ئیسماعیل بادی

د خه‌ونا خۆ دا
من خه‌ونه‌ك دیت
ئه‌و خه‌ون دبوونه‌
گلیلێن به‌فرێ
خه‌ون د خه‌ونێ دا
دقه‌رسی..!!
كه‌نعان باخورنیفی

هۆزانه‌كا هۆسان كورت و تژی ڕامان، ژ لایێ پێشمه‌رگه‌یه‌كێ دێرین ڤه‌ هاتییه‌ ڤه‌هاندن، ده‌رباره‌ی خه‌ونه‌كێ یه‌. نڤیسه‌رێ وێ (كه‌نعان باخورنیفی) كو ل ئه‌كاونتێ خۆ ل فیس بووكێ دا به‌لاڤكرییه‌، دبێژیت، كو وی خه‌ونه‌ك دیتییه‌ و ئه‌و خه‌ون دبنه‌ گلیلێن به‌فرێ. ئه‌ڤه‌ وه‌كو تێگه‌هشتن و ڕامانه‌كا شعری، دبیته‌ نیشانا هه‌ستێن سار و به‌لاڤبوونا خه‌ونان بیت.
پاشی دبێژیت «خه‌ون د خه‌ونێ دا دقه‌رسی». ئاماژه‌ یه‌ بۆ تێكه‌لبوونا خه‌ونان، یان ژی گرانبوونا وان. «قه‌رسین» كو نیشانا هه‌ستێن گران یان ژی وێ زه‌حمه‌تییا وان دیتی بیت. ب گشتی، ئه‌ڤ هۆزانه‌ ده‌ربڕینا هه‌ستێن كویر و ئالۆزه، یێن كو د خه‌ونان دا دهێنه‌ دیتن. ژ خه‌ونێن ژ راستا بن، یان خه‌ونرۆشك بن. هه‌روه‌سا نیشانا هه‌ڤبه‌ندییا د ناڤبه‌را خه‌ون و ڕاستیێ دا یه‌.
دا پتر ل سه‌ر واتا و هێمایێن ڤێ هۆزانێ راوه‌ستین. كو پێشمه‌رگه‌یه‌ك به‌حسی ژیانا خۆ دكه‌ت، دێ ژ دیتنا پێشمه‌رگه‌ی ڤه‌ ژیانا وی به‌حس بكه‌ین:
پێشمه‌رگه‌ ناڤه‌كێ كوردی یه‌ بۆ وان كه‌سێن مرنا خۆ دانایه‌ سه‌ر ده‌ستێ خۆ، كو واتا وێ «ئه‌وێن به‌ر ب مرنێ ڤه‌ دچن و روحا وان ل سه‌ر ده‌ستێ وان»‌. ژیانا پێشمه‌رگه‌یه‌كی دبیت یا تژی زه‌حمه‌ت و پڕ بیت ژ قوربانیدانێ. هه‌روه‌ك دبێژته‌ مه‌: «‌ژیانا من وه‌ك پێشمه‌رگه‌ نه‌ یا ب ساناهی بوو. مه‌ گه‌له‌ك جاران خۆ ل چیا و كێرییا ڤه‌شارتییه‌، ل به‌ر تاڤ و باران و به‌فرێ. گه‌له‌ك جاران ئه‌م بێ خوارن و ئاڤ ماینه‌، لێ مه‌ هه‌رده‌م ئارمانجا خۆ یا پاراستنا گه‌لێ خۆ ل بیر نه‌كرییه‌. مه‌ گه‌له‌ك هه‌ڤال و هه‌ڤچه‌په‌ر وندا كرینه‌، لێ هه‌رده‌م باوه‌رییا مه‌ ب ئازادیێ هه‌بوویه‌. ئه‌م شه‌ڤ و رۆژ د خه‌باتێ دا بووینه‌، دا كو زارۆك و مالباتێن مه‌ د پاراستی بژین»‌.
ژیانا پێشمه‌رگه‌ی نه‌ ته‌نێ یا شه‌ڕی بوویه‌، یا فێربوون و پێشڤه‌چوونێ بوویه‌. ئه‌و فێری گه‌له‌ك تشتان بووینه‌: چه‌وا ئێكودو بپارێزن، چه‌وا ل گه‌ل سروشتێ بژین، چه‌وا بۆ ماف و ئازادییا خۆ خه‌باتێ بكه‌ن. هه‌رچه‌نده‌ ژیان یا ب زه‌حمه‌ت بوو‌، لێ ئه‌و شانازییێ ب خزمه‌تكرنا گه‌لێ خۆ دكه‌ن. ئه‌و رێ، رێیا ب تنێ بوو بۆ پاراستنا ناسناما خۆ و داخوازكرنا مافێن خۆ یێن ره‌وا.
ئه‌ڤه‌ تنێ نموونه‌یه‌كه‌ ژ سه‌ربوڕا پێشمه‌رگه‌یه‌كی. هه‌ر پێشمه‌رگه‌یه‌كی دكاریت چیرۆكه‌كا تایبه‌ت هه‌بیت، لێ گه‌له‌ك جاران سه‌ربوڕێن وان د هنده‌ك خالان دا وه‌كهه‌ڤن.
ژ ڤێ سه‌ربۆڕ و چیرۆكا پێشمه‌رگه‌ی، ئه‌م دكارین چه‌ند هێمایێن گرنگ ده‌ربێخین:

