ئه‌گه‌رێن ئاریشێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤین
فه‌یله‌سۆفێ مه‌زنێ ئه‌مریكی جۆن دێیڤی (1859-1952) د چه‌ند دیِرێن ساده دا قۆناغێن چاره‌سه‌ركرنا هه‌ر ئاریشه‌یه‌كێ ل به‌ر مرۆڤایه‌تی ڕۆهن دكه‌تن. پێداچوون ب وان قۆناغان نیشان دده‌ن كو خالا ده‌ستپێكێ ده‌ستنیشانكرنا خۆدێ ئاریشێ یه، ئانكو ئاریشه چه‌وا دروست دبیتن و چه‌وا سه‌رهلده‌تن. چ گۆمان تێدا نینه هه‌ر كاره‌كی ڕه‌نگڤه‌دان و كارڤه‌دانه‌ك یا هه‌ی، و د هه‌مان ده‌مدا هیچ بوویه‌ره‌ك و كاره‌ك و روودانه‌ك بێ ئه‌گه‌ر و بێ بناس سه‌رهه‌لناده‌تن و روو ناده‌تن. هه‌كه‌ر ئه‌م ڤان لایه‌نان د هه‌ڤكێشه‌یه‌كێدا بده‌ینه به‌رئێك ڕاستیه‌ك بۆ مه ڕۆهن و ئاشكرا دبیتن و ئه‌و ژی خالا ده‌ستكرن ب چاره‌سه‌ریێ یه كو ژ خۆدێ ئاریشێ و دیاركرنا سنوور و تۆخیبێن وێ و ئه‌گه‌رێن وێ ده‌ست پێدكه‌تن.
هه‌كه‌ر مرۆڤایه‌تی به‌رده‌وام د ئاگرێ ئاریشه‌یان دا كه‌لیه و چ جاران نه‌شیایه خوه ژ ئاریشه و كێشمه‌كێش و ململانێیێن خوه، كو د ئه‌نجامدا دبیته ئه‌گه‌رێ دروستبوونا شه‌ڕان د ناڤبه‌را ئالی و نه‌ته‌وه و وه‌لاتێن جودا جودا دا، لێ نێڕینه‌ك سه‌رڤه‌یی مه دگه‌هینیته ڕاستیه‌كا ته‌حل و دژوار و ئه‌و ژی زێده‌بوونا ڕێژه‌یا جه‌نگ و ئاریشانه ل ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین، كو خوه ل ده‌هان شه‌ڕان ل ڤان چه‌ند سالێن بووری دده‌تن.
هه‌كه‌ر مه بڤێتن پێنگاڤه‌كێ به‌ره‌ڤ ده‌یناندنا ستراتێژییه‌كا ژێهاتی بۆ نه‌هێلانا وان ئاریشه‌یان بهاڤێژین و ل دووڤ خالێن فه‌لسه‌فه‌یا جۆن دێیڤی بچین بۆ نه‌هێلانا ئاریشه‌یان، پێدڤییه ئه‌م ژ ناڤه‌رۆكا ستراكتوورێ كه‌ساتیا تاكێ ڕۆژهه‌لاتی و خۆدێ وی ده‌ست پێبكه‌ین. ئایا ئه‌ڤ كه‌ساتیه د چ تشتان و ساخله‌تان دا وه‌ك مرۆڤێن ده‌ڤه‌ر و جهێن دیترێن جیهانێیه و د چ ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیان دا وه‌كو وان نینه؟ ئه‌و كیژ بناسن كارتێكه‌ریێ د دروستبوونا كه‌ساتیا وی دا دكه‌ن؟ ئه‌و كانی چنه ئه‌وێن تاكێ ڕۆژهه‌لاتی ئاڤێ ژێ ڤه‌دخۆتن و بنیاتێ كه‌ساتیا وی ل سه‌ر وێ ڤه‌خوارنێ ئاڤا دبیتن؟ ئه‌و جڤاك ل سه‌ر چ بنه‌ما و بۆها ( القیم ) و پره‌نسیپ و یاسایا بڕێڤه دچیتن و دهێته ده‌یناندن و كارتێكرنێ ل سه‌ر چه‌نداتی و چه‌وانییا ئاڤا بوونا كه‌ساتیا وی تاكی دكه‌ن؟ ئایا ئه‌گه‌ر و بناسێن كولتوَرینه یان جڤاكی یان سیاسینه یان ژی په‌روه‌رده‌ینه؟
چ گۆمان تێدا نینه مرۆڤان ژبلی پێدڤیاتیێن سایكۆلۆژیك و جڤاكی پێدڤیاتیێن هه‌ین فیزیۆلۆژیك و بایلۆژیكن وه‌كی خوارن و ڤه‌خوارن و. .. هتد، لێ ئایا شه‌ڕێ مرۆڤان ل ده‌ڤه‌رێن مه تنێ ل سه‌ر خوارنێ و ڤه‌خوارنێ نه؟ دبیتن هنده‌ك كه‌س بێژن ” به‌لێ “، به‌لێ ئه‌م بیرا وان دهینین ل دووڤ گۆتنا بسپۆرێن ئێكۆلۆژی و تایبه‌ت پێدڤیاتیێن جیهانا مه تێرا نێزیكی ( 70 ) مه‌لیار مرۆڤان دكه‌تن، ل ده‌مه‌كی كو ڕێژه‌یا ئاكنجیێن جیهانا مه ئه‌ڤرۆ هێشتان ژ ( 7 ) مه‌لیار مرۆڤان نه‌بوورییه! پا ئه‌گه‌ر چنه؟؟ دیاره بۆ ڤه‌دیتنا ئه‌گه‌ران و كڤشكرنا وان بناسێن ل پشتا ئاریشه‌یێن مرۆڤایه‌تی و وان ڤێكڕا به‌ردده‌تن پێدڤی دكه‌تن ئه‌م ل سه‌رچاوه و ژێده‌ر و بناسێن دیتر بگه‌ڕهین. چنكو دڤێتن وه‌ك ددانه‌كێ ڕزی یان ئه‌و ددان بهێته ده‌رئینان و یان ژی بهێته پڕكرن دا ئێش و ئازارێن مرۆڤی كێم ببن.
