رێڤه‌به‌رێ گشتی یێ ساخله‌میێ: ئێك ژ بژارده‌یێن مه ئه‌وه ل شه‌ڤێن ره‌مه‌زانێ ببیته قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ
دیدار، نیوار محه‌مه‌د سه‌لیم:
د. ئه‌فراسیاب موسا، رێڤه‌به‌رێ گشتی یێ ساخله‌میێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ، د دیداره‌كێ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ به‌حس ل رێكارێن خۆپارێزیێ و نووترین پێشهاتێن ساخله‌میێ و پرۆسا ڤاكیسنا كۆرۆنایێ دكه‌ت و دده‌ته زانین ژی كو به‌رچاڤترین بژاردا وان ژی بۆ كۆمبوونا 10ی نیسانێ قه‌ده‌غه‌یا هاتنوبوونێ یه ل شه‌ڤانێن ره‌مه‌زانێ و دا زانین ژی كو ئه‌و ب باشی نابینن كو ده‌رگه‌هێن جهێن په‌رستنێ بهێنه گرتن و نه‌ڤه‌شارت ژی ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی یێ رانه‌گه‌هاندنا قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ ئه‌زموونێن قوتابیان بوون.
ئه‌ڤرۆ: ب ره‌نگه‌كێ گشتی ره‌وشا كۆرۆنایێ ل هه‌رێما كوردستانێ و ل دهۆكێ ب چ ره‌نگه؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ره‌وشا كۆرۆنایێ ب ره‌نگه‌كێ گشتی ل هه‌رێما كوردستانێ به‌ر ب گۆپیتكێ چوویه. رۆژ بۆ رۆژێ ژمارا تووشبوویان زێده‌تره، ئه‌ڤه ل هه‌ریڤا 11 یا سالا بۆری دهاته پێشبینیكرن كو ل ناڤه‌راستا هه‌یڤا سێ یا ئه‌ڤ ساله ب ڤی ره‌نگی ئه‌ڤ ژمارا تووشبوویان زێده ببیت. ئه‌ڤه پێشبینیه‌كا زانستی یه و قوتابخانه هاتنه ڤه‌كرن و خه‌لكی تێكه‌لی كر و ئاهه‌نگ هاتنه گێران و تێكه‌لی چێبوو، وه‌لاتیان پێگری ب رێنمایان نه‌كر. پێش بینی دكه‌ین د حه‌فتیێن بهێت دا رێژا تووشبوونێ گه‌له‌ك زێده‌تر لێ بهێت.
ئه‌ڤرۆ: چێكرنا تێستێ بێ به‌رامبه‌ر بۆ هنده‌ك كه‌سان بوویه ئه‌گه‌ر كو خه‌لك زێده‌تر پشكنینان بكه‌ن و حاله‌ت زێده بن، یان ژی كۆرۆنا ب دروستی ژ پێشتر به‌ربه‌لاڤتره؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: به‌لێ، هندی زێده‌تر لێ دهێت ئه‌م پشكنینان زێده‌تر لێ دكه‌ین، هنده‌ك رۆژان پشكنینێن مه یێن كۆرۆنایێ دگه‌هنه سێ هزار پشكنینان هه‌كه بكه‌ینه پێنج هزار دێ پتر تووش بووی زێده‌تر لێ دهێن، نها رێژا تووشبوونێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ ژ 12% زێده‌تر لێ هاته.
ئه‌ڤرۆ: ئه‌م دشێین بێژین چه‌ند جاركی هندی ڤان كه‌سان نها ل مالن و تێستێن خوه ناكه‌ن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ل وه‌لاتێن پێشكه‌فتی ئه‌وێن پێگریێ ب رێنمایان دكه‌ن و د پێشكه‌فتی ڤێ رێژێ لیَُكدانی ده‌ه دكه‌ن، به‌لێ ل ده‌ف مه پێدڤیه ڤێ رێژی لێكدانی بیست بكه‌ین، ژ به‌ر كو ل ڤێره زێده‌تر پێگری ب رێنمایێن ساخله‌میێ نینه.
