تێبینیه‌كا ته‌كنیكی و ڕاڤه‌كرنه‌كا سۆسیۆلۆجی بۆ چه‌پا گلێشی
ئیبراهیم سپینداری
پێشیا دو مه‌هان هێژایێ چیرۆكنڤیس ئه‌دیب عه‌بدالله ی په‌رتووكا خوه یا بناڤێ <<چه‌پا گلێشی >> بۆ من شاند . ل سه‌ده‌ما نه بوونا ده‌می, من ب ئاوایه‌كێ ب له‌ز خواند لێ؛ من هه‌ست ب قورساتیا ڤی كارێ وی یێ هونه‌ری, كو قه‌فته‌كا چیرۆكێن كورتن, كر .
ده‌ما ئه‌ز هاتیمه دهۆكێ من ده‌نگڤه‌دانا وێ د میدیایا لۆكال ده دیتی و بهیستی, جاره‌كا دن خوینا من زاخ ڤه‌گه‌ڕاند دوباره ڤی كاری ب چاڤێ ره‌خنه‌یێ بخوینم. پشتی خواندنا دووێ ئه‌ز پتر داخبار بووم و من بریار دا ئه‌ز ژی په‌یڤێن خوه ب سڤكاتی برێژم, چونكو تێركرنا ره‌خنه‌یی یا گشتی یا ڤی كاری, ده‌مێ دخوازیت و نكاری ل سه‌ر به‌رپه‌رێن رۆژنامه‌یه‌كێ , ب ئێك گوتار به‌لاڤ بكه‌ی .
1.تێبینیه‌كا ته‌كنیكی .
رۆمان و كورته رۆمان, چیرۆك و كورته چیرۆك, هه‌مو د هه‌ڤبه‌شن د هنده‌ك ستوونێن سه‌ره‌كی یێن ئاڤاكرنێ و ڤه‌هاندنێ ده . ڤه‌هاندنا وێ ((الحبكه)) بێی دو ڕه‌گه‌زێن سه‌ره‌كی یێن ب هه‌ڤرا گرێدایی پێك ناهێن , ئه‌و ژی جێ و رێكخستنا ده‌می یه. ڕوودان و كارێكته‌ر ژی ئه‌و ڕه‌گه‌زن كو جێ و ده‌ما پڕ دكه‌ن. هه‌ر جۆرێ نڤیسینێ ئه‌ڤ ڕه‌گه‌زێن مه رێزكرین تێده نه‌بن, چه‌ند درێژ بیت نكاری نه ب ڕۆمان و نه ب چیرۆك بهه‌ژمێری. كارێ وێژه‌یی چه‌ند یێ كورت بیت , هه‌كه‌ر ئه‌ڤ چار ڕه‌گه‌زێن من ئانینه زمان تێده هه‌بن , دكاری ب چیرۆكا كورت بهه‌ژمێری .
كه‌كێ ئه‌دیب ئه‌ڤ مه‌رجێ ته‌كنیكی ل پێش چاڤ نه‌گرتیه. دبینی هنده‌ك كارێن وی به‌رپه‌ره‌كێ ناڤنجی پڕ دكه‌ن, نه ده‌م تێده‌یه, نه جێ , نه روودان, چیرۆك نینه, به‌لكو هوزانێن ئازاد یێن پڕ جوان و ب ڕامانن لێ؛ وی د قه‌فته چیرۆكێن كورت ده ئانیه خوار, وه‌كو (( ڤیسته‌ڤالا هزركرنێ )) دیسا ((من بیریا ته كری ))و هنده‌كێن دن ژی.
لێ هنده‌ك كارێن وی پڕ كورتن, دیسا ژی هه‌موو مه‌رجێن چیرۆكا كورت تێدا هه‌نه. كورته چیرۆكا ب درویشمێ << زیندان >> باشترین نموونه‌یه و ئه‌و ب ته‌نێ نینه.
چه‌ند كاره‌كێن دن به‌رچاڤ دكه‌ڤن, خوینه‌ر هه‌ست دكه‌ت كو پارچه‌كه ژ ماكا خوه هاتیه ڤه‌بڕین, چونكو كار ڤه‌كری دمینه. نموونه چیرۆكا <<پیرۆزی >> و ئه‌و ب ته‌نێ ژی نینه. ئه‌ڤ كارێ وی وه‌كو په‌چكه‌كا په‌خشانێ خویا دكه‌ت .
ب دیتنا من, دڤێ قه‌فتێ ده, پازده كارێن كاك ئه‌دیب هه‌موو مه‌رجێن ته‌كنیكی یێن چیرۆكا كورت تێده هه‌نه . بیست و چار كارێن دن , یان په‌چكێن (( خواگر)) جوان یێن هوزانێ نه یان ژی په‌خشانێ نه. یا دیاره زمانێ هوزانێ كاك ئه‌دیب كۆنترۆل كریه لێ؛ ب ڕاستی هوزانێن جوانن, رامانێن سایكۆلۆجی و سۆسیۆلۆجی و سیاسی یێن پڕ كوور دخوه ده ڤه‌دشێرن , ژینگه‌ها <<واقع>> مه‌یا جڤاكی ب زمانێ هوزانێ و چیرۆكا كورت ڤه‌دگوهێزیت.
