عه‌شیره‌تگیری هێدی هێدی یا رهێن خوه‌ د كوردینیێ دئالینیت، وه‌ك وێ دارئالیناكا خوه‌ د گولێ دئالینیت، كو ل دووڤ هزرا گولێ یا هاریكاریا وێ دكه‌ت، دا بلند و هه‌ر یا ب خه‌مل بیت، لێ نزانیت رۆژه‌ك دێ هێت و ب سه‌رگولێ دا هێت و دێ خه‌ندقینیت ب رهێن خوه‌، ئها وه‌كی وێ دارئالینكێ عه‌شیره‌ت یا وی رۆلی دبینیت، یا من دڤیا بێژم ڤیانا عه‌شیره‌تێ د دلێ هه‌ر كه‌سه‌كی دا په‌یدا دبیت هه‌ر ژ رۆژا ژ دایكبوونا وی، چونكی وه‌ك فتره‌كێ یه‌خودێ دایه‌ مرۆڤی و هه‌ر كه‌سه‌ك شانازیێ پێ دبه‌ت، لێ ده‌ما مرۆڤ ببینیت، كو ئه‌ڤ ڤیانه‌ دێ بیته‌ ئه‌گه‌رێ تیكدانا جڤاكی و لاوازكرنا بارودۆخی و دابه‌شكرنا وه‌لاتی، پیدڤیه‌ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ب راوه‌ستین و گرنگیه‌كا دی بده‌ینێ، نه‌خاسمه‌ پشتی ڤان كاودانین دژوار، كو ئه‌م پێدڤی ب ئیكگرتنێنه‌ و به‌ره‌یێ ناڤخوه‌ موكوم بكه‌ین و هاریكاریا ئه‌وی پێشمه‌رگه‌ی بكه‌ین ئه‌وێن سنۆری دپاریزن ژ بۆ نه‌ڤه‌قه‌تاندنا چ پارچین هه‌رێما كوردستانێ، لێ ئه‌م ب نه‌زانینا خوه‌ رهێن گه‌نی یێن دابه‌شكرنێ دچینین، ئه‌و ژی ب رێیا چیكرنا ڤان جۆره‌ ناسنامێن عه‌شیره‌تگیریێ، بلا ئه‌م ژبیر نه‌كه‌ین كو نه‌بوونا چ كیانین سیاسی ل چه‌رخین به‌ری نوكه‌ بۆ كوردان دزڤریت بۆ هه‌بوونا به‌رژه‌وه‌ندیێن تاكه‌كه‌سی و موكومكرنا ئاغایه‌تیێ و به‌لگه‌ ژی دزۆرن، كو بوونه‌ پالده‌ر بۆ ژناڤبرنا ئه‌وان میرنشینێن مه‌زن، كو ل ده‌مه‌كی هه‌ر دو ئیمبراتۆریێن مه‌زن یێن سه‌فه‌وی و ئۆسمانی عه‌زازیلی (تملق) بۆ ڤان میرنشینێن كوردان دكرن ژ به‌ر هه‌بوونا هێز و له‌شكر و ئابووره‌كێ مه‌زن، كو ل وی ده‌می، هه‌كه‌ سه‌رۆكین ڤان میرنشینان خوه‌ كربانه‌ ئیك، نوكه‌ كورد ده‌وله‌تبوون، لێ غروور و دفنبلندی و ته‌ماعی وخیانه‌تا وان ، بوونه‌ ئاسته‌نگین مه‌زن د رێیا ئیكودو دا و به‌ر ب داگیركرنا ئه‌ر دو ده‌ستهه‌لاتین ئیكودو چوون و هه‌بوونا شه‌ڕین به‌رده‌وام د ناڤبه‌را وان دا ئه‌ڤ میرنشینه‌ رۆژ بۆ رۆژێ به‌ر ب لاوازیێ ڤه‌ چوون و ئێدی بۆ دوژمنی بووینه‌ نێچیره‌كا ب ساناهی، كو نێچیر بكه‌ن و ئۆمیدێن كوردان د گه‌لدا بن بر كرن، یا من دڤیت دیار بكه‌م به‌رزكرنا رۆلێ عه‌شیره‌تگیریێ و دابه‌شكرنا ده‌ڤه‌ران ل دووڤ عه‌شیره‌تان و زڤراندنا ئاغاتیێ و ژ ده‌ستدانا مافێن كه‌سۆكی