به‌رزه‌نجی، كو مه‌لا مسته‌فا تێكه‌لی هه‌بوون دگه‌ل ئێك ژ ڤان رێكخستنان، و هنده‌ك رێكخستن ژی ژ لایه‌ن ره‌وشه‌نبیرێن ڤی باژاری ڤه‌ هاتبوون دامه‌زراندن؛ و ژهه‌موویان بناڤ و بانگتر داركه‌ر بوو.
كاچه‌وا دوهی بوَ خواندن و كار دچوون ئاستانێ، ل ڤی سه‌رده‌می كورێن كوردان، چ ژ سلێمانیێ یان ژی ژ دهوك، دچوون به‌غدا. داركه‌ر ژی لقه‌ك بوَ “كوردان” ل به‌غدا ڤه‌كر. ب ئاماده‌بوونا مه‌ندوبان ژ به‌غدا و ژ هنده‌ك باژارێن كوردستانێ داركه‌ر بریاردا ناڤێ خوه‌ بكه‌ت هیوا. هیوا ره‌فیق حلمی كره‌ سه‌روَكێ خوه‌ و حلمی ژی گه‌له‌ك حه‌ز دكر ببیت (الزعیم الاوحد للشعب الكوردی) له‌وان كار هات كرن بوَ كو هیوا چارچوَڤه‌یه‌ك به‌رفره‌ه وه‌ربگریت. ئه‌ڤه‌ بوو هنده‌ك گه‌نجێن زاخو و دهوك و ئامێدی و ئاكرێ كو ل به‌غدا دخواندن ل هه‌ر دوو حه‌فتیێن ئێكێ ژ هه‌یڤا سوباتا 1940 بوون ئه‌ندام د هیوا دا و پاشان لقه‌ك بوَ هیوا ل دهوك هات دیار كرن كو سه‌ره‌رایی تێبینیان دشێن بێژینێ پره‌ك دناڤ به‌را سلێمانی و بادینان دا.
پرسیار ژی ئه‌ڤه‌نه‌:
ئایا چ به‌لگه‌نامه‌ هه‌نه‌ كو رێكخستنه‌ك ژ رێكخستنێن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ روژه‌كێ داخواز كر بن كو بنه‌مالا شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی بێت ڤه‌گه‌راندن بوَ جهێ باب و باپیران؟
ئایا به‌لگه‌نامه‌ هه‌نه‌ رێكخستنا داركه‌ر (كو دبنیات دا یا ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ بوون) هه‌ول دابیت كه‌سه‌كی بادینی دناڤ رێزێن خوه‌ دا هه‌مبێز بكه‌ت؟
ئایا چ به‌لگه‌نامه‌ هه‌نه‌ كو به‌ری سوباتا سالا 1940 ێ رێكخستنه‌ك ژ رێكخستنێن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ هه‌ول دابیت پره‌كێ دناڤ به‌را سلێمانی و بادینان دا دانابیت؟
ئه‌گه‌ر به‌لگه‌نامه‌ هه‌موو هاتبن وندا كرن، ئایا رێزكه‌ك د یاده‌شتنامه‌كێ دا یان ژی دبه‌لاڤوَكه‌كا رێكخستنێنت ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ دا هاتی یه‌، كو ئاوره‌كێ بده‌ته‌ حالێ بارزانیان یان ژی ده‌ڤه‌را بادینان؟
ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ و شوره‌شێن شێخ محمود و بارزان؟
ل سالا 1943 ێ رێكه‌فتنه‌ك دناڤ به‌را شێخ مه‌حموود به‌رزه‌نجی و مه‌لا مسته‌فا بارزانی دا هات ئیمزا كرن ل گوندێ داره‌ كه‌لی ب ئاماده‌بوونا ماقولێن ده‌ڤه‌رێ و پێكهاتن، كو شێخ ل سلێمانیێ ب شوره‌شه‌كێ رابیت و مه‌لا مسته‌فا بچیت بارزان بوَ شوره‌شه‌كا دی. شێخ ئه‌حمه‌د ئاموژگاری دگه‌ل بارزانی هنارتن و شێخ له‌تیف ژی هاری كاریا وی كر خوه‌ ژ سلێمانیێ ڤه‌ دزیت.
