( ٦ ) و دووماهیك

د گۆتارا ده‌ربازبووی دا مه‌ به‌حسێ چه‌رخێن ناڤه‌ڕاست كر،  دژایه‌تییا كه‌نیسێ ژ بۆ ئه‌ده‌بییاتێ ب گشتی و شعر و شاعێران ب تایبه‌تی و  سه‌رهلدانا چه‌رخێ ڕێنیسانسێ وه‌كو كارڤه‌دان ل دژی كه‌نیسه‌یێ. ل چه‌رخێ ڕێنیسانسێ شاعێره‌ك وه‌كو نموونه‌ ئه‌م دێ به‌حس كن، و چاوانییا سه‌ره‌ده‌رییا وی دگه‌ل شعرێ، ئه‌و ژی سێر فلیپ سیدنی.

سێر فلیپ سیدنی، ١٥٥٤ – ١٥٨٦، دئێته‌ ب ناڤكرن نموونه‌یێ زه‌لامێن ڕێنیسانسێ، هه‌لبه‌ت د بوارێ ئه‌ده‌بییاتێ دا. سیدنی زه‌لامێ ده‌وله‌تێ بوو، ده‌رچوویێ ئوكسفۆردێ بوو و گه‌له‌ك پله‌یێن دیپلۆماسی وه‌رگرت بوون. ل سه‌رده‌مێ سێر فلیپی، ئه‌ده‌بییات ل ژێر هه‌ڕه‌شه‌ و ئێریشێن توندڕه‌وێن كه‌نیسێ دا بوو (پیوریتان)ـان. هه‌ر وه‌كو دگۆتارا ده‌ربازبووی دا مه‌ به‌حس كری، وان ژی هه‌مان خالێن ئه‌فلاتوونی بكارئینان ل دژی شعر و شاعێران، ئێك ژ كه‌سێن به‌رچاڤ و به‌رنیاس یێن وی سه‌رده‌می ژ توندڕه‌وان، ستیڤن گوسوون بوو، په‌رتووكه‌ك به‌رهه‌م ئینا و كره‌ دیاری بۆ سێر فلیپی، هه‌لبه‌ت فلیپ سیدنی ژ ئالیێ‌ خوه‌ڤه‌ به‌رسڤا گوسوونی و وان هه‌می كه‌سان دا یێن ل دژی شعرێ و شاعێران ڕابووین. ل ده‌ڤ سیدنی جیهانا ئه‌ده‌بییاتێ، به‌رۆڤاژی جیهانا درست، دادپه‌روه‌رتره‌ و كه‌سێ باش دگه‌هته‌ مافێ خوه‌ و یێ خراب ژی دگه‌هته‌ سزایێ خوه‌. هه‌ر وه‌سا ل نك سیدنی، هه‌ر وه‌كو قۆچانی به‌حس كری، شاعێر ئافڕێنه‌ره‌، و ئه‌و ب خوه‌ جیهانا خوه‌ د ئافڕینت. به‌لێ سێر فلیپ سیدنی ژی جۆره‌كێ شعرێ، وه‌كو ئه‌فلاتوونی، دپه‌ژراند و ل نك وی ئه‌و جۆرێ شعرێ درست بوو.