و چێكرنا چینێن پیرۆز كو ل پاشه‌رۆژه‌كا نێزیك دپارت و كه‌ساتیێن سیاسی نه‌چاربن ملكه‌چیا ئاغای بكه‌ن، ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا هه‌ر كاره‌كی د ده‌وله‌تی دا و دوور نینه‌ ئاغا مه‌رجان دانیته‌ ل به‌ر هه‌ر پارتیه‌كێ، ژبۆ پشته‌ڤانیا وێ و ب مخابنیڤه‌ ئه‌ڤ دیارده‌به‌رده‌وام د گه‌شه‌بوونێ دایه‌ و به‌لگه‌ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ چێكرنا لۆگۆیێن عه‌شیره‌تان و به‌لاڤكرنا وان ل سه‌ر كه‌ساتیێن عه‌شیره‌تان به‌لاڤكرنا وان ل تۆڕێن جڤاكی یێن ئه‌نترنێتێ ژ بۆ خرڤه‌كرنا كۆمێن مالباتان د ناڤ عه‌شیرێ دا و ئازراندنا جڤاكی، دشیم بیژم گه‌هشتیه‌ وی رادده‌ی، كو بازرگانی ب وان لافیتێن ره‌ش ژی هاتیه‌كرن و شه‌هیدێن مه‌ ژی ژێكجودا كرینه‌ ل دووڤ ڤان لۆگۆیێن ڤان ناسنامان و یا سه‌یر و حێبه‌تی ل ڤیرێ ئه‌وه‌!!! كه‌س خوه‌ ل ڤی بابه‌تێ هه‌ستیار و مه‌ترسیدار ناكه‌ته‌خودان. ئه‌ر كارێ ڤان پارتا نه‌بوو ئێك ئارمانجه‌؟ ئه‌و ژی دژی هه‌ر دابه‌شكرنه‌كا كوردانه‌؟؟، ما ئه‌ڤه‌ نه‌ ئه‌ركێ حوكمه‌تێ یه‌ ژی پاراستنا ئیكگرتنا وه‌لاتی؟؟ باشه‌ ئه‌وێن ڤان گرۆپین ناسنامین عه‌شیره‌تگیریێ بریڤه‌دبه‌ن نزانن یێ مه‌ ل به‌ر ب چه‌رخێن كوێلاتێ دبه‌ن؟؟ ئه‌رێ دێ كه‌نگی ده‌ستهه‌لات زانیت، كو هنده‌ك ده‌ست ل پشت ڤان ناسنامان هه‌نه‌؟؟و ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی و ئامانجێن هنده‌ك چینا كار دكه‌ن؟ و ئه‌ڤ گرۆپه‌ بووینه‌ رێِخوشكه‌ر، ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌سته‌ه‌لاتین سنۆرین عشیره‌تێن خوه‌، هه‌تا گه‌هشتیه‌وی راده‌ی هنده‌ك عه‌شیره‌تا ئالا و تابلۆ و سنۆرین خوه‌ كیشاینه‌ و ل سه‌ر تۆڕین جڤاكی به‌لاڤ دكه‌ن، كو پیچه‌ك مایه‌ بۆ ده‌وله‌تبوونا وان. ئه‌م هه‌می ده‌ما هه‌ولدده‌ین و داخواز دكه‌ین بگه‌هینه‌ وه‌لاتێن رۆژئاڤیێ ژ لایێ دانا مافێن تاكه‌ كه‌سیڤه‌، پێدڤیه‌ ئه‌م بزانین خه‌لكێ رۆژئاڤیێ مافێن تاكه‌سی بده‌ستڤه‌ئینان، ده‌ما كه‌له‌ین ده‌ربه‌گاتیێ هه‌رفاندین و ده‌سهه‌لاتا وان نه‌هێلای، كو ل دووڤ هزراوان ده‌ربه‌گ كرمێن رزینه‌ كوێلاتیێ چیده‌كه‌ن، له‌وما دبێژم ژبۆ دانانا ده‌وله‌ته‌كا ب هێز، پێدڤیه‌ رهێن عه‌شیره‌تگیریێ ب هه‌لكێشین و ره‌هێن وه‌لاتپاریزیێ و دادی و ره‌وشه‌نبیریێ بچینین.