به‌ری شێخ مه‌حموود ده‌ست ب شوره‌شا خوه‌ بكه‌ت، بریار بوو خوه‌پێشاندان ل بازارێ سلێمانیێ برێڤه‌ بچیت. لقێ باژاری یێ (هیوا) چوو ناڤ بازاری دگه‌ل دكاندار و خه‌لكی ئاخفت كو ئه‌ڤه‌ پیلانه‌ (موئامه‌ره‌یه‌) و نابیت چ خوه‌یێشاندان بێن كرن. ره‌فیق حلمی چوو سلێمانیێ و دگه‌ل به‌رپرسێ لقێ هیوا ل سلێمانی و كه‌ركوكێ چوون گوندی ده‌ف شێخ مه‌حموود، شوره‌ش ب دژی ئینگلیزان هه‌له‌یه‌. ئه‌گه‌ر چ پشتی هنگێ شێخ مه‌حموود گه‌له‌ك په‌شیمان بوو لێ شوره‌شێ ل سلێمانیێ ده‌ست پێ نه‌كر.
سالا 1943 شوره‌شێ ل بارزان ده‌ست پێ كر، ئه‌ڤ جاره‌ جیاواز بوو ژ جارێن دی. بارزانی ژ سلێمانیێ ڤه‌گه‌ریابوو، په‌یوه‌ندی دروست كربوون. راسته‌ شوره‌شێ نه‌شیا خوه‌ راگریت ل به‌رامبه‌ری پیلانێن ئینگلیز و حكومه‌تێن به‌غدا، به‌لێ بوَ یه‌كه‌م جار د دیروَكا كوردان دا خوینا كوردێن ژ سلێمانیێ دگه‌ل خوینا برایێن وان یێن بادینی تێكه‌لی یه‌ك تر بوو، ئه‌ڤ جاره‌ جڤاته‌كێ ژ سوران و بادینیان سه‌ركردایه‌تیا شوره‌شه‌كێ دكر. ڤێ جارێ شوه‌ره‌ش ده‌ربرین بوو ژ هیڤی و ئومێدێن كوردان؛ ب قوتابی و ره‌وشه‌نبیرڤه‌. ئه‌ڤ جاره‌ شوره‌ش بوو.. . ئه‌ڤ جاره‌ بارزانی سه‌ركردێ نه‌ته‌وه‌كێ بوو، نه‌ك ته‌نها كورده‌ك نه‌رازی ژ بارزان.
بێهن ژ كارێن (هیوا) دهات ل سه‌رده‌ما ڤێ شوره‌شێ (ببوره‌ خوه‌نده‌ڤانێ گوتارێ ژ راستیان توره‌ نه‌به‌، نڤیسه‌رێ ڤێ گوتارێ بێ به‌لگه‌ نا ئاخفیت) ، به‌لێ هه‌رچه‌وابیت رفیق حلمی به‌ره‌ف “پشته‌ڤانیا” شوره‌شێ ڤه‌ دچیت و ناما بوَ بارزانی دهنێریت. بارزانی ژ هیوا خواست رێزێن خوه‌ بكت ئێك و ببزاڤ بكه‌ڤیت و هه‌روه‌سا ژبه‌ر ده‌سته‌نگیا شوره‌شێ یارمه‌تیێ كوَم بكن. لقێ سلێمانیێ یێ هیوا چالاكیێن خوه‌ یه‌ك جار راوه‌ستاندن، و ژ ناڤا لقێ سلێمانیێ یێ هیوا پروسێسا لادانا رفیق حلمی ژ سه‌رێ هیوا برێڤه‌ چوو. سحبه‌تا كومكرنا یارمه‌تیان بوَ شوره‌شێ سه‌یره‌: پشتی لادانا رفیق حلمی، هاریكاری بناڤێ بارزانی و شوره‌شێ ژ هنده‌ك كه‌سان ل به‌غدا (مینا علی كمال و توفیق وهبی و هنده‌ك كه‌سێن دی) هاتن كوم كرن، به‌لێ ئه‌ڤ هاری كاری نه‌ گه‌هشتن شوره‌شێ و نه‌ ژی گه‌هشتن بارزانی.