ستیڤن گوسوونێ توندڕه‌و(پیوریتان) ل سالا ١٥٧٩ـێ په‌رتووكا خوه‌ یا ب ناڤێ The School of Abuse به‌رهه‌م ئینا، د ئه‌ڤێ په‌رتووكێ دا ل دژی شعرێ ڕاوه‌ستیا. به‌رانبه‌ر كارێ وی، سێر فلیپ سیدنی ب په‌رتووكه‌كێ به‌رسڤا وی و هه‌ر كه‌سێ ل دژی شعرێ ڕاوه‌ستیای دا، به‌رسڤێن وی ل ده‌ستپێكێ دناڤا هه‌ڤالێن وی دا به‌ربه‌لاڤ بوون، به‌لێ پشتی مرنا وی ژ نوو په‌رتووكا وی ب دو ناڤونیشانان به‌لاڤ بوو، An Apologie for Poetric  یان The Defence of Poesie كو هه‌ردوو چاپ د ئێك سالێ دا ١٥٩٥ـێ دیاربوون، د ئه‌ڤێ په‌رتووكێ دا سێر فلیپ سیدنی به‌رگیری ژ شعرێ و گرنگییا شعرێ دكت. ب دیتنا فلیپ سیدنی، یا كو د په‌رتووكێ دا هاتی، هه‌می كه‌لتۆران، رۆژهه‌لاتی و رۆژئاڤایی، شعر وه‌كو پارچه‌یه‌ك ژ كه‌لتۆر، دابونه‌ریت و مێژۆیا خوه‌ ناساندییه‌ و دیتینه‌. هه‌ر وه‌سا شعر ژ ئالیێ‌ فه‌یله‌سۆفان، فیزیكزانان، هه‌تا ژلایێ ڕێزمانناسان ژی ڤه‌ هاتییه‌ بكارئیان ژبۆ گه‌هاندنا هزر و بیروبۆچوونێن خوه‌. سێر فلیپ سیدنی دبێژت: هه‌تا ئه‌فلاتوونی ژی، یێ كو خوه‌ وه‌كو دوژمنێ شعرێ دایه‌ نیاسین، جۆره‌ شعره‌ك د دیالۆگێن خوه‌ دا بكارئینایه‌. فلیپ هێشتا وێڤه‌تر دچت ل ده‌مێ دبێژت؛ هه‌تا خودێ ژی شعر بكارئینایه‌ د ئه‌نجیلی دا، ب تایبه‌ت د زه‌بوورێ دا.

سێر فلیپ سیدنی، هه‌ر وه‌كو قۆچانی د به‌رنامه‌یێ تاڤه‌هه‌یڤ دا گۆتی، دبێژت: شاعێر نه‌ باندكری و گرێدایه‌، به‌لكو یێ ئازاده‌، و ئه‌ڤ ئازاده‌ییه‌ ڤه‌ڕێژا هێز و شیانێن وی یێن خه‌یالكرنێ نه‌، ئانكو شاعێر دشێت ب ڕێكا خه‌یالان جیهانا خوه‌ یا تایبه‌ت ب ئافڕینت. سیدنی دبێژت؛ ل ده‌مێ شاعێر جیهانا خوه‌ دئافڕینت، چاڤ ل سرۆشتی ناكت، ئه‌و سرۆشتی خودێ ئافڕاندی. ب دیتنا وی، خودێ ئه‌ڤ سرۆشت ئافڕاندیه‌، به‌لێ شاعێر سرۆشته‌كێ جودا د ئافڕینت، و سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت، ژلایێ مۆڕالی/ڕه‌وشتی و ئه‌خلاقی ڤه‌، ژ سرۆشتێ نها بلندتر و پاقژتر و ڕاستگۆتره‌. د جیهانا شاعێری دا، گول جوانترن، هه‌ڤالینی موكومتره‌، هه‌تا حه‌زژێكرن ژی پاقژتر و ڕاستگۆتره‌. ل نك سیدنی، سرۆشت ئه‌گه‌ر ژ ئاسنی بت، سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت ژ زێڕییه‌. ئانكو، ل گۆڕه‌یی سێر فلیپ سیدنی، شاعێر ئافڕێنه‌ره‌، وه‌كو قۆچانی به‌حس كری، ب ئاشۆپ و خه‌یالێن خوه‌ یێن گه‌له‌ك به‌رفره‌هـ و بێ سنوور جیهانا خوه‌ یا تایبه‌ت درست دكت، جیهانا خوه‌ ل گۆڕه‌ی خه‌یالێن خوه‌ د ئافڕینت،  سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت، ژ سرۆشتێ نها پاقژتر و دلۆڤانتر و ڕاستگۆتره‌.

