بڕینا بودجه‌یا هه‌رێمێ
پشكا ئێكێ
په‌روین ره‌مه‌زان دۆسكى
ده‌مێ هه‌ر ده‌وله‌ته‌ك ب تێگه‌هێ نوویێ ده‌وله‌تینیێ دهێته ناساندن یه‌ك ژ پێگیریێن هه‌ره گرنگێن وێ یێن ده‌ستوورى ئه‌وه: ژیانه‌كا سه‌رفراز بۆ گشت وه‌لاتییان بیێ هیچ جوداهیه‌ك دابین بكه‌ت، ئه‌ڤه ژى ب رێكا په‌یداكرنا داهاتییه‌كێ داراییێ پێدڤى بۆ دابینكرنا خه‌رجیێن خوه د چوارچووڤه‌یێ بۆدجه‌یه‌كا گشتى دا كو ده‌سپێكا هه‌ر ساله‌كا دارایى ئه‌و بودجه‌یه دهێته به‌رهه‌ڤكرن و ده‌ستهه‌لاتا یاسایى كو نوونه‌راتییا گه‌لى و ژێده‌رێ ده‌ستهه‌لات و یاسادانانێ یه باوه‌ریێ دده‌ته وێ بودجه‌یێ.
ژبه‌ركو ئه‌و یه‌كه‌یێن ده‌وله‌تا فیدرال ژێ پێكدهێت (هه‌رێم یان ویلایه‌ت یان كانتوون) ژ ئالیێ دارایى ڤه سه‌ربه‌خوه‌ییا خوه هه‌یه، له‌وما دڤێت پشكه‌ك ژ وێ بودجه‌یا گشتییا ده‌وله‌تا فیدرال بۆ وان هه‌رێمان بێته ته‌رخان كرن، ژ وێ رۆژا ده‌ستوورێ كۆمارا ئیراقێ یێ 2005 كه‌تیه د وارێ بجهئینانێ دا پێكهاتن هاتیه‌كرن رێژه‌یا 17% ژ خه‌رجیێن فیعلى (خه‌رجیێن حوكمداریێ) و 17% ژ كۆما خه‌رجیێن كارپێكرنێ و وه‌به‌رهێنانێ) ژ بودجه‌یا گشتییا فیدرالى یا ئیراقێ بۆ هه‌رێمێ بێته ته‌رخان كرن، ئه‌ڤه ژى پشتى برینا خه‌رجیێن سه‌روه‌رى و ل دووڤ وێ بودجه‌یا هاتیه په‌سه‌ندكرن دهێته په‌سه‌ندكرن. سالانه هه‌موو یاسایێن بودجه‌یا گشتییا فیدرال ئاماژه ب وێ رێژه‌یێ كریه و وه‌زاره‌تا داراییا ئیراقێ پێگیركریه ب مه‌زاختنا وێ رێژه‌یێ، به‌لێ حوكمه‌تێن ئیراقێ یێن ژ سالا 2005 ڤه حوكمدارى كرى پێگیریێن خوه یێن ده‌ستوورى بنپێكرینه و سیاسه‌ته‌كا ئابۆرییا دلره‌ق و ل دووڤ به‌رنامه‌كێ نه‌خشه بۆ كێشاى به‌رامبه‌رى خه‌لكێ كوردستانێ گرتیه به‌ر و مه‌ره‌ما وان ژى بێزاركرنا خه‌لكێ كوردستانێ بوو ئه‌ڤه ژى ب رێكا:
1. كێمكرنا رێژه‌یا ته‌رخانكرى بۆ هه‌رێما كوردستانێ یا د باشترین ره‌وش دا ژ 11-12% ده‌رباز نه‌بوویه.
2. جوداكرنا خه‌رجیێن سه‌روه‌رى ژ خه‌رجیێن گشتى ژ پشكا هه‌رێمێ، زێده‌روویێ د ته‌رخانكرنا ڤان خه‌رجییان دا و زێده‌كرنا ره‌نگ و جۆرێن ڤان خه‌رجییان، ب ئاوایه‌كى ل دووڤ بڕگه‌یا (ب) ژ مادده‌یێ 13 ژ یاسا بۆدجه‌یا گشتییا فیدرال ژماره 1 سالا 2006 ێ ژمارا وان خه‌رجیێن ل سالا 2006 ب (16) جۆرێن خه‌رجییان هاتبوون دیار كرن. به‌لێ ب ره‌نگه‌كێ به‌رده‌وام جۆرێن وان خه‌رجییان زێده دكرن هه‌تا ژمارا وان گه‌هشتییه (33) جۆرێن خه‌رجیێن سه‌روه‌رى، ئه‌ڤه زێده‌بارى قه‌ر (ده‌ین) و حه‌واله و قستێن قه‌ران ژمارا وان گه‌هشتییه (34)ان، ل دووڤ بڕگه‌یا دووێ ژ مادده‌یى 18 یێ یاسا بۆدجه‌یا گشتییا كۆمارا ئیراقێ یا سالا 2017 ژماره (44) سالا 2017.
3. بێ بهركرنا گه‌لێ كوردستانێ ژ هێزا ئابۆرى، ب بڕینا پشكا هه‌رێمێ ژ بودجه‌یا گشتى ژ مه‌ها شباتا 2014 ڤه.
4. كێمكرنا پشكا هه‌رێمێ یا ده‌رمانان، د باشترین ره‌وش دا 60- 65% ژ پشكا هه‌رێمێ دهنارتن، ل ده‌سپێكا چریا ئێكێ 2016 ێ ڤه ئه‌و ژى كریه 25-30%.