به‌شێ پێنجی یێ پرسیار و داخوازا به‌لگه‌نامان:
ئایا چ به‌لگه‌نامه‌ هه‌نه‌ دیار بكن بوچی لقێ هیوا ل سلێمانیێ بدژی خوه‌ پێشاندانێن جه‌ماوه‌ری یێن پشته‌ڤانیا شێخ مه‌حموود بوو؟
ئایا چ به‌لگه‌ ناما هه‌نه‌ كو شێخ له‌تیف بڤیانا لقێ هیوا یێ سلێمانیێ هاریكاریا ده‌رباز كرنا بارزانی كر، یان ژی لقێ هیوا ئاگه‌ه ژ ڤی كاری نه‌ بوو؟
ئایا چ به‌لگه‌نامه‌ هه‌نه‌ كو شه‌هید قودسی و خوشناو و هه‌ڤالێن وان ب ڤیانا هیوا كه‌فتن دناڤ شوره‌شا بارزان دا، یان ژی ئه‌ڤه‌ بابه‌ته‌ك دی یه‌، په‌یوه‌ندی ب شێوێ كار و خه‌باتا بارزانی ڤه‌ هه‌یه‌؟
ساله‌كێ پشتی شوره‌شا بارزان، پارتی دیموكراتی كورد (پشتی چه‌ندین كێم كرن و زێده‌كرنا نوكه‌: كوردستان) هات دامه‌زراندن. رولێ ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ دگه‌ل دامه‌زراندنا پارتی. په‌ناهبرنا بارزانی بوَ سوڤیێت و پاشان ده‌ستپێكرنا دوبه‌ره‌كیێ د ناڤ پارتی دا و روَلێ ره‌وشه‌نبیرێن سلێمایێ دڤێ دوبه‌ره‌كیێ دا. هه‌ولدانا لادانا بارزانی ژ سه‌روَكاتیا پارتی ل ناڤه‌راستا سالێن پێنجیان، هه‌ولدانا لادانا بارزانی ل سالێن شێستان دا و رولێ ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ. چه‌وا بارزانی شیا دوبه‌ره‌كیێ د ناڤا پارتی ب دوماهیك بینیت و ڤان “ره‌وشه‌نبیران” بهمه‌تا كورێن سوران و سلێمانیێ ده‌ركه‌ت پرسیارن. به‌لێ من پێویستی ب به‌لگه‌ناما نینه‌ بوَ ڤان قوَناغان په‌رتوك پرن ل به‌رده‌ستێ من، و به‌رسڤ ژی خودێ حه‌ز كه‌ت دێ د په‌رتوكه‌كێ دا بن. لێ دیسان ژی پرسیاره‌ك و داخوازا به‌لگه‌نامه‌یه‌كێ ئه‌گر هه‌بیت:
بوَچی ده‌ما بارزانی دوور ژ وه‌لات و ژ پارتی ره‌وشه‌نبیریێن سلێمانیێ، كو بریار بده‌ستێن پارتی بوون، شێخ له‌تیف به‌رزه‌نجی ژ ناڤ رێزێن پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌رێخستن؟
• ماجستیێر ل روژهه‌لات ناسی و زانستێن سیاسی

به‌ری ساله‌ك و چه‌ند هه‌یڤان ژ به‌ر لێگه‌ریانه‌كێ من سه‌ره‌دانا نێزیكی بیست تا بیست و پێنج مزگه‌فت و جهێن ئاینی یێن مسلمانان كر ل ولایه‌تا نورد راین فێست فالن یا ئه‌لمانی. هنده‌ك ژ وان مزگه‌فت بوون مینا ئه‌وێن ل وه‌لاتێ مه‌، جهێ نڤێژێ و خوه‌ چه‌ماندنا بۆ خودێ. لێ هنده‌ك جهـ ده‌ما ئه‌ز دچوم ژورڤه‌، ڤێجا چ خانی بوون (شوقه‌) یان ژی بناڤ سه‌نته‌رێ ئاینی- كه‌لتوری، من هه‌ست دكر ڤێره‌ چه‌رخه‌كێ دی یێ ژیانێ یه‌: گه‌نجێن رهـ درێژ، دشداشه‌ و شه‌لوال د سه‌ر گوزه‌كێ دا، و ده‌ما سحبه‌ت ڤه‌ دبوو ل ده‌ستپێكێ دڤیا مروڤی گوتبا ئه‌گه‌ر خودێ حه‌ز كه‌ت ئه‌ز ژی دێ رابم ئاخڤم و بناڤێ خودێ.. .