ب دیتنا فلیپی، جیهانا شاعێر دئافڕینت دادپه‌وه‌رتره‌ ژ ئه‌ڤێ جیهانا ئه‌م مرۆڤ بڕێڤه‌دبن، د ئه‌ڤێ جیهانێ دا، گه‌له‌ك كه‌سێن باش و پاقژ هاتینه‌ سزادان، و گه‌له‌ك كه‌سێن خراپ هاتینه‌ پاداشتكرن. به‌لێ د جیهانا ئه‌ده‌بییاتێ دا، ئه‌گه‌ر ته‌ماشه‌ی به‌هرا پترییا رۆمان، دراما یان شعران بكی، كه‌سێ خراپ دگه‌هته‌ سزایێ خوه‌ و كه‌سێ باش ژی ل دووماهیێ دئێته‌ پاداشتكرن. ئانكو؛ ل گۆڕه‌ی سیدنی، جیهانا شاعێر د ئافڕینت ئه‌و جیهانه‌یه‌ یاكو هه‌ر كه‌س ب درستی دگه‌هته‌ دووماهی و مافێ خوه‌، واته‌؛ جیهانه‌كا دادپه‌وه‌ره‌.

هه‌ر چه‌نده‌ به‌رگیریكرنا سێر فلیپ سیدنی دئێته‌ هژمار گرنگترین به‌رگیری ل سه‌رده‌مێ ڕێنیسانسێ، به‌لێ ب تنێ ئێك لاوازییا سه‌ره‌كی ل نك هه‌بوو. سیدنی دوباتی، وه‌كو ئه‌فلاتوونی، ل سه‌ر شعرا (ته‌علیمی) دكر، شعر و بوهایێن شعرێ دئێخسته‌ بن دلۆڤانییا ئه‌خلاقییاتان ڤه‌، ئه‌گه‌ر شعر ژبۆ مه‌ره‌مێن زانستی، (ته‌علیمی) نه‌بت، نابته‌ شعر. به‌لێ پێدڤییه‌ ئه‌م بزانن كو ئه‌ڤ خالا ئێكانه‌ یا لاواز ل نك فلپیی ڤه‌دگه‌ڕته‌ وێ چه‌ندێ كو توندڕه‌وان ل نك خه‌لكی دوپات كر بوو كو شعر دووره‌ ژ پرسێن ڕه‌وشتی، به‌لێ سیدنی دڤییا بۆ خه‌لكی دیار بكت كو وه‌سا نینه‌ وه‌كو به‌حس ل شعرێ دئێته‌ كرن، له‌وا نه‌چار بوو ڤێ خالێ دانیته‌ به‌رسینگێ خوه‌ و بێژت پێدڤییه‌ شعر هه‌ولا تێگه‌هاندن و پێگه‌هاندنا جڤاكی بدت، ژ بوی كو وی خه‌لكی قانع و ڕازی بكت و ل دژی توندڕه‌وان بكاربینت.

ڕێنیسانس كارڤه‌دان بوو ل دژی چه‌رخێن تاڕی و حوكمێ كه‌نیسێ، توندڕه‌وان، گوسوون وه‌ك نموونه‌، ل دژی شعر و شاعێران ڕاوه‌ستیان، به‌رانبه‌ر وان گه‌له‌ك شاعێرێن دی، سێر فلیپ سیدنی، وه‌كو نموونه‌ به‌رانبه‌ر كارێن وان ڕاوه‌ستییان و دڤییان بۆ خه‌لكی دیاربكن كو شعر وه‌سا نینه‌ وه‌كو پیوریتانی دبێژن. به‌لكو شاعێر ئافڕینه‌ره‌، و سرۆشتێ شاعێر د ئافڕینت، گه‌له‌ك جوانتر و پاقژتر و ڕاستگۆتره‌ ژ سرۆشتێ مه‌. و جیهانا شاعێر د ئافڕینت دادپه‌روه‌رتره‌ ژ جیهانا نها ئه‌م مرۆڤ بڕێڤه‌دبن. به‌لێ خالا لاواز یا سیدنی ئه‌و بوو كو شعر ب ئه‌خلاقییان ڤه‌ گرێددا و دگۆت پێدڤییه‌ شعر ببته‌ ئه‌گه‌رێ تێگه‌هاندن و پێگه‌هاندنا جڤاكی، ب تنێ داكو خه‌لكی قانع و ڕازی بكت كو شعر و شاعێر وه‌سا نینن وه‌كو كه‌نیسه‌ و توندره‌و دبێژن. واته‌، سێر فلیپ سیدنی، درست وه‌كو هه‌لبه‌ستڤان محسن قۆچانی هزردكت كو “شاعێر خالقه‌” و ئه‌وه‌ یێ جیهانا خوه‌ یا تایبه‌ت ژ چونه‌هیێ د ئافرینت.