ئه‌ڤرۆ: رێژا مرنێ نه‌یا بنه‌جهه، ئه‌گه‌رێن وێ چنه و رێژه ب گشتی چه‌ند ژ سه‌دێ یه؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: رێژا مرنێ ب ره‌نگه‌كێ گشتی ل هه‌رێما كوردستانێ 1.9% یه. رێژا مرنێ هه‌ر وه‌كو رێژا مرنێ یه یا ل ده‌مێ پێلا پار هاتی. هنده‌ك رۆژان دێ بینی رێژا مرنێ ژ هنده‌ك رۆژان جوداهیا هه‌ی، به‌لێ وه‌كو رێژه هه‌ر وه‌كو خوه یه. ل سه‌ر تووشبوویان د مینیت، ئه‌وێن گیانێ خوه ژ ده‌ست دده‌ن زێده‌تر ئه‌ون یێن ژ 85 سالیێ مه‌زنتر و هه‌لگرێن نه‌خۆشیێن كوژه‌كن.
ئه‌ڤرۆ: ده‌م هاتیه زه‌نگا مه‌ترسیێ لێ بده‌ین؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ژ مێژه مه زه‌نگا مه‌ترسیێ لێ دایی و ژ مێژه مه هه‌وار دكر و مه دگۆت خه‌لك یێ پێگیر نینه، هه‌كه بێژین ئه‌ڤرۆ مه زه‌نگا مه‌ترسیێ لێ دا، مه دره‌نگ زه‌نگا مه‌ترسیێ لێ دا. دڤیابا به‌ری نه‌ورۆزێ مه لێ دابا.
ئه‌ڤرۆ: ده‌م هاتیه نه‌خۆشخانا ئازادی دووباره بهێته ڤالاكرن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: هه‌تا نها مه پێدڤی ب نه‌خۆشخانا ئازادی نه‌بوویه. هه‌كه گه‌هشته وێ قووناغێ هه‌ر تشتێ پێدڤی بیت دێ كه‌ین بێ دودلی.
ئه‌ڤرۆ: خه‌لك دبێژیت كو ئه‌ڤ كۆرۆنایا نها به‌رهه‌مێ نه‌ورۆزێ هاتنا پاپا فرانسیس پاپایێ ڤاتیكانێ یه و گێرانا ئاهه‌نگێن جه‌ماوه‌ری و ده‌ركه‌فتن و سه‌یرانا؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: هه‌ر قه‌ره‌بالغه‌ك و كۆمبوونه‌ك دبیته ئه‌گه‌رێ تووشبوون و به‌ربه‌لاڤبوونا كۆرۆنایی.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی نه‌ورۆزێ نه‌بوو قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: وه‌زاره‌تا ساخله‌میێ ئه‌و حه‌ز هه‌بوو كو ببیته قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ و ل ڤێ جارێ ژی مه ئه‌و حه‌ز هه‌بوو، به‌لێ كاودانێن دارایی و ئابووری یێن خه‌لكێ مه رێگربوون ل ڤێ چه‌ندێ.
ئه‌ڤرۆ: تو دبێژی په‌یوه‌ندی ب ئه‌زموونێن قوتابیان ڤه هه‌بوو؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: وه‌زاره‌تا خواندنا بلند و په‌روه‌ردێ هه‌ردویان دخواست ئه‌زموون بهێنه كرن.
ئه‌ڤرۆ: 10ی هه‌یڤێ كۆمبوونا لژنا روو ب رووبوونا كۆرۆنایێ یه، هوون پێشبینیا قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ دكه‌ن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ئه‌م پێشبینیا قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ دكه‌ین و ئێك ژ هه‌لبژارتنێن مه یه كو بكه‌ڤیته به‌ر گه‌نگه‌شێ. وه‌كو وه‌زاره‌تا ساخله‌میێ دێ ب رژدی ل سه‌ر وێ چه‌ندێ راوه‌ستین كو هه‌كه قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونا سه‌رتاسه‌ری ژی نه‌بیت، ب ره‌نگه‌كێ لاوه‌كی بهێته راگه‌هاندن.