راپورتا ده‌زگایێ پاراستنا ده‌ستورێ ئه‌لمانی گه‌هشت ده‌زگایێن راگه‌هاندنێ و به‌لاڤ بوو (ژ كارێن ڤی ده‌زگایی چاڤدێریا هه‌می گروپێن توندره‌وه‌). ل گوره‌یی پێزانینێن ڤی ده‌زگای 800 گه‌نج ژ ویلایه‌تا ناڤ بری گه‌هشتنه‌ ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ ل سوریا و عیراقێ، گوره‌یی پێزانینێن ده‌زگاهێن ئێمناهیێ ل ئه‌لمانیا و پێزانینێن سیاسه‌تمه‌دارێن وان یێن فه‌رمی كوكا ڤان توندره‌وان ڤه‌دگه‌ریت بو جهێن ده‌لنگ كورت و رهـ درێژا، ئه‌لمان دبێژنێ دی سه‌له‌فیستن. و گه‌له‌ك سیاسه‌تمدارێن ئه‌لمان گازندا حالێ خوه‌ دكه‌ن ژبه‌ر كو یاسایێن ئازادیان رێ ب ده‌زگاهێن ئێمناهیێ ناده‌ن كو جهێن ڤان جوره‌ توند ره‌وان بگرن.
پرسیار؟
ئایا مه‌ ل كوردستانێ ئه‌و كه‌س نینن ئه‌وێن ژ مسلمانه‌تیێ ته‌نها ئه‌وا حشك نیشانی گه‌نجێن مه‌ دده‌ن؟
ئایا كوردستان ژی نه‌ ژ وان جهایه‌، ئه‌وێن هنده‌ك گه‌نجان به‌رێ خوه‌ دایی ده‌وله‌تا خه‌لیفه‌یی و ته‌رورێ؟
به‌رسڤ:
به‌لێ. راسته‌ مزگه‌فت و مه‌لایێن مه‌ دگه‌ل ئێش و ئازارێن ملله‌تێ خوه‌ دژین و دبیت هندی مه‌لایێن مه‌ ل هه‌مبه‌ری داعش و توندره‌وان دراوه‌ستن مه‌لایێن چ ملله‌تێن دی وه‌كی وان نه‌راوه‌ستابن. لێ ئه‌ڤێن دبن سه‌ره‌كانیا توندره‌وان نه‌ مه‌لایێن مه‌نه‌، ئه‌گه‌ر چی هنده‌ك توندره‌وان بڤێ رێكێ و یا دی خوه‌ گه‌هاندبیت مزگه‌فت و مینبه‌ران. ئه‌وێن توندره‌وان خودان دكه‌ن مروڤێن خودان مه‌به‌ستێن سیاسی نه‌، ئه‌و گه‌نجان گوره‌یی رێبازا خوه‌ و ژ مێژ وه‌ره‌ د كونجێن خوه‌ڤه‌ ‌ خودان دكه‌ن، دخاپینن.
ئه‌ڤه‌ چه‌ندین كار بو ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ ل ئه‌وروپا هاتن ئه‌نجام دان. ناسناما ڤان كه‌سان هات خوه‌یاكرن، باگره‌وه‌ندێ ژیانا وان هاته‌ دیاركرن: به‌شه‌ك ژ وان ئه‌ون ئه‌وێن ل وان كونجێن دی سه‌له‌فیستن هاتین په‌روه‌رده‌كرن. ب باوه‌ری و ئیمان گه‌هشتنه‌ داعش و خه‌لیفه‌یی..
به‌شه‌ك دی ژ وان كور و كچێن په‌نابه‌رانه‌، ناسناما ئه‌لمانی و فه‌ره‌نسی و بریتانی و به‌لجیكی.. . وه‌رگرتینه‌، د قوناغه‌كا ژیانا خوه‌ دا هه‌ولدانه‌ خوه‌ دگه‌ل ژیانا جحێلێن ئه‌وروپی و جڤاكا ئه‌وروپی بگونجینن: دیسكو، مه‌یی و شه‌راب، شه‌ڤبێری، خواندن و كار. لێ جڤاكا ئه‌وروپی ئه‌و گه‌نج گوره‌یی ناسناما وان یا فه‌رمی نه‌ نیاسین. به‌رسڤا ئه‌وروپیان ژ به‌ر چ ئه‌گه‌ری بیت یه‌ك به‌رسڤ بوو: تو نه‌ ژ مه‌یی، تو ل كنارێ جڤاكێ راوه‌سته‌، پاشه‌روژا ته‌ ل ڤێره‌ نینه، تو نینی‌‌. ئه‌ڤ گه‌نج بون وه‌كو كورد دبێژنێ: ژ دێر و مزگه‌فتان كه‌فتی. و جڤاك ناس دبێژنێ ازمه‌ الهویه‌: ئاریشا ناسنامێ.