40 هه‌لبژارتن ل سالا 2024 سیاسه‌تا جیهانێ دێ دروست دكه‌ن
كێ دبێژیت دیموكراسى دمریت؟ بڕیاره سالا،2024، 40 هه‌لبژارتنێن نیشتمانى ل جیهانێ بهێنه ئه‌نجامدان. ئه‌نجامێن ئه‌ڤان هه‌لبژارتنان ب ئاوایه‌كێ جودا و پێكڤه دێ هاریكاربن كا كى دێ ل سه‌دسالا بیست و ئێكێ جیهانێ كونترۆل كه‌ت و دێ ب چ ئاراسته دا به‌ت.
د ڤێ كاسا سۆپه‌ر یا پڕه‌نه‌ته‌وه‌یى و فره‌لایه‌نییا دیموكراتیك دا، هنده‌ك ژ ده‌وله‌تێن هه‌رى ب هێز و ده‌وله‌مه‌ند دا (ئه‌مه‌ریكا و هندستان و به‌ریتانیا)، هنده‌ك یێن هه‌رى لاواز (سودانا باشور)، یێن هه‌رى تاكڕه و (رۆسیا و ئیران) و یێن هه‌رى فشار و سترێسدار (تایوان و ئوكرانیا) ڤه‌دگریت. هنده‌ك هه‌لبژارتن دێ ڤه‌كرى، ئازاد و دادپه‌روه‌رانه بن، لێ گه‌له‌ك كێم. هنده‌ك ژى هه‌ر ب هیچ شێوه‌یه‌كى د ئازاد نابن.
ب ئاوایه‌كێ پاردۆكسى (المفارقات)، ئه‌ڤ ڤیستڤالا ده‌نگدانا بێ وێنه ل ده‌مه‌كى دهێت كو فوڕمێن كلاسیكێن دیموكراسییا لیبرال دكه‌ڤیته به‌ر هێرشێن وجودى یا ده‌ستهه‌لاتدارن و دكتاتۆران وه‌كى (شى جینپینگى) ل چینێ و (فلادیمێر پۆتین) ل روسیا، و پارتێن نه‌ته‌په‌رست – پۆپیۆلیستى و راستگر و توندڕه‌و وه‌كى (فیدس) ل هنگاریا، و سوپا و كوده‌تاچى و چه‌كدارێن ئیسلامى ژ فنزولا هه‌تا چاد.
ئازادییا جیهانێ بۆ هه‌ڤده‌مین سال ل سه‌ر ئێك ل كێمیێ دا، شه‌ڕێ مۆسكۆ یێ دوژمنكارانه بۆ سه‌ده‌ما هۆڤاتیێ وێرانكارییا مافێن مرۆڤان ل ئوكرانیا. كۆده‌تایێن نوى و هه‌ولدانێن دى بۆ تێكدانا حوكمه‌تا نوێنه‌رى بوونه ئه‌گه‌رێن نه‌سه‌قامگیریێ ل بوركینا فاسۆ و تونس و به‌رازیل … زۆرده‌ستى و سنورداركرنا ئازادییێن سه‌ره‌كى ل گینیا و توركیا و میانمار و تایلاند یا به‌رده‌وام بوو. دیسا 35 وه‌ڵات د مافێن سیاسى و ئازادییێن مه‌ده‌نى دا كێم بووینه، 34 ژى ده‌ستكه‌فتێن گشتى ب خوه ڤه دیتینه. خۆسه‌پێنه‌ر نه دبێ شاشى بوون و نه ژى دبێ ركابه‌ر بوون (باندورا گه‌نده‌لیێ و بالكشاندن ل سه‌ر كونتڕۆلكرنا سیاسى ل سه‌ر حیسابا ژێهاتیبونێ، سنورێن وێ مودێلا تاكڕه‌وانه ل په‌كین، موسكو، كاراكاس، یان ته‌هران ئاشكه‌را كر).
باندۆرێن جیوپۆلیتیكى و ئابۆرى یێن گه‌له‌ك ژ شه‌ڕێن سندوقێن ده‌نگدانێ، كو كێم یان زۆر ب ئێكجارى روودده‌ن، دبیت بۆ زێده‌تر نه ئارامیكرنا جیهانه‌كا نه ئارام – ب باشى یان خرابى ئێكبگرن. بۆ نموونه، دێ بیته ئیلهام، ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ر د هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ مه‌ها ئادارێ دا كه‌ڤنه‌په‌رستێن مه‌لایێن ژنكوژێن ئیرانێ ده‌ربێخن. دهێته پێشبینى كرن گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ ئیرانێ بایكوتا ده‌نگدانێ بكه‌ن.
لێ ناسناڤێ سه‌خته‌كارترین هه‌لبژارتنێن ساڵا 2024 دڤێت بۆ رۆسیا بچیت و ئه‌گه‌ر هه‌یه بیلاروسیا ژى ل پلا دوێ بهێت. پۆتینى هه‌ڤڕكێن خوه زیندان، ده‌ربه‌ده‌ر یان ژناڤبرینه؛ هێشتا رێژه‌یا په‌سه‌ندكرنا كه‌ساتییا وى پشتى نێزیكى 25 ساڵان د گۆپیتكا سه‌رۆكاتیێ دا یا بلنده، چونكى گه‌له‌ك ژ روسان هیچ سه‌ركرده‌یه‌كێ دى نانیاسن.
وه‌رگێران ژ ئنگلیزى: عزه‌ت یوسف
نڤێسین: سیمون تیسدال
