ژ گرنگترین فاکتەرێن دەلیڤا تووشبۆنێ ب جەلتێ زێدەدکەن جگارەکێشانە، ھەروەسا ھندەک ئاریشێن دی یێن ساخلەمیێ ھەنە کو مەترسیێ ب تووشبۆنا نەخۆشیان زێدەدکەن وەکو بلندبوونا فشارا خوینێ و شەکرێ و قەلەویێ. پەنجەشێرا پیستی یا میلانی تووشی کەسێن پێنجی سالی دبیت، بەلێ ژبەر پێشکەفتنا ژیانا نوو وەلێ ھاتیە کو نەخۆشی تووشی سنێلە و گەنجێن بیست سالی ژی ببیت.
ئەڤرۆ، بەرپەرێ ساخلەمیێ:
ژ ئەنجامێ ئەو پێشکەفتنا پزیشکی یا د زوو دەستنیشانکرنا نەخۆشیان دا پەیدابووی، ئەو گوھۆرینێن کو ب سەر شێوازێ ژیانێ دا ھاتین وەکو خوارنا نەساخلەم و کێمیا ئەنجامدانا چالاکیێن لەشی، وەکریە کو گەلەک نەخۆشی تووشی گەنجان ببن ھێشتا دژیێ ١٧ و ١٨ سالیێ دا و ژوان نەخۆشێان ژی دێ ئاماژە ب حەفت نەخۆشیان دەین کو ژلایێ کومەلا ئەمریکی یا ساخلەمیا گشتی ھاتینە دەستنیشانکرن:
* پەنجەشێرا پیستی یا میلانی : پەنجەشێرا پیستی یا میلانی تووشی کەسێن پێنجی سالی دبیت، بەلێ ژبەر پێشکەفتنا ژیانا نوو وەلێ ھاتیە کو نەخۆشی تووشی سنێلە و گەنجێن بیست سالی ژی ببیت، چارەسەری بۆ نەھێلانا پەیدابوونا ڤێ نەخۆشیێ ئەوە قەستا سالۆنێن پیست رەشکرنێ نەکەین، ژبەرکو ئەو دەلیڤا توشکرنا ڤێ نەخۆشیێ ب سێ جارکی زێدەدکەن ل دووڤ پەیامەکا رۆژناما ” Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention”، ھەروەسا پێدڤیە کریمێن خوپاراستنێ ژ تیشکا رۆژێ ب کاربینن ل دەمێ مرۆڤ دناڤبەرا دەمژمێر ١٠-دویێ نیڤرۆ دەردکەڤیت، گرۆڤە ژی ھەنە کو خوارنا ڤیتامین بی پیستی ژ تووشبۆنا پەنجەشێرێ دپارێزیت.
* نەخۆشیا پێتیبوونا ھەستیان: ژیێ تایبەت بۆ دەستنیشانکرنا ڤێ نەخۆشیێ ٦٥ سالیە، ھندەک ژی د ژیێ ٥٠ سالیێ دا تووشی نەخۆشیێ دبن، کاترین دیمەر، رێڤەبەرا بەرنامێ ساخلەمیا ھەستیان ل کولیژا پزیشکی یا زانکۆیا واشنتون دبێژیت: بۆ خوپاراستنێ ژ ڤێ نەخۆشیێ پێدڤیە ھەستیێن خوە ب ھێز بێخین ئەوژی ب خوارنا ڤیتامین (دی) و کالسیومی، ھەروەسا شیرەتان دکەت کو رۆژانە راھێنان بھێنە کرن داکو ھەستی بھێزبکەڤن و خوە دووربکەن ژ جگارەکێشانێ و مەی ڤەخوارنێ ژبەرکو وەکو ژەھرێ نە بۆ ھەستیان.
* جەلتە: ئەڤ نەخۆشیە ژی پتر ل دەڤ کەسێن ٦٥ سالیێ و پێھەل دھێتە دیتن بەلێ د ئەڤرۆ دا تووشی گەنجێن بیست سالی و سیە سالی ژی دبیت، ژ گرنگترین فاکتەرێن دەلیڤا تووشبۆنێ ب جەلتێ زێدەدکەن جگارەکێشانە، ھەروەسا ھندەک ئاریشێن دی یێن ساخلەمیێ ھەنە کو مەترسیێ ب تووشبۆنا نەخۆشیان زێدەدکەن وەکو بلندبوونا فشارا خوینێ و شەکرێ و قەلەویێ و زێدەبوونا کولیسترۆلی یە دخوینێ دا، پێدڤیە چارەسەریا وان نەخۆشیا بھێتە کرن داکو گەنج تووشی جەلتێ نەبن.
*پەنجەشێرا مەمکی: ژیێ دەستنیشانکرنا ڤێ نەخۆشیێ ٤٥ سالی و پێھەلترە، بەلێ ل نوکە تووشی کچێن سنێلە ژی دبیت، (ئان باتریدج) رێڤەبەرا پرۆگرامێ نەخۆشێن پەنجەشێرا مەمکی ل پەیمانگەھا دانا فاربەر یا پەنجەشیرَێ دبێژیت بو نەھێلانا ڤێ نەخۆشیێ پێدڤیە ژن راھێنانان ب شێوەیەکێ رێکخستی بکەن و سەنگێ خوە ب پارێزن و خوە ژ مەی ڤەخوارنێ دوور بکەن، ھەکە وان فاکتەرێن زکماکی ھەبن پێدڤیە پێرابوونێن جدی وەربگرن دا تووشی ڤێ نەخۆشیێ نەبن وەکو چەند دەرزیکا وەربگرن یا مەمکی ژێڤەبکەن ھەکە زانی دێ تووشی نەخۆشیێ بیت.