ڕاڤه‌كرنا سۆسیۆلۆجی
ڕاسته په‌یڤا گلێش شۆپێن نه‌رێن د هوندورێ بهێزه‌ر و خوێنه‌رێ خوه ده ب جێ دهێلن, لێ ب ڕاستی هنده‌ك جارا تو نه‌جار دبی پێخه‌مه‌تی ناخێ خوه بئینیه زمان په‌نایێ بۆ وان په‌یڤێن ڕامان ڕه‌ش ببه‌ی. تو چاوا دكاری سندریكێ ب په‌یڤێن جوان په‌سنه بكه‌ی؟ ب ڕاستی پڕ شینیێن وه‌لاتی هه‌نه ب ئاوایه‌كی هاتینه گۆشه‌گیركرن و هاڤێتن چ جوداهی د ناڤبه‌را وان و ماتۆرێ هه‌لوه‌ریایی یێ ئۆتۆمبێله‌كێ ده نا بینین, له‌وما ئه‌ز به‌شه‌كێ زمانی ژ ئه‌ركێ وی دوور نائیخم, په‌یڤا گلێش دجهێ خوه ده دبینم , ئه‌و په‌یڤه هه‌ری بكێرهاتیه بۆ وێنه‌كرنا ژینگه‌هێ مه یێ جڤاكی د چیرۆكه‌كێ ده .
خواندنا هه‌ر كاره‌كێ وێژه‌یی نڤیسینه‌كا دنه بۆ هه‌مان كاری, خواندنێن بۆ هه‌مان كارێن وێژه‌یی دهێنه كرن ژی ل هه‌ڤ ناچن, ئه‌ڤه ژی وێ ڕامانێ دده‌ت كۆ كارێ وێژه‌یی و هونه‌ری ده‌ربڕینێ ژ ده‌روونێ خودانێ وی دكه‌ت, رێچكێن مێژوگه‌ری و سۆسیۆلۆجی و سایكۆلۆجی گه‌له‌ك ب كێرهاتی نه بۆ شرۆڤه‌كرنا په‌یوه‌ندیێ دناڤبه‌را نڤیسه‌ر و ده‌قی ده.
لێ ده‌ما كارێ وێژه‌یی خوه ب سیبه‌را فانتازیایێ دپێچیت, دكاری رێچكه‌یا ژێرخانگه‌ری (()) بكه‌یه ئامیرێ نیاسین و خواندنا كارێ وێژه‌یی و ده‌ستنیشانكرنا په‌یوه‌ندیێ دناڤبه‌را نڤیسه‌ری و ده‌قی ده .وی ده‌می ده‌ق و خودانێ خوه ل هه‌ڤ جودا دبن, نڤیسه‌ر به‌رپرس نینه ژ خواندنێن جۆدا كو رێچكه‌یا ناڤبری بكار ئانیه, چونكو ره‌خنه‌گر ده‌قی ب خوه دوور ژ ده‌روونێ نڤیسه‌ری دخوینیت. جوداهیێن ڕامان و زمانی دخوینیت, ناخێ ده‌قی دخوینیت .
چه‌پا گلێشی چیه ؟ ل كو ده‌رێ یه ؟
هه‌لبه‌ت نڤیسه‌ر نكاریت ل جوگرافیا زارۆكینیا خوه ده‌ركه‌ڤیت و هنده‌ك ناڤێن جهان ژی ئانینه لێ؛ دیاره وی خاستیه ب رێیا تێكهه‌لكرنا ژینگه‌هێ و فانتازیایێ بیاڤه‌كێ فانتازی ژبۆ ده‌ربرینێن خوه ببینیت, ڕاز و گازنده و خواندنێن خوه به‌رامبه‌ر ژینگه‌ها خوه یا گشتی و ئارێشه‌یێن جڤاكی ب گه‌هینیت .