كورته‌چیرۆك

محسن عه‌بدلڕه‌حمان

ب چاڤێن خه‌وته‌ د ناڤ عه‌وجكێن تاری و بێده‌نگ را، د به‌ر كه‌ڤنه‌ دیوارێن گێچێ‌ یێن شه‌هگرتی و سار ده‌رباز دبووین، سه‌رنشیڤی جادا سه‌ره‌كی بووین و ژ مزگه‌فتا نه‌هێته‌ دیتن ئارامه‌ ده‌نگێ‌ بانگی په‌ردا تاریێ‌ و بێده‌نگیێ‌ ژبلی ته‌قره‌قا پێن مه‌ دسمت، ل ده‌رگه‌هێ‌ بانزینخانه‌یا غزلانی ل ژێرییا باژێری داوایا رێزا گه‌له‌نان  نه‌دهاته‌ دیتن، لێ‌ چه‌ند ئه‌لند ڕۆهن دبوو، گۆژی و ئاسۆیێ‌ دیتنێ‌ به‌رفره‌هتر دبوو، وێ‌ سپێده‌هییا سارا به‌ستیێ‌ جۆك گرتین، ب هاتنا خه‌لكی راسته‌وازه‌ (گردیا) رێزا گه‌له‌نا درێژ دبوو، ژنان ژی ل سه‌ر عه‌با و زه‌لامان ل سه‌ر پارچه‌ كارتونان هندا خۆ درێژكر بوون و هندا نڤێژ دكرن و پاشی ئاگرێ‌ د چه‌ند ته‌نه‌كێن روونێ‌ نێرگز دا هه‌لكرین پێ‌ خۆش دكرن، ل به‌ر دیواران كومێن كێلو ئه‌ره‌بێن ده‌قدای، لێك دكۆم بوون و چكاره‌یێن زه‌بانه‌ دكێشان.

– باب ما عه‌ره‌ب ژی نڤێژا ناكه‌ن!؟

– ئه‌و پێدڤی ب نڤێژا نینن، پێخه‌مبه‌ر و قورعان ژ وانن! مامێ‌ ئیحسان به‌رسڤ دا.

پشتی چاڤه‌ڕێبوونا ڕۆژیگری بۆ بانكێ‌ فتارێ‌؛ ل گه‌ل ڕۆژهه‌لاتێ‌ ده‌رگه‌هێ‌ ره‌یان ڤه‌بوو، ل گه‌ل لڤینا رێزا گه‌له‌نا دنیا شلقی، ئه‌و نه‌ده‌رگه‌هێ‌ بانزینخانه‌یێ‌ یه‌، ئه‌و به‌رێ‌ ڕه‌شه‌ و بۆ ته‌وافێ‌ شه‌ڕه‌، بازارێ‌ ته‌نه‌كچی و سه‌فارانه‌! بۆ گه‌له‌نه‌كێ‌ گازێ‌ مسته‌كا گه‌نمی بهه‌لاڤێژن، دندكه‌ك ناكه‌ڤیته‌ ئاخێ‌.

ل گه‌ل ڤی دیمه‌نی و ل نێزیك مه‌ ژ نشكه‌كێ ڤه‌ ئه‌و سمبێل بۆقێ‌ دشداشێ‌ وی گڤاشتبا ده‌ڤێ‌ كوره‌ماری، دا كوریێ‌ كه‌ته‌ سنك، مینا گای قاره‌یه‌ك راهێلای (ئااااااخ یابا)! ل سه‌را ڕێزكرنا گه‌له‌نا و گه‌ڕێ‌ عه‌مشا پۆشی ڕه‌ش گه‌له‌ن ل سه‌ر دا، بۆ سعویدا خراب تیێ‌ گه‌له‌نی وه‌كو ساتورا قه‌سابی سه‌رێ‌ وی كره‌ دوو فلق، دا ل ژێر درویشمێ‌ (نفگ العرب للعرب) سه‌را گه‌له‌نه‌كێ‌ گازێ‌ لیتره‌كا خوینێ‌ بڕژیت.