توندره‌و په‌یدابوون ب ساناهی گوت ڤان گه‌نجان وه‌ره‌ تو ژ مه‌یی، ئه‌ڤه‌ مالا ته‌یه‌ و تو خودانێ ڤێ مالێی و پاشه‌روژا ته‌ ل ڤێره‌ گه‌شه‌. و حه‌سنا ئایه‌ت بولحه‌سه‌ن، خودان ناسناما فه‌ره‌نسی كو ل پاریسێ دژیا و خوه‌ ل سان دولی په‌قاندی به‌ری ساله‌كێ ژ كه‌فیا ره‌ش و ناڤ چاڤێن ڤه‌شارتی دگوتنێ كچا كابویی، ژبه‌ر عشقا وێ بۆ وان پانترونێن ته‌نگ، ئه‌وێن ل به‌ر وێ.
راسته‌ ل كوردستانێ گه‌نجێن خودان ئاریشه‌ دگه‌ل ناسنامێ، مه‌ نینن، ب سالانه‌ دبێژنێ كوردو سه‌رێ خوه‌ بلند كه‌ ب شانازی، وه‌لات ل به‌ندا ته‌ یه‌.
به‌لێ پرسیاره‌ك؟
ئایا ل ڤی وه‌لاتی ده‌زگاهێن راگه‌هاندنێ یێن زه‌به‌لاح و پارتێن سیاسی نینن كو دگه‌ل گه‌نجان ته‌نها یه‌ك ئارمانج هه‌بیت ئه‌وژی: گه‌نجو تو بێ پاشه‌روژی دگه‌ل ڤی وه‌لاتی. تو پاشڤه‌ خستی كه‌سی ئاگه‌هـ ژ ته‌نینه‌، تو نینی؟
به‌شێ سیێ یێ وان گه‌نجێن گه‌هشتین توندره‌و و ده‌وله‌تا خه‌لیفه‌یی و كار بو وان ئه‌نجام دایین و ئه‌وروپا هه‌ژاندین گه‌نجێن خودان بانگره‌وه‌نده‌كا گونه‌هباریانه‌: ژ خوه‌ندنێ دوركه‌فتین، كار ناكن، ئێشێن ده‌رونی ل وان په‌یدا دبن، به‌ره‌ف مادێن هوشبه‌ر ڤه‌ دچن، و لیسته‌كا گونه‌هباریان ل بنگه‌هێن پولیسان پر كرنه‌. تاخێ مولینك ل بروكسێلا به‌لجیكی نمونه‌كا پێگوتی یه‌ بو ڤان جوره‌ گه‌نجان.
توندره‌و ل ڤان ژی په‌یدا بوون، هه‌ر زوو هه‌مبێز كرن و هنارتن چالاكیێن ته‌رورێ.
پرسیار ژی ئه‌ڤه‌:
ئایا ل كوردستانێ ئه‌ڤ جوره‌ گه‌نجێن تێر ئاریشه‌ نینن؟ ته‌نگاڤیێ كه‌س به‌ره‌ف گونه‌هـ‌باریێ و ئێشێن ده‌رونی و بگره‌ خوه‌ كوشتنێ نه‌ بری یه‌؟
چاره‌؟
چ ل ئه‌وروپا و چ ژی ل وه‌لاتێ مه‌ گه‌له‌ك جاران چارێ د هندێ دا دبینن كو ئایه‌ت ئایه‌ت پێدا بچن و ب نه‌رمی شروڤه‌بكن.
باوه‌ر بكن ئه‌ڤه‌ چاره‌نینه‌ بو نه‌هێلانا توندره‌وه‌یێ. ئه‌ڤه‌ ب ده‌هان سالن ئه‌زهه‌ر و مه‌لایێن مه‌زن دبێژن و هه‌ولددن توندره‌ویا ئبن ته‌یمی یه‌ و حه‌سه‌ن ئه‌لبه‌نا ب ئایه‌تان ره‌د بكن، لێ ئه‌ڤ كار بێ ئه‌نجام مایه‌. ڤێجا چی، ئه‌گه‌ر كه‌سه‌ك ژ ده‌وله‌تا مه‌ده‌نی بڤی كاری رابیت و ئه‌و ئایه‌ت و حه‌دیسان شروڤه‌ بكت. قه‌ت ب ڤێ یه‌كێ چاره‌ نابیت.
