دووه‌مین پێنگاڤ ژ بۆ ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ
د نڤیسینا خوه‌دا ل ژێر ناڤێ (ئه‌و یه‌كه‌مین پێنگاڤا ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ بوو) د هژمارا رۆژا 30 كانوونا دووێ یا ڤێ رۆژنامه‌یێدا، مه دیاركر ئه‌و یادداشتا (بیرئانینا) سالا 1911ێ شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى و هژماره‌كا ماقوولێن به‌هدینان ل مالا شێخ نورمحه‌مه‌دێ بریفكى ل دهۆكێ نڤیسى و بۆ ده‌سته‌لاتدارییا بلندا ئوسمانى ل سته‌نبۆلێ بلندكرى و داخوازا چه‌ند مافه‌كێن ره‌وشه‌نبیرى په‌روه‌رده‌یى و كارگێرى بۆ پێنج قه‌زایێن (زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ) كرى یه‌كه‌مین پێنگاڤا ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ بوو ل دووڤ سیسته‌م و شێوازه‌كێ دگه‌ل سه‌روبه‌رێ وى سه‌رده‌مى بگونجیت. وه‌ك دیار ئه‌و پێنج قه‌زایه هه‌مان سنوورێ میرگه‌ها به‌هدینان بوون و یاداشتنامێ ڤیایه سه‌روه‌رییا به‌هدینان یا به‌رى حه‌فتێ ساله‌كان ب شێوازه‌كا نوو و سیسته‌مه‌كێ كارگێریێ دیتر بۆ خه‌لكێ وێ بزڤرینته‌ڤه. سه‌ره‌راى سه‌رنه‌كه‌تنا شۆرشا شێخ عه‌بدولسه‌لامى و بجهنه‌هاتنا وێ بزاڤێ و ده‌سپێكرنا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ (1914- 1918)ێ و هه‌رفتنا ده‌وله‌تا ئوسمانى و سه‌رژنوو دارشتنه‌ڤا نه‌خشه‌یێ سیاسى و په‌یدابوونا ده‌وله‌تێن نوو ل ژێر سیهوانا ده‌سته‌لاتدارییا له‌شكه‌رییا بریتانى و فره‌نسى ل ده‌ڤه‌رێ و سه‌رژنوو دابه‌شكرن و بێ باهركرنا خه‌لكێ كوردستانێ ژ سه‌ره‌تاییترین مافێن ره‌وا، هزرا دانا تایبه‌تمه‌ندییه‌كێ ب وان پێنج قه‌زایان كو ب قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ دهاتنه نیاسین یا به‌رده‌وام بوو. پشتى دامه‌زراندنا یه‌كه‌مین ده‌سته‌لاتدارییا خۆجهییا عیراقى ل 25 چریا ئێكێ 1920ێ به‌رى راگه‌هاندنا ده‌سته‌لاتێ شاهاتى (مه‌لكى) ل 21 ته‌باخا 1921ێ ئه‌ڤ ده‌سته‌لاتدارییا نوو روو برووى چه‌ند ئاریشه‌یه‌كان بوو، ئاریشا هه‌ره‌مه‌زن ژى ئاریشا سه‌ر ب كێڤه‌ییا (ته‌به‌عیه‌تا) باشوورێ كوردستانێ بوو، خه‌لكێ كوردستانێ چاڤ ل وێ رۆژێ بوون ئه‌و ژى وه‌ك ملله‌تێن دى یێن ده‌ڤه‌رێ خوه‌دى وه‌لاتێ خۆیێ سه‌ربه‌خۆ بن، هه‌ر هنده‌كان ژ ڤى خه‌لكى ب ره‌نگه‌كێ دووڤ ئاستێ خۆیێ ره‌وشه‌نبیرى و هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یى ئه‌ڤ هزره دكر. ل دووڤ به‌ندێن په‌یمانا سیڤه‌ر یا ته‌باخا 1920ێ و چه‌ندین سووز و په‌یمانێن ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان د سالێن شه‌رێ جیهایێ ئێكێدا داینه ملله‌تێن ژێر ده‌سته‌لاتى ئوسمانى كوردان ژى د ڤیا بگه‌هنه سه‌ربه‌خۆییا خۆ، سه‌رانسه‌رى باشوورێ كوردستانێ كو هێژ ئێكلا نه‌ببوو كا دێ سه‌ربه‌خۆ بیت یان سه‌ر ب تركیا یان سه‌ر ب ده‌وله‌تا نوو دامه‌زراندییا عیراقێ بیت هه‌لویستێ به‌رهه‌لستكارییا ده‌وله‌تا عیراقێ و ده‌سته‌لاتدارییا بریتانى گرتبوو به‌ر. د هه‌مان ده‌مدا كار بۆ سه‌پاندنا ده‌سته‌لاتێ شاهاتى ل عیراقێ دهاته‌كرن، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ وه‌رگرتنا رازیبوونا خه‌لكێ ویلایه‌تا مووسل كو سه‌رانسه‌رى باشوورێ كوردستانێ ڤه‌دگرت ب گرنگى هاتبوو وه‌رگرتن، له‌وما ژى ده‌سته‌لاتدارییا بریتانى ل عیراقێ دڤیا ب هه‌ر ره‌نگه‌كى بیت كوردان ب هنده‌ك ده‌سكه‌فتان رازیكه‌ت و هنده‌ك مافان بده‌ته خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ دا كو باوه‌رییه‌كێ بۆ وان ب ده‌سته‌لاتدارییا ده‌وله‌تا عیراقێ چێكه‌ت و پشكداریێ د راپرسییا دانانا میر فه‌یسه‌لێ كورێ حسێنى وه‌ك شاهێ عیراقێ بكه‌ن. له‌وما مه‌ندوبێ سامیێ بریتانى ل عیراقێ كو ده‌سته‌لاتدارێ ئێكانه‌یێ عیراقێ بوو ل 6 گولانا 1921ێ د به‌یانه‌كێدا رادگه‌هینیت: ئه‌گه‌ر كورد ب باشتر بزانن بمیننه د هه‌مبێزا حكومه‌تا عیراقێدا ئه‌وێ ئاماده‌یه ڤان چاره‌سه‌رییان وه‌ك پێشنیاز بده‌ته جڤاتا ده‌وله‌تێ: مه‌ندوبێ سامى سێ پێشنیاز بۆ سه‌روبه‌رێ سلێمانیێ، هه‌ولێرێ و قه‌زایێن كوردیێن مووسلێ به‌رچاڤكرینه، بۆ هه‌ریه‌ك ژوان كه‌توار و سه‌روبه‌رێ وێ یێ سیاسى و جڤاكى و كارگێرى به‌رچاڤوه‌رگرتییه. ده‌رباره‌ى ده‌ڤه‌را به‌هدینان ئانكو قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ ئه‌ڤ پێشنیازه به‌رچاڤكرییه: – هندى په‌یوه‌ندى ب ده‌ڤه‌رێن كوردیێن دكه‌ڤنه لیوا مووسلێ دا هه‌ى و ئه‌وێن دكه‌ڤنه دناڤ سنوورێ ئینتیدابا به‌ریتانیدا، لیوایه‌ك (پارێزگه‌هه‌ك) بێته‌پێكئینان، ژ قه‌زایێن زاخۆ، ئاكرێ، دهۆك و ئامێدیێ پێكبهێت، مه‌لبه‌ندێ وێ (دهۆك) بیت، ل ژێر ده‌سته‌لاتێ هاریكارێ موته‌سه‌ریفێ بریتانی بیت، قائیمه‌قام ژى دێ بریتانى بن، كو فه‌رمانبه‌رێن كورد و عه‌ره‌بێن كوردیزان و كورد ژێ رازیبن جهێ وان بگرن، ئه‌ڤ لیوایه بۆ كاروبارێن خۆیێن دارایى و دادوه‌رى دێ سه‌ر ب حكومه‌تا نیشتیمانییا به‌غدا بیت و بێ گومان دێ نوونه‌رێن خۆ هنێریته جڤاتا دامه‌زرێنه‌ر (الجمعیه التاسیسیه)، و د كاروبارێن كارگێرییا گشتیدا دێ قائیمه‌قام سه‌ره‌دانا موته‌سه‌ریفى كه‌ن، فه‌رمانبه‌رێن كارگێرى ژى ب راوێژ دگه‌ل حكومه‌تا خۆجهى دێ ژ ئالیێ مه‌ندوبێ سامى ڤه هێنه‌دامه‌زراندن. – هه‌ژییه بێژین د ده‌مێ راگه‌هاندنا ڤان پێشنیازاندا لیوا مووسلى ژ قه‌زایێن مووسل (مه‌لبه‌ند)، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ، زاخۆ، شنگال و ته‌له‌عفر پێكدهات، هندیكه قه‌زا زێبارا سه‌رده‌مێ ئوسمانى كو د گۆتارا چووییدا مه ئاماژه پێ كربوو، ل داوییا ده‌سته‌لاتدارییا ئوسمانى هاتبوو هه‌لوه‌شاندن و دابوونه دگه‌ل قه‌زا ئاكرى و سالا 1924ێ ب بریاره‌كا شاهێ (مه‌لكێ) عیراقێ سه‌رژنوو ژ قه‌زا زێبار یا پێكهاتى ژ ناحیێن نه‌هله و بارزان هاته‌ڤه دامه‌زراندن، ب ڤى ره‌نگى سنوورێ لیوا دهۆكا پێشنیازكرى هه‌مان سنوورێن نهایێن پارێزگه‌ها دهۆكێ و ده‌ڤه‌را بارزان ڤه‌دگرتن. – ب به‌راوردا پێشنیازا مه‌ندوبێ سامیێ بریتانى دگه‌ل یادداشتا شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى یا به‌رى وێ ب ده‌ه ساله‌كان ل دهۆكێ هاتییه‌نڤیسین، دێ گه‌هینه وى ئه‌نجامى پێشنیازا مه‌ندوبێ سامى هه‌مان ئه‌و به‌نده ڤه‌گرتینه یێن د یادداشتا شێخ عه‌بدولسه‌لامیدا هاتین كو تایبه‌تمه‌ندییا ده‌ڤه‌را به‌هدینان ژ ئالیێ زمانى و پێكهاتا جوگرافى و نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى به‌رچاڤ بێته‌وه‌رگرتن و ل دووڤ وێ تایبه‌تمه‌ندیێ ژى خوه‌دى مافێن خۆ بیت و ڤێ تایبه‌تمه‌ندیێ دامه‌زراندنا دامه‌زراندنا لیوا (پارێزگه‌ها) دهۆكێ د هه‌موو ده‌م و بۆیه‌ر و بزاڤاندا پێدڤى دكر هه‌تا ئه‌ڤ پێدڤیاتییه ل 27 گولانا 1969ێ بجههاتى. چه‌ند تێبینى: – بۆ نڤیسینا ڤان گۆتاران چه‌ند ژێده‌ر ل به‌رده‌ستن ژبه‌ر كێمییا جهى مه ئاما
به‌رده‌ستن ژبه‌ر كێمییا جهى مه ئاماژه پێ نه‌كرییه. – مه‌ندوبێ سامى: نوینه‌رێ هه‌ره بلندێ بریتانیا و حوكمدارێ ئێكانه‌یێ عیراقێ بوو. – هه‌تا سالا 1969ێ په‌یڤا لیوا بۆ پارێزگه‌هێ و مه‌ته‌سه‌ریف بۆ پارێزگارى دهاتنه بكارئینان.