ئه‌ڤرۆ: ده‌رگه‌هێن مزگه‌فتان ل ره‌مه‌زانێ دێ د ڤه‌كری بن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: مزگه‌فت ژی ئێك ژ جهێن قه‌ره‌بالغه، ئێكه ژ جهێن كۆرۆنا لێ به‌لاڤ دبیت وه‌كو خوارنگه‌ه و قوتابخانه و كافی و زانكۆ و هۆلێن شه‌هیانان و هه‌موو ئه‌و جهێن خرڤه‌بوون لێ دروست دبن، نه ب تنێ مزگه‌فت هه‌موو جهێن ئاینی. ئه‌م دخوازین د گرتن ده‌رگه‌هێن مزگه‌فتان دا یێ هاریكار بیت، مه‌ره‌ما مه دژاتیكرنا ئاینی نینه، به‌لكو دژاتیا هه‌ر ره‌نگه قه‌ره‌بالغه‌كێ ینه كو ببیته جهێ به‌لاڤبوونا كۆرۆنایێ. هه‌كه بهێنه ڤه‌كرن ژی دێ رێنمایان تایبه‌ت بۆ ڤی مه‌ره‌مێ هێنه دانان.
ئه‌ڤرۆ: پابه‌ندبوونا وه‌لاتیان ب رێنمایان ل ڤێ دووماهیێ هوون چاوان دبینن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ل ڤێ دووماهیێ وه‌كو به‌رچاڤ خه‌لك یێ پابه‌نده ب رێنمایان و پارێزگارێ دهۆكێ ژی بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ یێ ل سه‌ر خه‌ت ل گه‌ل وه‌زاره‌تا ناڤخۆ و رێنمایان ب جه بینن، به‌لێ دڤێت خه‌لكی ب خوه ژی ئه‌و ره‌وشه‌نبیری هه‌بیت. بۆ نمۆنه ئێك تووشبوویی بیت نابیت بچیته ده‌وامێ یان ل مال خوه گه‌ره‌نتین نه‌كه‌ت و ل گه‌ل مال رابیت و ب روونیت. ئه‌ڤ ڤه‌شارتن و رانه‌گه‌هاندن دێ بیته ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ كو كۆرۆنا گه‌له‌ك به‌لاڤ ببیت و ئه‌ڤ تشته یێ په‌یدا بوویی و مه یا تێبینی كری.
ئه‌ڤرۆ: ده‌واما هنده‌ك رێڤه‌به‌ریان گه‌له‌ك دبیته قه‌ره‌بالغ و فه‌رمانبه‌ر هه‌موو ده‌وامێ دكه‌ن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: وه‌كو بڕیار هێشتا بڕیارا ده‌واما 30%ێ یا فه‌رمانبه‌رایه، هه‌كه ل رێڤه‌به‌ریه‌كێ ده‌وام زێده‌تر بهێته كرن، دیاره كو ئه‌و رێڤه‌به‌ری نه‌شێت كارمه‌ندێن خوه كێم بكه‌ت، به‌لێ دێ گه‌له‌ك باشتر بیت هه‌كه رێژا 30% یا فه‌رمانبه‌ران ده‌وامێ بكه‌ن. هندی بشێن رۆژانێن ده‌واما كارمه‌ندێن خوه كێم بكه‌ن باشتره. ب گۆره‌یی رێنمایێن حوكمه‌تێ هه‌تا 30% دشیان دایه فه‌رمانبه‌ر ده‌وامێ نه‌كه‌ن.
ئه‌ڤرۆ: كارڤه‌ندانێن ڤێ نه‌خۆشیێ ب ره‌نگه‌كێ زانستی چاوان به‌لاڤ دبن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: بۆ هه‌ر كارڤه‌دانه‌كا دكه‌ین ئه‌نجامێن وێ پشتی پازده رۆژان ده‌ردكه‌ڤن. بۆ نمۆنه ئه‌ڤ حاله‌تێن نها ده‌ردكه‌ڤتن به‌ری نها ئه‌و بوون یێ ل سه‌ر ده‌مێ ڤه‌كرنا قوتابخانا و پێگری نه‌كرنا وه‌لاتیان بوون. حاله‌تێن نها دێ ڤێ حه‌فتیێ دا دهێنه راگه‌هاندن ئه‌ون یێن ژ كارڤه‌دانێن نه‌ورۆزێ په‌یدا دبن. هه‌تا دو حه‌فتیێن دژی هه‌موو ئه‌و حاله‌تێن دهێنه راگه‌هاندن به‌رهه‌مێ كارڤه‌دانێن نه‌ورۆزێ نه.