ل دووڤ ژێده‌رێن زانستی و ب تایبه‌ت هژماره‌ك ژ ڕێباز و بیردۆزێن ده‌روونناسی فه‌رهه‌نگ و كولتوَرێ هه‌ر جڤاكه‌كێ ڕۆله‌ك سه‌ره‌كی د ئاڤاكرنا كه‌ساتیا مرۆڤی دا دگێڕن و ئه‌و بۆها و بیر و باوه‌رێن وی باوه‌ری پێهه‌ین به‌رهه‌مێ ڤێ كاریگه‌ریێ یه. و ئه‌ڤه ئانكو هنده‌ك بناسێن نه‌په‌نی و نخافتی و ڤه‌شارتی یێن كولتوَری و فه‌رهه‌نگی یێ، ل پشتا گه‌له‌ك ژ ئالۆزی و ئاریشه یێن مه هه‌ین و ئه‌ڤ كولتوَر و فه‌رهه‌نگه دبیته به‌رێ بنیاتێ كه‌ساتیا تاكێ ڕۆژهه‌لاتی و وی نه‌چار دكه‌تن بشێوازه‌ك تایبه‌ت هزر و ل دووڤدا ژی ڕه‌فتار بكه‌تن. ئه‌ڤ كولتوَره هه‌مان ئه‌و ڕابوون و ڕۆینشتن و خوارن و ڤه‌خوارن و هزركرن و دیتن و هه‌ستپێكرن و سۆزداری و لایه‌نێن هه‌لچوونی یێن مرۆڤینه، وه‌ك مه ئاماژه پێدای، ژێده‌رێ گه‌له‌ك یان هه‌موو بیر و باوه‌رێن وان مرۆڤانه ئه‌وێن د ناڤا له‌پێن ڤێ كولتوَرێ جڤاكی په‌روه‌رده دبن و دژین و ئه‌ڤ بیر وباوه‌ره ژ نڤشه‌كی بۆ نڤشه‌ك و مرۆڤێن دیتر دهێنه ڤه‌گۆهاستن. له‌وما هه‌كه‌ر ئه‌ڤ ئه‌گه‌ر و بناسه بهێنه ڤه‌دیتن، پێدڤیه گۆهۆڕین تێدا بهێنه روودان دا ئاراسته‌یا كاتێكه‌رییا وان ل دووڤ كاودان و چه‌رخێ نوی و ئاسۆیێن ژیانا هه‌ڤچه‌رخ بهێنه گۆهۆڕین، چنكو ژیان به‌رده‌وام یا دگۆهۆڕینێدا و نابیتن ب پیڤه‌ر و بۆهایێن كه‌ڤن سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل كاودانێن نوو دا بهێته‌كرن. به‌رۆڤاژی دبیته ئه‌گه‌رێ هندێ كولتوَره‌كێ نه‌ساخ و له‌شئێش دروست ببیتن و كارتێكرنه‌كا نه‌رێنی د خۆدێ مرۆڤان دا بكه‌تن. چنكو هه‌كه‌ر ئه‌ڤ گۆهۆڕینه د هزر و مێنتالیته و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و بۆهایێن تاكی و جڤاكێ دا نه‌هێنه‌كرن و ل دووڤ ستانده‌ردێن ده‌می و هه‌ڤچه‌رخدا نه‌هێنه گۆهۆڕین و ڕاستڤه‌كرن گه‌له‌ك گیر و گرفت و ئاریشه و ئاسته‌نگ ژێ په‌یدا دبن كو نموونه‌یا وان هه‌موو ئه‌و جه‌نگ و ئالۆزی و تووندره‌وی و تووند و تیژی و ده‌مارگیری و. .. هتد، كو ئه‌ڤرۆكه جیهان بگشتی و ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین تێكه‌فتی و مه‌زنترین نموونه ژی سه‌رهلدانا ڕێكخراوێن تیرۆریستی یێن وه‌كی داعشێ و. .. هتد، كو ئه‌ڤرۆكه به‌ربووینه گیانێ جیهانێ و ده‌ڤه‌رێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