ل جه‌م من نازكترین وب بهاترین و پیرۆزترین په‌یڤ په‌یڤا (پێشمه‌رگه‌) یه‌ چونكو رامانا په‌یڤا پێشمه‌رگه‌ مه‌ نه‌چار دكه‌ت ئه‌م ب پیرۆزی بزانین و بكه‌ینه‌ ژ پیرۆزیێن خوه‌ چونكو رامانا په‌یڤا پێشمه‌رگه‌ ئه‌وه‌ كو گیانێ خوه‌ ددانیته‌ پێش هه‌ر تشته‌كی و خوی گۆری ملله‌ت و وه‌لاتێ خوه‌ دكه‌ت و یێ به‌رهه‌ڤه‌ به‌رڤانیێ ژ ملله‌تێ خوه‌ بكه‌ت و خوه‌ بۆ وانان بكه‌ته‌ قوربان ب خۆشتڤترین تشت ل جه‌م هه‌ر كه‌سه‌كی، ئه‌و ژی گیان و خوینا خوه‌. هه‌كه‌ سه‌حكه‌ینه‌ پرتووكا دیرۆكا ملله‌تێ كورد، دێ بینین پتریا پشك و لاپه‌ڕێن وێ پرتووكێ دپرن ژ داستان و ده‌ستكه‌فت و قوربانیدان و سه‌ركه‌فتنێن مه‌زنێن پێشمه‌رگه‌ینه‌ و تێدا د توماركرینه‌ ب حوبرێ سۆر. د هه‌می ژێده‌رێن بیانی و خوه‌یی و د هه‌می بیرهاتن و بیره‌وه‌ریێن ملله‌تێ كورد ژی یا توماركریه‌ كو د هه‌می شۆره‌ش و به‌رخوه‌دانێن ملله‌تێ كورد دا ل كوردستانێ كو ب تنێ هێزێن پێشمه‌رگه‌یی بۆ به‌ره‌ڤانی ژ ملله‌تێ كورد و كوردستانێ كریه‌ وهه‌ر بتنێ پێشمه‌رگه‌یێ كوردستانێ بوویه‌ داستان تۆماركین و سه‌ركه‌فتن ل دووڤ سه‌ركه‌فتنێ بده‌ستڤه‌ ئیناین و ناڤێ ملله‌تێ كورد بلند كری ل ناڤه‌ندێن جیهانی. هه‌ر ب تنێ پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان بوون ترسا خوه‌ كریه‌ د مێشكێ دوژمنان دا و دوژمن مینا رووڤی یان ژ به‌ر ناڤوده‌نگێن پێشمه‌رگیی دره‌ڤیان و كون مشك ل به‌ر دوژمنان دبوونه‌ قه‌یسه‌ری. دارا ئازادیێ شوون بوویه‌ ب خوینا شه‌هیدێن پێشمه‌رگێن كوردستانێ و هه‌ر ب هۆسته‌كا خاكا كوردستانێ هاتیه‌ ئاڤدان ب خوینا پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان. د هه‌می قووناغێن بزاڤا رزگاریخوازا كوردی و د هه‌می شۆره‌ش و راپه‌رین و به‌رخودانێن ملله‌تێ كورد دا ب تنێ رۆلێ سه‌ره‌كی یێ پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان بوو هه‌كه‌ پێشمه‌رگه‌ نه‌بایه‌ ئه‌ڤ ره‌وشا نوكه‌ یا ئه‌م تێدا نه‌دبوو. پشتی قووناغا سه‌رهلدانا پیرۆزا سالا (1991) هه‌ر دیسا رۆلێ سه‌ره‌كی یێ پێشمه‌رگه‌یی بوو و هه‌ر پێشمه‌رگه‌ یێ ب بها بوو لێ پشتی ره‌وش به‌ر ب ئارامیێ ڤه‌ چوویی و حوكمه‌ت و په‌رله‌مان و ده‌زگه‌ه و ئۆرگان هاتینه‌ دامه‌زراندن و حوكمه‌تا هه‌رێمێ ده‌ستبكاربووی ئه‌و پێشمه‌رگێن