دڤێت كونجێن توندره‌وان بێن داخستن، بده‌سته‌كێ حشك به‌رسڤا توندره‌وی كرنا ئاینی بێت دان.
دڤێت ده‌زگایێن راگه‌هاندنێ و “پارتێن سیاسی”، ئه‌ڤێن گه‌نجان ژ ڤی وه‌لاتی بێ ئو‌مێد دكن پاشه‌روژێ ل به‌ر چاڤان تاری دكن بێن راوه‌ستاندن.
دڤێت جڤاك و حكومه‌ت ئاریشا گه‌نجێن بێ ئومێد چاره‌كه‌ت: فێربون، كار و ساناهیكرنا ژیانێ بو گه‌نجێن مه‌.

ل 11 ی هه‌یڤا 11 سالا 1918 جه‌نگا جیهانی یا ئێكێ ب دووماهی هات و ئۆسمانیامن خوه‌ ژ ئه‌ڤا دبێژنێ رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست ڤه‌كێشا، ژ وێ رۆژێ وه‌ره‌ عه‌ره‌ب بۆ خوه‌ ل سه‌میانه‌كێ دگه‌رن و گه‌له‌ك هێز و ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بان د هه‌ولدانێ دا بوون ببن ئه‌و سه‌میان، جه‌مال عه‌بدولناصر ژ مسرێ به‌ر ب سووریێ و یه‌مه‌نێ چوو، به‌عسی ل لوبنانێ ژ دایبكبوون و به‌ر ب دیمه‌شق و به‌غدا و پلانا كۆمیتا سه‌ركردایه‌تیا نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و بوو حزبا به‌عس ل هه‌می پارچێن عه‌ره‌بی دیوانان حوكمداریێ ڤه‌ده‌ت، ب هه‌مان شێوه‌ كۆمونیستێن عه‌ره‌ب و ئه‌ڤ لایه‌نه‌ ب ته‌نێ نه‌ بوون خه‌ونا مه‌زناهیێ د ناڤ عه‌ره‌بان دا و ل ده‌ڤه‌رێ هه‌بیت، عه‌ره‌بستانا سعوودی، ل ده‌ستپێكا سالێن شێستان دا به‌ر ب دۆستیا زه‌یدیێن یه‌مه‌نێ و هاندانا وان بۆ بنئاخكرنا هێڤییێن ناسڕیان ل یه‌مه‌نێ، ل سووریێ ژی ب هه‌مان شێوه‌ به‌رامبه‌ر ده‌وله‌تا ئێكگرتی د ناڤبه‌را شام و قاهیره‌ دا، زێده‌باری چه‌په‌رێ ده‌وله‌تێن كه‌نداڤی ب برا مه‌زناتیا سعوودی ژ سالا 1981 ێ ڤه‌ په‌یمانا تایف یا سالا 1989 ێ حه‌ریری و سه‌نگا عه‌ره‌بستانێ به‌ر ب به‌یرۆتێ بر، یا ل گه‌ل فه‌له‌ستینیان ژی خوه‌یایه‌ كو عه‌ره‌بستانێ ئه‌ڤ كێش ب كێشا خوه‌یا سه‌ره‌كی دیتیه‌.