هێش مه‌ كه‌لتۆرێ‌ گه‌ر و رێزێ‌ نینه‌، ژ نانپێژیێ‌ تا موعامه‌لێن فه‌رمی ل فه‌رمانبه‌ریێن ده‌وله‌تێ‌.. ئه‌ڤرۆ وه‌كو وێ‌ ڕۆژێ‌ ل گه‌ڕا پانزینێ‌ پشتی پتری چل سالان یێ‌ به‌ره‌ڤ ده‌رگه‌هێ‌ پانزینخانه‌یێ‌ نێزیك دبم، دو شوفێران دانانه‌ هه‌ڤ دا سه‌را ڕه‌شه‌ نه‌فه‌تلێكریێ‌ چه‌ند ژ ژێرزه‌مینی ده‌ردئێخن، هه‌ڤته‌ریب هند سۆره‌ خوین ل سه‌ر زه‌مینێ‌ ڤی وه‌لاتی دڕێژن!

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گه‌له‌ن: یه‌كه‌یه‌كا پیڤانا كه‌ره‌ستێن روونه‌، ئێك گه‌له‌ن دبیته‌ نێزیكی پێنچ لیتران.

وه‌رگێڕان : حه‌سه‌نێ‌ سلێڤانه‌یی

به‌س گازی من بكه‌

به‌س گازی من بكه‌

من گوه لێ نینه‌،

نابینم و

بۆ من خه‌م نینه‌.

به‌س گازی من بكه‌

گه‌له‌ك ل حه‌وشا من نه‌مینه‌

ژ بلی ته‌ ژی ئێكێ‌ وه‌كر

لێ‌ سه‌ر نه‌ گرت

به‌س گازی من بكه‌

بابكێن ته‌ یێن به‌رێ‌

ژ بلی ده‌نگڤه‌دانێ‌

چو نه‌ چنین.

ده‌رگه‌هێ‌ من گرتییه‌

چرایێ‌ من ڤه‌مرییه‌

و ئه‌زێ‌

د بێهنڤه‌دانه‌كا ئه‌به‌دی دا مه‌

ڤێجا به‌سه‌

بس گازی من بكه‌!

نارینكه‌ك بۆ دیوارێ‌ به‌ری

هۆ دیوارۆ

دیوارێ‌ بلند

كوله‌كه‌ك بچووك

بۆ من ڤه‌كه‌

دا ئالێ‌ دی ببینم.

ئه‌زبه‌نی دیوارۆ

دبێژن:

تو جاره‌كێ‌ سه‌رخوه‌ش بوویی و

ته‌ وه‌كر:

ته‌ په‌نجه‌ره‌یه‌ك ڤه‌كر

ئێك ژ بابكالكێن من هاته‌ ژۆر

لێ‌ ب خه‌ریبییێ‌ نه‌خوه‌ش بوو

و ب دزی ڤه‌ زڤری

دا كو هه‌ڤالا خوه‌

ببت دگه‌ل خوه‌

لێ‌ دیوارۆ

د سه‌ر  سه‌رێ‌ ته‌ یێ‌ به‌ری

تو ب سه‌ر خاپاندنا وی هل بووی

و ئه‌و گه‌مژه‌ ل ڤێرێ‌ ما هلاویستی

و پاشێ‌ دین بوو

و ئه‌م هه‌می ژێ‌ چێبووین.

دیوارۆ دلۆڤان به‌

من زارۆك هه‌نه‌

هه‌ر شه‌ڤ  خه‌ونان دبینن

ب تشتێن ل پشت ته‌

ما ڤێجا سه‌رخوه‌ش نابیه‌ ڤه‌

دلۆڤانی ب وان ڤه‌

و سه‌ر ژنوی وه‌ بكه‌ی ڤه‌!

• ژ دیوانا – بلاد تخاف المگر – ژ وه‌شانێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن ئیراقێ‌ – به‌غدا 2021.