خه‌باتا چیا دكر ب گیان و مال خوه‌ گوری كورد و كوردستانێ دكر هاتنه‌ پشت گوه هاڤێتن و مووچێن وان به‌هرا خوارنا چه‌ند رۆژه‌كان نه‌ دكر و هێدی هێدی ئه‌وێن خه‌باته‌كا دوور و درێژ هه‌یی هاتنه‌ دووركرن ژ كارێ پێشمه‌رگاتیێ و هاتنه‌ بێ به‌هركرن ژ پله‌ و پۆستێن له‌شكری و ل جهێن وان پله‌ و پۆست دانه‌ كوڕێن جاش و كرێگرتی و مسته‌شاران و ناڤێ پێشمه‌رگه‌یی بێ بها ما ل ناڤ خه‌لكی دا و زوو ب زوو یێ پێشمه‌رگه‌ ژی شه‌رم دكر ل ناڤ داموده‌زگه‌ه و خه‌لكی دا بێژیت ئه‌ز پێشمه‌رگه‌ مه‌ دا ب ئاشكه‌رایی یان نه‌ ئاشكه‌ر و دبن لێڤ لێڤكا ڤه‌ پێ كه‌نه‌ كه‌نی و یاریا پێ كه‌ن. بێ ئۆمێدیه‌كا مه‌زن بۆ خه‌لكه‌كی په‌یدا بوو و دگۆتن خوزی مه‌ ئه‌ڤ خزمه‌ت و كاره‌ نه‌كربایه‌ و خۆزی مه‌ ژی بۆ خوه‌ كاره‌كێ دی كربایه‌ یان ژی بۆ خوه‌ خواندبایه‌ و زۆر كه‌سان ژی په‌یڤێن كرێت و ره‌ش دگۆتنه‌ پێشمه‌رگه‌یی. لێ هه‌ر چه‌ند ده‌م بچیت دێ پتر راستی دیار بن و كه‌ڤیته‌ د وارێ راپه‌راندنێ دا ودێ كه‌ڤیته‌ دكه‌توارێ خوه‌ یێ دروست دا و ب تایبه‌ت پشتی هێرشێن تیرۆرستین داعشێ هاتینه‌ سه‌ر خاك و وه‌لات و ملله‌تێ مه‌ ب تنێ هه‌ر ئه‌و پێشمه‌رگێن هاتینه‌ ژبیركرن یێن كه‌ڤن و دێرین بووینه‌ خوه‌ جاره‌كا دی كریه‌ مه‌رتال و خوه‌ هاڤێته‌ به‌رسینگێ دوژمنی و قادا شه‌ڕی گه‌رم كری و دوژمن ل سنۆرێن وانان راوه‌ستاندین، جاره‌كا دی بۆ خه‌لكه‌كێ بیانی و یێ خوه‌یی سه‌لماند كو ئه‌و ناڤێ ل سه‌ر وانان جاره‌كا دی ساخكره‌ ڤه‌ و پتر بهێزخست ب تایبه‌ت ل ناڤه‌ندێن جیهانی و بیانی، هه‌ر وه‌سا ل ناڤ خه‌لكێ مه‌ ژی دا ناڤێ پێشمه‌رگه‌یی به‌رز هاته‌ راگرتن وجاره‌كا دی داستان توماركرن سه‌رێ ملله‌تێ كورد بلند كرن. ل داویێ دبێژم فه‌ره‌ حوكمه‌ت و سه‌ركردایه‌تی یا كوردی ب رژدی كار بكه‌ن ژبۆ خوشكرنا ژین و ژیارا ڤان قاره‌مانان و ره‌وشا وانان باشترلێ بكه‌ن و خه‌بات و خزمه‌تا پێشمه‌رگان ل به‌ر چاڤ بهێته‌ وه‌رگرتن و كار بكه‌ن پتر ببیته‌ هێزه‌كا نیزامی و سیسته‌می و یاسایی و ناڤێ پیرۆزێ پێشمه‌رگه‌ هه‌ر بمینیت به‌رز و بالا مینا كومتێن بلندێن چیایێن كوردستانێ و خورستی بمینیت مینا پیلایی و بریسقه‌دار بیت مینا تیرۆژكێن رۆژا ئازادیێ. له‌وما دبێژم ناڤێ پیرۆزێ پێشمه‌رگه‌یی هاته‌ قورتال كرن ژ به‌رزه‌بوون و نه‌مانێ.