* ئەلزەھایمەر: ژیێ پێشبینیکری بۆ تووشبۆنێ ب نەخۆشیێ ل سەر ٦٥ سالیێ دایە، بەلێ ھندەک ل ژیێ پێنجی سالیێ ژی تووش دبن، د.گوستافو ئەلفا، رێڤەبەرێ جڤاتا ماموستایێن دەروونی یێن ئەمریکی دیاردکەت کو دشیاندایە خو ژ ڤێ نەخۆشیێ ب پارێزن ب رێیا ھێزکرنا بیردانکێ و لەشێ خوە و مێشکێ خوە، ئەوژی ب رێیا فێربوونا زمانەکێ نوو یان فێربوونا چاوانیا ژەنینا پیانویێ و ئەو ھەموو تشت مفای دکەن، ھەروەسا دیاردکەت کو تشتێ مفای ل دلی بکەت دێ مفای ل مێشکی ژی کەت لەورا یا گرنگە ئاستێ کولیسترۆلی یێ کێم بیت و فشارا خوینێ ل خوارێ بیت و بەژن زراڤی بھێتە پاراستن.
* نەخۆشیا شەکرێ ژ جورێ دوێ: پتریا جاران ل ژیێ پێنجی ھەتا شێشت سالیێ تووشی ڤێ نەخۆشیێ دبن، بەلێ نوکە تووشی گەنجان و ھەتا زارۆیان ژی دبیت، ل ڤێرێ چارەسەری دخوارنێ دایی، و ئەگەرێ زێدەبوونا تووشبۆنا گەنجان ب نەخۆشیا شەکرێ بۆ تیتالێن شاش یێن خوارنێ و سیستەمێ شاش یێ ژیانێ و نەبوونا وەرزشێ ڤەدگەرن. میشیل ماگی، رێڤەبەرێ پەیمانگەھا مادستار یا نەخۆشیا شەکرێ دیاردکەت پتریا تووشبۆیێن وێ دقەلەون و ئەڤ قەلەوی یە ل زکی یە کو مەترسیا تووشبۆنێ ل دەڤ وان زێدەترە.
* ئێشا پاشایان: پتریا جاران ل ژیێ پێنجی ھەتا شیشت سالیێ تووشی ڤێ نەخۆشیێ دبن، بەلێ نوکە تووشی گەنجان دژیێ ٣٠ سالیێ دا دبیت، رۆبرت ھاریس ژ دەزگەھێ ھەودانا گەھان دیاردکەت کو بۆ نەھێلانا ڤێ نەخۆشیێ رێگرتنە ل مەی ڤەخوارنێ و پاراستنا سەنگێ لەشی یە، دیسا دبێژیت: دووڤچۆنا ریجێمەکا نەساخلەم کو ب لەز سەنگ کێم ببیت دبیتە ئەگەر کو رێژا ترشیێ بۆریک زێدەببیت کو ئەوژی دبیتە ئەگەرێ تووشبۆنێ ب نەخۆشیێ.

ئەڤرۆ:
د.لیندا ڤان ھورن، ڤەکولەرا خوارنێ ل زانکۆیا نورتایسترن یا ئەمریکی دیارکر کو ئەو سودیومێ دناڤ ڤان جورە خوارنا دا ھەی نە ب رێیا وێ خوێ دھێت ئەوا ئەم ل سەر خوارنێ زێدەدکەین، بەلکو ب رێیا خوارنێن ئامادەکری دھێت و یا دروست ئەوە کو ٢.٣٠٠ ملگم سودیومی رۆژانە نەھێنە خوارن، بەلێ مرۆڤێن سروشتی گەلەک پتر ژ وێ دخووت و کەسانێن ئەمریکی رۆژانە ب شێوەیەکێ ناڤنجی دۆرێن ٣.٤٠٠ ملگم دخوون و دەمێ سودیوم دناڤ خوینێ دا زێدەبوو دێ مەترسی ب تووشبونێ ب فشارا خوینێ و سکتا دلی و نەخۆشیێن دی یێن دلی ژی زێدەبیت.

ئەو خوارنێن کو دڤێت خوە ژێ دوور بکەین ئەڤەنە:
١- نان: پارچەکا نانی دبیت یا پێکھاتی بیت ژ ٢٣٠ملگم سودیومی، لەورا باشترە خوارنا نانی یا رۆژانە کێم بکەی.
٢- گوشتێن ھاتینە چارەکرن یان ئەوێن خوێ کری: خوارنێن چارەکری ژی گەلەک سودیوم د ناڤ دا ھەیە و دبیت پارچەکا گۆشتێ عەلوکێ پتر ١.٠٥٠ ملگم سودیومی دناڤدا ھەنە.
٣- پیتزا: پارچەکا پیتزایێ یا پێکھاتیە ژ ٧٦٠ ملگم سودیوم.
٤- مریشک: پارچەکا مریشکێ ژ ٦٠٠ ملگم خوێ پێک دھێت و دیسا مریشکێن جەمەد گرتی ژی گەلەک خوێ دناڤدا ھەیە، لەورا باشترە بەری کەلاندنێ باش بھێنە شووشتن.
٥- شوربە ب گشتی: ھەر کیسکەکێ شوربێ ل بازاری، دبیت ٩٤٠ ملگم سودیوم د ناڤ دا ھەنە.
٦- ساندەیج: نان و گوشت و پەنیر ھەمی د سودیومی دپێکھاتینە و ھەکە تە کەتشەپ و مایونیز ژی ل سەر زێدەکرن ھەلبەت دێ رێژا خوێ ژی ھێشتا زێدەنتر لێ ھێت.