ئـەرێ نـاوسك گـۆڕە یـان ژی چلخانەیە؟
كۆڤان ئیحسان
ناوسك ژۆرەكا بچویكە یا د ناڤ كەڤرا ڕا هاتیە كولان، مشە ل دەڤەرا مە دهێتە دیتن، نەخاسمە كو ل دەڤەرا بەهدینا هەتا دگەهتە رویبارێ زێ یێ مەزن دهێنە دیتن، ل رەخێ هەڤلێرێ ناهێنە دیتن، ئەڤ ئێدیەمێن ل خارێ هەمیا گرێدانا ب ناوسكێ ڤە هەی، بۆ سەردەمێن جودا ڤەدگەرن.
ناوسك، نەعوسك، نەعیسك: ئەڤ ناڤە بۆ وان جها دهێتە گۆتن كو شكەفتێن بچویكن د كەڤرا ڕا هاتینە كولان.
دوخما یان ژی توخمە: دناڤ بیروباوەرێن زەرەدەشتیا دبێژنە ڤان جها دوخمە یان ژی توخمە ب رامانا گوڕ دهێتن، كو هەستیێن مریا دكرنە دناڤ دا.
لاوسك: ل وەڵاتێ فینیقیا (دەڤەرا شامێ) و مسرا كەڤن ب رامانا گوڕ دهێت.
صومەعە: پەیڤەكا عەرەبیە هەر بۆ ناوسكێ دهێتە گۆتن.
قلێسە یان ژی قلایە: د ئەزمانێ سریانی دا بۆ ناوسكێ دهێتە گۆتن، رامانا وێ ژۆرەكا بچویكە بۆ پەرستنێ، ئەو هزر دكەن كو پەیڤا ناوسك یا ژ پەیڤا (نساك) هاتی، كو ب نەساكێن زولم لێ كری، د بەرنیاس بوون.
سیلۆ یان ژی هیرمیتاگی (Silo, Hermitage): ئەڤ پەیڤە د ئەزمانێن ئەورۆپی و ئینگلیزی دهێنە بكارئینان، سیلۆ بۆ سایلۆیێ دهێتە بكارئینان ئانكو جهێ پاراستنا دەخل و دانی، بەلێ وەكی زاراڤێ كەڤن ب رامانا ناوسك دهێت، هیرمیتاگی ژی وەكی گوڕ دهێتە بكارئینان.
دێ هێینە سەر دەڤەرا بەهدینا كو مشە ناوسك لێ دهێنە دیتن، دبیت ئەم گەلەكێ ل سەر ڤان ناوسكا نەزانین، چنكی ڤەكولین ل سەر نەهاتینە كرن كو وەزیفێ وان ب دروستی یێ دیار نینە. سوماس لاوری و دكتور گرانت ل ساڵا ١٨٥٠ دەمێ بەر ب ئامێدیێ دچوون، ل گوندێ خۆرپنیێ یێن راوستاین، دیار دكەت كو ناڤێ وێ شكەفتێ (ناوسك) بوو، دیار دكەت كو ئەو جهە گوڕ بووینە د سەردەمەكی دا .(Laurie & Dr Grant 1853, p 230)
ئەڤ ناوسكە وەكی ژۆرا یێن هاتینە كولان، ل دەڤ مەسیحیا ب ناوسكێن رەبەنا د بەرنیاسن، ژ ناڤدا بەرفرهە دبن و هندەك جارا ژی پێكڤە دهێنە گرێدان، ئەڤ ژۆرە پتر وەكی گوڕانە، ئەندازیارێ ئەلمانی والتەر باخمان ل ساڵا ١٩١١ سالوخەتا ناوسكێن خنسێ ل دەڤەرا شێخان دكەت و دیار دكەت كو ئەو جهێن رەبانانە. بەلێ بەری وی ب ٩٠ ساڵا ئانكو ل ساڵا ١٨٢٠ كلۆدیس جێمس ریچ سالۆخا ڤان ناوسكا دكەت كو گۆڕستانێن كەڤرینە ل نێزیكی ناوسكێن رەبەنا. ڤەشارتنا مریا د ناڤ ژۆرێن د كەڤرا ڕا كولای ل رۆژهەڵاتا ناڤەراست ب كێمیڤە بۆ سەروەختێ ئورارتیا دزڤرن، ئانكو بۆ سەدا ٩-٨ بەری زایینێ دزڤرن (Reade & Anderson 2013, p 120).
ئەو سەردەمێن پشتی زایینێ هاتین، گوڕستانێن د كەڤرا ڕا كولای دهێنە دیتن، نەخاسمە ل باژێرێ روهایێ (ئیدیسا كەڤن) كو بۆ چەرخێ سیێ زایینی دزڤرن، د سەردەمێن مەسیحی دا گرێدانەك دناڤبەرا دەڤەرا مە و روهایێ دا هەبوو، ل دەستپێكا چەرخێ حەفتێ زایینی گورستانێن جوهیا ژی ل ڤێ دەڤەرێ هەبوون، دبیت هندەك ژ ڤان ناوسكا بۆ پشتی هاتنا ئەسكەندەرێ مەقدونی ل ساڵا ٣٣١ بەری زایینێ بزڤرن .(Hasan 2019, p 185).
دیرۆكنڤیسێ مەسیحی جان فیی ل ساڵا ١٩٤٣ یێ هاتیە گوندێ ئەرەدنا و سەرا ناوسكێن وی گوندی یا دای، بەحسێ ناوسكەكێ دكەت كو دبێژنێ ناوسكا عەرەبی، دیار دكەت كو ئەڤ جهە ب مەسیحیاڤە د گرێداینە، نەخاسمە دەمێ ل ژێر زولما دینی ل سەر دەستێ ساسانیا (فیی ١٩٨٤، ص ١١٤). ل دەمێ راگەهاندنا ڤان شوینوارا ل ساڵێن پێنجیان دا، ڤەكولەرێن ئیراقی ژی ناڤێ وان هەر ب سەومەعە ئیناینە (سلمان، ١٩٧٠، ص ٢٩٣). وەكی دیار ناڤێ وان یێ درست نەگۆتیە، كو ب ناوسك د بەرنیاس بوون.
یا دیار و بەرئاقلە كو ئەڤ جهە د بنیات دا گۆڕ بووینە، چنكی ل جهێن بلند و ڤەدەر هاتینە چێكرن، دا دەستێ خەلكی و گیانەوەر ب ساناهی نەگەهنێ، دبیت پشتی هینگێ ژ لایێ دیندارێن مەسیحیا وەكی خلوە یان ژی چلخانە هاتبنە بكارئینان، نەخاسمە وەختێ مەسیحی ل ژێر زولما دینی ل بن دەستێ ساسانیا.
ژێـدەر:ـ
سلمان، عيسى، ١٩٧٠، المواقع الاثرية في العراق، بغداد: وزارة الاعلام.
فيي، جان، ١٩٨٤ «مزار سلطان مهادوخت، ترجمة نجيب قاقو، بين النهرين (٤٧): ١١١-١١٦.
Hasan, Bekas Jamaluddin., 2019. Les bas-relief rupestres montagnes du Kurdistan (Irak). Lyon: Universite Lumiere Lyon 2.
Laurie, Thomas, and Dr Grant., 1853. The Mountain Nestorians. Vol. K1. Washington
Reade, Julian, and Julie Anderson., 2013. «Gunduk, Khanes, Gaugamela, Gali Zardak- notes on Navkur and nearby rock-cut sculptures in Kurdistan.» Zeitschrift Assyriologie 103 (1): 69-123.