ڕێبازا سایكۆلۆژیایا شرۆڤه‌كاری یاكۆ فرۆیدێ به‌رنیاس سه‌ركاروانییا وێ دكه‌ت د داهینانێن خوه‌ ل دۆر شرۆڤه‌كرنا لایه‌نێ ده‌روونیێ مرۆڤی كۆمه‌كا تێگه‌هان زێده‌كرینه‌ سه‌ر فه‌رهه‌نگۆكا ڤێ زانستێ، كو ئێك ژ وان حاشالێكرنه‌ (الانكار یان Denial) كه‌ ڕامانا وێ یا سایكۆلۆژیكانه‌ ره‌تكرنا دانپێدانێیه‌ ب لایه‌نه‌كێ دیاركری ژ وی كه‌توارێ كه‌ په‌یوه‌ندی ب تاكیڤه‌ هه‌ی. مه‌ره‌ما سه‌ره‌كی ژ كارئینانا میكانیزمێن به‌رگریكرنا سایكۆلۆژیك خوه‌پاراستنه‌ ژ روودانا نیگه‌رانیێ و په‌ریشانیێ ژ وی تشتی، ئانكۆ ئه‌ڤ تشته‌ دبنه‌ڕه‌تدا بۆ وی تاكی ژێده‌رێ جۆره‌ك سه‌رئێشیێیه‌، له‌وما تاكی دڤێتن ب ڕێیا حاشالێكرنێ ژ ڤێ ره‌وشێ و ئازار و ئێشانا سایكۆلۆژیك قۆرتابكه‌ت. هه‌رچه‌نده‌ ب دیتنا سایكۆلۆژیێ بكارئینانا ڤان میكانیزمان، كه‌ هژمارا وان خوه‌ ل زێده‌تر ژ ده‌ها دده‌ت، تاڕاده‌یه‌كێ بۆ خوه‌ گۆنجاندنێ ب مفانه‌، لێ ل هه‌مان ده‌مدا ژی بكارئینانا وان پتر ژ ئاسته‌كێ پێدڤی و گۆنجای نیشانه‌كه‌ ژ جۆره‌ك په‌ریشانیێ و تێكچوونه‌كا سایكۆلۆژیك و نه‌مانا باوه‌ری بخوه‌بوونێ ل نك وی تاكی و هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ و نه‌مانا ئارامیا ده‌روونی ل نك وی. ئه‌ڤ میكانیزمه‌ ژ لایه‌نێ “من ” كه‌ساتیێڤه‌ دهێته‌ دروستكرن و وه‌ك دیاره‌ كه‌ ئه‌ڤ پشكا گرنگ ژ ستراكچه‌رێ كه‌ساتیا مرۆڤی هژماره‌كا كارێن سه‌ره‌كی وه‌كی هزركرنێ، تێگه‌هشتن ژ تشتی و چاره‌سه‌ركرنا ئاریشه‌یا ب ستویێ خوه‌ڤه‌ دگریت. هه‌كه‌ر ده‌مه‌كێ دوور و درێژ و به‌رده‌وام “من” د بزاڤا بكارئینانا فرت و فێل و میكانیزمێن به‌رگریا ده‌روونی دا بیت، ده‌لیڤه‌ بۆ ئه‌نجامدانا كارێن سه‌ره‌كیێن خوه‌ نابیت.