گۆره‌ی تێگه‌هشتنا من, چه‌پا گلێشی ئه‌و گۆشه‌یێ وه‌لاتیه یێ باژێری یه یێ ده‌ستێ سه‌رمایه‌ی و سه‌رمایه‌دارێن بێ مه ژی نه‌گه‌هشتیێ‌ََََََ, هه‌ڤوه‌لاتیێ بێ به‌ش و هه‌ژار ژ خوه ره دكه‌ته په‌ناگه و دبێژنێ ئاڤاهیێن نه یاسایی و زێده‌گاڤ, ل سه‌ر ده‌همه‌نێن باژێری دهێنه ئاڤاكرن, ترومبێلێن باژێرڤانیێ هه‌موو جورێن گلێشی ل وێ ده‌رێ دكه‌نه تلخه. ئه‌و قۆناغا دووماهێی نه ته‌نێ یا كه‌فتنا مرۆڤایه, به‌لكو خالا داویێ یا كالایێن ئێنته‌ر ناسیوناله . ((خوه ماكینا ترومبێلا ته یا په‌لشقه ژی دزانیت چه‌پا گلێشی قوناغا بێهنڤه‌دانا وێ یه ))
چه‌پا گلێشی وه‌كو داركێ ترازیێ, ئالیێ ئه‌رێن و نه‌رێن هه‌ل دگریت . ژ ئالیه‌كی ڤه ئه‌و خاله یا گلۆبالیزم مرۆڤان دكه‌ته تشت, مرۆڤێن وێ خالێ و تلخێن گلێشی هه‌مان بها یێ هه‌ی , واته مرۆڤی بهایێ ماتۆرێ هاڤێتی و بكێرهاتی یێ ماتۆرێ ترومبێله‌كێ نامینیت . ((ئه‌م ژی به‌رمایكێن ڤی سه‌رده‌می نه, ژبه‌ر هندێ بوویه ڤه‌هه‌وینگه‌ها مه ))
ژئالیه‌كێ دن ڤه, چه‌پا گلێشی ئه‌و خاله یا زه‌مه‌ن و جێیان دكوژیت و هه‌ردو جیهانان, یا ژینگه‌هی و میتافیزیكی دكه‌ته ئێك و دیالۆكێ دناڤبه‌را وان ده پێك دئینیت, ئه‌و خاله یا دبیته په‌ناگه‌ها وان مرۆڤێن ژ گلۆبالیزمێ و شاره‌ڤانیا بێ وژدان دره‌ڤن , وێ خالێ ژ خوه ره دكه‌نه جهێ ڤه‌گه‌ڕاندنا ڕابردو و بیردانكا خوه, كه‌فتنا خوه دڤی سه‌رده‌می ده , دهه‌بوونا خوه یا جاران ده دبینن (( ل وێ ده‌رێ مه‌شكا بیردانكێن خوه دكیا , ڤه‌شارتییێن خوه یێن كویڤی كه‌هی دكرن ))
(( بابێ من دگۆت ئه‌ڤه جارا چه‌په‌ره‌كێ ب شه‌رتێن خوه‌بوو ….))
نه ته‌نێ هنده , به‌لكو ئه‌و خال ببوو گۆره‌پانا شۆره‌شه‌كا فانتازی دهوندور ده , ده‌ردێ دلێ خوه , بێده‌نگ د ئانی زمان و بار ل سه‌ر گیانێ خوه سڤك دكر (( په‌یڤ پڤددان, دكرنه نارنجۆك و ب مرۆڤێن گلێشڤه د په‌قاندن , ترارێ سه‌رێ گرگرا را دكر ….))
وه‌كو مه گۆتی , ئه‌ڤ خالا فانتازی ده‌م و جێیان ته‌ڤلی هه‌ڤ دكه‌ت , سۆفی ئه‌حمه‌دێ چه‌نده‌ها ساله چوویه دلوڤانیێ, د گۆرێ خوه ده هه‌ست ب مه‌ترسیێ دكه‌ت, ژ گۆرێ خوه ده‌ردكه‌ڤیت , ژ حێبه‌تیبوونان ده‌مه‌ژیێ وی ل كلۆخكێ وی ده‌ردكه‌ڤیت و دره‌ڤیت , وه‌كو سڤۆره‌یان هه‌لباسكی دارێ دبیت و سۆفی په‌ی دبه‌زیت. ئه‌ڤه ئه‌و ژیانه چ جوداهی دناڤبه‌را وان كه‌سان ده نینه یێن به‌ری سه‌د ساله مرین ویێن نهه, ل سه‌ر پێیان ب مریانی ب رێڤه‌دچن, چ ڤین و ڕۆل وڕۆناهیا خوه نینه , به‌لكو بۆ زارۆكێ ده‌وله‌مه‌نده‌كی بكه‌نه مێرگا بێهنڤه‌دانێن هاڤینێ , یان ته‌لاره‌كا بیست و پێنج نهۆمی ل جهێ وێ بلند بكه‌ن, نه كاریت ببیت جهێ ئاكنجیبوونا مه‌ژیه‌كێ ئه‌وروپی و نه‌شێنیێن باژێرێ چه‌پا گلێشی دكارن خوه تێده ببینن, به‌لكو پێدڤییه چه‌په‌كا دن یا گلێشی ژ خوه‌ره ببینن و د ڕابردویێ خوه ده بژین .
ب ڕاستی هه‌ر كاره‌كێ كاك ئه‌دیب هه‌ژی ڕاڤه‌كرن و خواندن ژێ فێربوونێ یه, ژ گه‌نجا دخوازین خوه بهاڤێنه كارێ ره‌خنه‌گریێ, چونكو ئه‌و بازارێ وێژه‌یی یێ ره‌خنه‌گر تێده نه‌بن, نڤیسه‌ر ژی نامینن.
زمان و ڕامان و وێنه‌كرن و چه‌ڤه‌نكسازی و ده‌ربڕینێن كاك ئه‌دیب خورتن, زمان و جانێ هوزانێ یێ زاله, سه‌ركه‌ڤتنێ بۆ وی دخوازین .
8-12-2021
به‌رلین