د ناڤبه‌را وارسۆ و ئه‌تله‌نتیك دا و د ده‌مێ شه‌ڕێ سارێ د ناڤبه‌را وارسۆ و ئه‌تله‌نتیك دا ئێكه‌تیا سۆڤێت گه‌له‌ك هه‌ول دا ئه‌ردێ ده‌وله‌مه‌ندێ ئه‌فغانان بكێشیت بن كونترۆلێ، ل سالا 1986 ێ له‌شكرێ سۆڕ ل كابۆل نه‌جیبولاه ده‌ستنیشانكرن وه‌كو حاكمێ پایته‌ختا ئه‌فغانیان، ژ به‌ركو هه‌ر پێشكه‌فتنا وارسۆ و سۆڤێت دهات هه‌ژمارتن پاشڤه‌چوونه‌ك بۆ ئه‌تله‌نتیك و ئه‌مریكا ئێك ژ رێیێن لاوازكرنا سۆڤیه‌ت ل ئه‌فغانستانێ ئایینكرنا ڤی شه‌ڕی بوو، واته‌ موسلمان و كۆمۆنیست، رێ هات ڤه‌كرن عه‌ره‌بستانا سعوودی بكه‌ڤیت قووناغه‌كا نوو ئه‌و ژی ب په‌روه‌رده‌كرن و هنارتنا جهادیان، واته‌ ئه‌گه‌ر عه‌ربستانا سعوودی هه‌تا نوكه‌ ب پاره‌ و یه‌یمانان به‌ر ب هێزه‌كا هه‌رێمی درێ دا بوو، ژ ڤێره‌ و پێدا جیهادیێن خوه‌ یێن گه‌نج ل گه‌ل پاران ره‌وانه‌یی ده‌رڤه‌یی سنۆرێ ده‌وله‌تا خوه‌ كرن و ده‌ست هاڤێت خواندنگه‌هێن په‌روه‌رده‌كرنا جهادیان ل مزگه‌فتێن وه‌لاتێن دوور ژ سه‌حڕا عه‌ره‌بان بوو كو ببن هێزه‌كا ئاماده‌ و خورت ل مه‌یدانان، پشتی پریسترویكا، به‌رنامێ پریسترویكا گۆرباچووفی ل سالا 1987 ێ نه‌شیان هلوه‌شاندنا ئێكه‌تیا كۆمارێن سۆسیالستێن سۆڤیه‌ت راگریت، ئه‌مریكا ده‌رفه‌ت بده‌ستڤه‌ئینا، جاران ل گه‌ل ناتۆ و جاران ب ته‌نا سه‌رێ خوه‌ ل ده‌ڤه‌رێ خیڤه‌ت ڤه‌دان. لێ ل سۆمالێ و هه‌روه‌سا ل ئه‌فغانستان و عیراقێ تووشی زیانێن گیانی بوو و ته‌نگه‌ژا ئابووری ژی بۆ سه‌ربار و د ئه‌نجام دا ئه‌مریكا هێزێن خوه‌ ژ ده‌ڤه‌رێ ڤه‌كێشان و جاره‌ك دن ڤاله‌هی كه‌فت مه‌یدانێ، رۆس كه‌فتن خه‌ونا میراتێ سۆڤیه‌ت، چین، چه‌نده‌ تانوكه‌ ڤێ ده‌وله‌تێ هه‌ولدانا وه‌رگه‌رانا حوكمداران نه‌ كری یه‌ لێ بێگومان وه‌كو هێزه‌كا ئابووری یا جیهانی چاڤ ل ئه‌ردێن زه‌نگینه‌، ژ ئالیه‌ك دی ڤێ ڤاله‌هیێ هێزێن ده‌ڤه‌رێ هشیاركرن كو سه‌ركێشیێ بكن، ئه‌ڤ جاره‌ مسڕ نه‌ مسڕا جاران و عه‌بدولناسڕی یه‌، كه‌مۆنیستا ژی پشتی یۆری ئه‌ندروپۆف باركر و به‌عسیان د گه‌ل عه‌فله‌قی، له‌وان مه‌یدانا سه‌ركێشه‌كێ ژ ناڤ ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بان بۆ سعوودیی به‌رفره‌ه بوو، ئه‌ڤه‌بوو ڤێ جارێ له‌شكرێ عه‌ره‌بستانێ بۆ چالاكیێن ژ ده‌رڤه‌یی وه‌لات ل به‌حره‌ین و یه‌مه‌ن، ئه‌ڤ ژی قووناغه‌كا نوو یه‌. عه‌ره‌بستان و عیراق، ئه‌ڤ ده‌وله‌ته‌ ژ گه‌له‌ك ئالیان ڤه‌ بۆ سعوودیێ گرنگه‌، مه‌لبه‌ندا هه‌ڤركیا سونی و شیعه‌یانه‌ و جیرانه‌ و ژ ئالیێ خوه‌ڤه‌ هه‌ڤسنۆره‌ ل گه‌ل دو هێزێن دن یێن هه‌رێمی، توركیا و ئیران، هه‌ر ئێك ژ وان ژی مینا عه‌ره‌بستانا سعوودی ل شوون پیێ خوه‌ دگه‌ریت نه‌مازه‌ پشتی خوه‌ ڤه‌كێشانا ئه‌مریكا ژ ده‌ڤه‌رێ.