ئه‌ڤ جۆرێ میكانیزمێن سایكۆلۆژی نه‌ك ته‌نێ ل سه‌ر ئاستێ تاكی به‌لكۆ د سیاسه‌تێدا ژی دهێته‌ دیتن. دۆزا گه‌لێ كورد ژ ڤی بابه‌تییه‌. نه‌ته‌وه‌یێ كوردی یێ خودان كه‌توار و كه‌لتوور و زمان و هه‌می سالۆخه‌تێن دیمۆگرافیێن نه‌ته‌وه‌یه‌كێ بۆ ده‌ماكێ دوور و درێژه‌ ب ڤێ میكانیزما سایكۆلۆژیك به‌لێ ل سه‌ر ئاسته‌ك مه‌زنتر و سیاسی و ده‌ڤه‌رێ سه‌ره‌ده‌ری دگه‌لدا دهێته‌ كرن و كه‌فتیه‌ به‌ر هێڕشێن نكۆلی لێكرنێ و حاشالێكرنا ڤی نه‌ته‌وه‌ی یا بوویه‌ قاچكێ ده‌ڤێ وان لایه‌ن و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن دژایه‌تیا وێ دكه‌ن. وان دوژمنێن نه‌ته‌وه‌یی هه‌رده‌مه‌كێ به‌ر پێیێن خوه‌ دیتبن ب هه‌می ڕه‌نگه‌كی دژایه‌تی و دوژمناتیا مه‌ یا كری و نه‌هێلایه‌ ئاڤا خۆش ب گه‌وریا مه‌ دا بچیته‌ خوارێ و بكارئینانا به‌رده‌وام یا ڤێ میكانیزمێ هزرا چاره‌سه‌ركرن و سه‌ره‌ده‌ریه‌كا كه‌تواری و راسته‌قینه‌ ل گه‌ل ڤێ دۆزا ره‌وا ل به‌ر به‌رزه‌كری. داویترینێ جۆرێن ڤه‌شارتیێن ڤێ میكانیزمێ خوه‌ د هێڕشێن رێكخراوه‌كا تیرۆریستی دا دیت كه‌ ب ناڤێ ده‌وله‌ته‌كا خه‌یالی خیڤه‌تێن خوه‌ ئینان و ل ڕه‌خ مالا مه‌ دیناندن و چاوا ده‌نگۆیێ ده‌وله‌تا كوردی گه‌هشته‌ دوژمنێن مه‌ وان ده‌ست ب پفدانا ڤان تیرۆریستان كرن و ب هاریكاریا هژماره‌كا خه‌لكێن ده‌ڤه‌رێ كه‌ د بنه‌ڕه‌تدا ئاكنجیێن ڕه‌سه‌نێن كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ نینن و ل سه‌ر ده‌مێن جو دا و نه‌خاسمه‌ قووناغا ده‌ستهه‌لاتا به‌عسا فاشی و سه‌دامێ گۆڕ به‌ گۆڕ هاتینه‌ ناڤ كوردان، په‌لاماری كوردستانێ دده‌ن و ب سه‌دان هزار كه‌سان ب دڕندایه‌تی و دوور ژ هه‌می پیڤه‌رێن مرۆڤاتیێ تالان دكه‌ن و دكوژن و دڕه‌ڤینن و ئاواره‌ و ده‌ربه‌ده‌ری كوردستانێ و جیهانێ دكه‌ن تنێ ژ به‌ر هندێ كو ژ ئه‌گه‌رێ قۆرتالبوون ژ زۆرداریێ به‌حسێ سه‌ربخوه‌یێ و ده‌وله‌تبوونێ دكرن و چونكی كوردن.
ژێـــده‌ر:1ـ بیشكچی، ئیسماعیل ( 2014). كۆمارا توركیا چ دا كوردان؟ كۆڤارا مه‌تین، ژ. 224، ل. 4-11.
2- صالح،قاسم حسێن. (2011)الشخصیه‌ العراقیه‌ المڤهروالجوهر- تحلیلاتسیكوسوسیولوجیه‌،گ. 2.

*بسپۆری پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی / به‌شی ده‌روونزانی/ زانستگه‌ی زاخۆ