1. قوربانیدان: پێشمه‌رگه‌ به‌حس دكه‌ت كا چه‌وا وی ژیانه‌كا زه‌حمه‌ت دیتییه‌، تێدا گه‌له‌ك جاران بێ خوارن و ئاڤ مایه‌. (گلیل) هێمایه‌ بۆ ئاڤێ. نیشانا قوربانیدانا وانا یه‌ بۆ ئارمانجێن خۆ.
فێربوون و پێشڤه‌چوون: پێشمه‌رگه‌ به‌حس دكه‌ت، كو ژیانا وان نه‌ تنێ یا شه‌ڕی یه‌، لێ یا فێربوونێ یه‌ ژی (خه‌ون دبوونه‌ گلیلێن به‌فرێ). ئه‌ڤه‌ گرنگییا پێشڤه‌چوونا كه‌سایه‌تی نیشان دده‌ت. ژیان ل گه‌ل سروشت، د ناڤ به‌فرێ و سڕ و سه‌قه‌مێ دا، كو گلیل چێ ببن ژ سه‌رمادا. به‌حسكرنا ژیانێ ل چیا ل به‌ر تاڤ و باران و به‌فرێ، گرێدانا پێشمه‌رگه‌یان ب سروشتێ ڤه‌ نیشان دده‌ت. ئه‌ڤ هێمایه‌ ده‌ربڕینا ژیان و ئه‌زموون و سه‌ربۆڕا پێشمه‌رگه‌یه‌كی نیشان دده‌ن.
به‌لێ، راسته‌ كو ژیانه‌كا هۆسان، دكاریت گه‌له‌ك جاران بێ ئومێدیێ (قه‌رسین)ێ ببینیت. ئه‌ڤ ره‌وش دكاریت بارێن ده‌روونی یێن گران ل سه‌ر كه‌سان چێبكه‌ت. گرنگه‌، كو ئه‌م ڤێ راستییێ ژی قه‌بوول بكه‌ین و پێدڤییه‌ كو پشتگیرییا ده‌روونی و جڤاكی بۆ پێشمه‌رگه‌یان هه‌بیت.
دڤێت ئه‌م بێژین كو هه‌ر كه‌سه‌ك دكاریت ب شێوه‌یه‌كێ جودا وێ ره‌وشێ ببینیت. هنده‌ك كه‌س دكارن ژ ڤێ ژیانێ هێز و ئیلهامێ وه‌ربگرن، به‌لێ بۆ هنده‌كێن دی دشێت ببیته‌ سه‌ده‌ما بێ ئۆمێدیێ. گرنگه‌ كو ئه‌م گوهدارییا هه‌ر كه‌سه‌كی بكه‌ین و پشته‌ڤانیێ لێ بكه‌ین، ب تایبه‌ت بۆ وان كه‌سێن، كو دكه‌ڤنه‌ بن باندۆرا نه‌رێنییا ڤێ ژیانێ.
دووباره‌كرنا په‌یڤا (خه‌ون) د هۆزانێ دا، گه‌له‌ك واتاداره‌. ئه‌ڤ دووباره‌كرن چه‌ند تشتان دگه‌هینیت:

1. گرنگیا خه‌ونان: دووباره‌كرنا ڤێ په‌یڤێ دیار دكه‌ت، كو خه‌ون بابه‌ته‌كێ سه‌ره‌كی یه‌ د هۆزانێ دا. ئه‌ڤه‌ گرنگییا خه‌ونان د ژیانێ یان هزرێن هۆزانڤانی دا نیشان دده‌ت.
2. چینچینییا خه‌ونان: په‌یڤا «خه‌ون د خه‌ونێ دا» دیار دكه‌ت، كو خه‌ون دكارن تێكه‌ل ببن و چین چین ببن. پرت پرت ببن، ئه‌ڤه‌ نیشانا ئالۆزییا هزر و هه‌ستانه‌.
3. به‌رده‌وامییا خه‌ونان: دووباره‌كرنا خه‌ونێ نیشانا به‌رده‌وامییا خه‌ونانه‌، واته‌ خه‌ون نه‌ تشته‌كێ ده‌مكی نه‌، به‌لێ تشته‌كێ به‌رده‌وام و گرێدایی نه‌.
4. گوهۆڕینا خه‌ونان: ژ «خه‌ون» بۆ «گلیلێن به‌فرێ» و پاشی «خه‌ون د خه‌ونی دا» نیشان دده‌ت، كو خه‌ون دكارن بهێنه‌ گوهۆڕین و فۆرمێن جودا وه‌ربگرن.
5. قه‌رسینا خه‌ونان: په‌یڤا «دقه‌رسی» پشتی دووباره‌كرنا خه‌ونێ، دكاریت نیشانا گرانبوون یان ئالۆزبوونا خه‌ونان بیت.
6. ناڤه‌رۆكا ده‌روونی: دووباره‌كرنا خه‌ونێ نیشانا گرنگییا وێ د ژیانا ده‌روونی یا كه‌سی دایه‌. خه‌ون دشێن نوێنه‌رییا هیڤی، ترس، یان هزرێن كویر بكه‌ن.
7. سیمبۆلیزم: دووباره‌كرنا خه‌ونێ دكاریت وه‌ك سیمبۆله‌ك بۆ تشته‌كێ دی بكاربێت، وه‌ك مه‌به‌ست، هیڤی، یان داهاتییا پاشه‌رۆژه‌كا گه‌ش.

8. ریتم و موزیك: ژ ئالیێ هونه‌ری ڤه‌، دووباره‌كرنا په‌یڤێ دكاریت ریتم و موزیكه‌كێ بده‌ته‌ هۆزانێ. هۆزان ب دروستی ل سه‌ر (17) په‌یڤا هاتییه‌ نژنین، ئانكو د وان په‌یڤان دا گه‌له‌ك دووباره‌ كرنا پیتان هاتییه بكارئینان، ئه‌ڤه‌ ژی د نه‌هشییا هۆزانڤانی دا بوویه‌، ئانكو وی چ گرنگی نه‌دایه‌ وێ چه‌ندێ كا هه‌ر پیته‌ك یان په‌یڤه‌ك چه‌ند جاران دووباره‌ بوویه‌، ژ وان په‌یڤێن وی بكارئیناین، گه‌له‌ك نیزیكی ئێكن، وه‌كو: (خه‌و، خه‌ون، خو‌). دیسان پیتێن دووباره‌كری، هه‌ر پیته‌ك چه‌ند جاران، وه‌كو: (ه‌:10/ و:9، د:7، خ:5). ئه‌ڤه‌ ژی ریتمه‌كێ دئێخنه‌ ناڤ تێكستێ هۆزانێ به‌ر ب خۆشیا خواندنێ ڤه‌ دبه‌ن.
ب كورتی، دووباره‌كرنا په‌یڤا (خه‌ون) د ڤێ هۆزانێ دا، گرنگی و چه‌ند واتایا خه‌ونان دیار دكه‌ت، هه‌روه‌سا ئالۆزی و به‌رده‌وامییا (خه‌ون)ان ژی نیشان دده‌ت.

عەبدولقادر حەمید ئورمانی

ل ئەفسانەیەکا ئەغریقی
ل گزیرتەیەکا
دیر و بەرزە
مینوسێ زۆردار
باب وکوڕ
زیندان وبەرزە کرن
بتنێ ژبەر
گونەها وەریسەک
پێشکێش تیسیوسێ
دوژمن کر
دیوارێ حەز ژێکرنێ
لێ کرن هزار دەرزە
ل ناڤ زکزاکا دیوارا
تەڤ ڕێ لێ ونداکرن
برینەکا پڕ کوور
ل ناڤ دلان دا کر
چ گونەهەک پڕ مەزنە
ل دەستان کر لەڕزە
ل ناڤ تاریا ڤێ مەتاها
یا گێژەلوک و بێ بان
بابێ ئیکاروسی چەنگ
ژ پەڕا چێکرن
ب شەمالکا ب دەستێن
کوڕێ خۆ ڤە کرن
ڤڕین لێ کرە فەڕزە
لێ ئیکاڕوسی
گوهنەدا بابێ خۆ
بلند بلندفری ل ئاسمانا
دڤیا دێمێ ڕوژێ
ماچی کەت
لێ ڕوژێ ب گەرماتییا
ڕویێن خۆ
ب پێشوازیا خۆیا دژوار
شەمالک حەلاندن
چەنگێن ئازادیێ ژناڤبرن
بو ئەگەر ل ڤێ رێکا ڤەدەر
ژناڤبچیت وب سەرنەکەڤیت
ئەڤ عەرزە
لێ وانەیەک دا
تەڤ جیهانێ
ئەوێن بلند وبلند دفرن
ل داویێ نزم کەڤن و
بارا پتر ژێ دمرن
بەری دێمێ ڕوژێ بگڕن!