ل پایزا 2010 ێ مه‌لیك عه‌بدولاه بانگه‌وازیه‌ك دا خواندن تێدا داخوازا عیراقیان كر بو مێهڤانداریه‌كێ ل ریازا پایته‌ختا سعوودیێ، لێ سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ هه‌ر زوو به‌رێ مێهڤانداریێ دا هه‌ولێرێ: وی قورته‌ك ته‌حل دا گه‌وریا خوه‌ و سه‌رۆكاتیا ئه‌نجوومه‌نێن عیراقێ گه‌هاند مالكی لێ د هه‌مان ده‌م دا پاریه‌ك قه‌له‌و ژی بۆ كوردان مسۆگه‌ر كر، تاله‌بانی بۆ سه‌رۆك كۆمارێ عیراقێ، ئه‌و ژی به‌روڤاژی تێكگه‌هشتنێن ل دیمه‌شقێ هاتین كرن و دڤیا بوا ل ریاز هاتبا موهركرن د ناڤبه‌را عه‌ره‌بێن عیراقێ دا.
عه‌ره‌بستانا سعوودی و موجاهدێن كورد، هه‌ر ژ ده‌ما هه‌ڤركیا دگه‌ل ناسڕی و به‌عسی و شوعیان عه‌ربستانا سعوودی هێزا خوه‌ یا نه‌رم بكاردئینا، ژ ئالیه‌كێ ڤه‌ پاره‌ و ژ ئالیێ دن ڤه‌ كه‌لتۆر و ئیسلام گۆره‌یی تێگه‌هشتنا محه‌مه‌د بن عه‌بدولوه‌هاب، كوردستان ژی نه‌ ژده‌رڤه‌یی تماهیا ڤێ ئیسلامێ بوو، ئاسانكاری هات كرن بۆ خواندنا ئایین ل قوتابخانێن سه‌ر ب سعوودیێ ڤه‌ و د هه‌مان ده‌م دا به‌لاڤكرنا تێگه‌هشتنا سعوودی بۆ ئیسلامێ ل كوردستانێ و پێنگاڤ ب پێنگاف ئه‌ڤ تێگه‌هشتن و كه‌لتۆر ل سه‌ر كیستێ تێگه‌هشتنا مه‌لایێن مه‌زنێن كوردان بۆ ئیسلامێ به‌لاڤبوو، ده‌لنگ كورتكرن، ریه به‌ردانا ب بۆست، گومانلێدانا پیرۆزكرنا مه‌ولید نه‌به‌وی، رێگرتن ل خواندنا سوره‌تا فاتیحه‌ ل سه‌ر وه‌غه‌ركریان، سنۆرداركرنا سه‌ره‌دانا قه‌بران، پێ نویساندنا ب هه‌ڤرا ل ده‌ما نڤێژی، تلی هه‌ژاندن ده‌ما خوه‌ندنا ته‌حیاتێ ل سه‌ر نڤێژێ و گه‌له‌ك نموونێن دن یێن زالبوونا كه‌لتۆرێ ئیسلاما سعوودی كو به‌ری چل ساله‌كان ژی یه‌ك ژ ڤان خه‌سله‌تێن دینی یێن نوو د ناڤ كوردێن شافعی دا نه‌ بوو، د راستی دا موجاهدێن كورد و عه‌ره‌بستانا سعوودی ژ شه‌ڕێن ئه‌فغانستانێ وه‌ره‌ ئێكتر ناس دكه‌ن، لێ جارێ قووناغ بۆ وان ئه‌و نینه‌ سۆر و سۆر بێژن بژی مه‌لیك سه‌لمان و هه‌ردو محه‌مه‌د، لێ ل گه‌له‌ك مزگه‌فتێن پارێزگه‌ها دهۆكێ هه‌كه‌ خوتبێ بكه‌ی دێ بینی نه‌حه‌زێن سیاسه‌تا عه‌ره‌بستانا سعوودی دوژمنن و كه‌لتۆرێ ئیسلاما سعوودی ره‌واجه‌ ب شه‌ربه‌ت و شرینی.