ئه‌ڤرۆ: ل نه‌ورۆزێ هه‌وه دڤیا ببیته قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ب ره‌نگه‌كێ زانستی مه دڤیا ل نه‌ورۆزێ بۆ ماوێ ده‌ه رۆژان قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ هاتبا راگه‌هاندن، نوكه رێژا تووشبوونێ ب ڤی ره‌نگی دبوو.
ئه‌ڤرۆ: ل گه‌ل وه‌لاتان داخوازا راگرتنا ڤاكیسنا ئه‌سترازینیكا هاتیه كرن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ئه‌سترازینیكا ئێك ژ باشترین ڤاكیسنایه. به‌رهه‌مه‌كێ بریتانی سویدی یه. نها نێزیكی بیت و پێنج ملیۆن ملیۆن كه‌سان ل بریتانیا دانایه و ژ سه‌رجه‌مێ ڤێ ژمارێ كێمتر ژ ده‌ه كه‌سان بمرن كو هێشتا نه‌هاتیه سه‌لماندن ژ ئه‌گه‌رێ ڤێ ڤاكسینێ یه ژماره‌كا گه‌له‌ك كێمه. دبیت ژ بیست ملیۆن كه‌سێن حه‌بێن په‌راستول ژی بخۆن دبیت پێنج كه‌س پێ بمرن.
ئه‌ڤرۆ: ره‌وشا دانانا ڤاكسینێ ب چ ره‌نگ ب رێڤه دچیت؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: نها ب ره‌نگه‌كێ گه‌له‌ك باش ل پارێزگه‌ها دهۆكێ ب رێڤه دچیت و نها ل پارێزگه‌ها دهۆكێ 45% ژ ڤاكیسنا ل هه‌رێما كوردستانێ هاتیه دانان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ بوویه. پلان هه‌یه هه‌ر پارێزگه‌هه‌كێ هه‌تا هه‌یڤا نه‌ه 20%ێ بهێته دانان. نها هه‌رێما كوردستانێ بزاڤێ دكه‌ت ئه‌و ژی بینیت كو ئه‌ڤ رێژه بییته 30%ێ. ب ره‌نگه‌كێ زانستی باشتره قورچا دویێ پشتی 21 رۆژا بیت، به‌لێ هه‌كه ببیته هه‌یڤه‌ك ژی ئاریشه نینه. نها نێزیكی پێنج هزار كه‌سان ژی دانایه.
ئه‌ڤرۆ: خه‌لك گه‌له‌ك گازندا ژ خوه تۆماركرنێ دكه‌ن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: خوه تۆماركرن ب دو رێیان دهێته كرن، ئێك ئه‌و بوون یێن ل مالپه‌رێ فه‌رمی یێ وه‌زاره‌تا ساخله‌میێ یا حوكمه‌تا عیراقێ خوه تۆماركری، یا دژی ئه‌وه كو ل ڤێ دووماهیێ حوكمه‌تا هه‌رێمێ ژی مالپه‌ره‌ك ڤه‌كریه و وه‌لاتی دشێن خوه تۆمار بكه‌ن و یێ ل جهه‌كی خوه تۆماركر بیت پێدڤی جهێ دی ناكه‌ت. د سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژی هه‌كه كه‌سه‌ك نه‌زانیت دشێت ئێكسه‌ر سه‌ره‌دانا بنگه‌هێن ساخله‌میێ بكه‌ن ب تنێ ئه‌ڤێن ب ته‌مه‌ن یان ژی كارمه‌ندێن ساخله‌میێ و مامۆستایێن پۆلا 12ێ و كارمه‌ندێن وه‌زاره‌تا ناڤخۆ. نابیت كه‌سه‌كێ تووشبوویی بیت و ڤاكسینا كۆرۆنایێ وه‌ربگریت. باشتره ژی ئه‌ڤێن كۆرۆنا هاتیێ هه‌تا شه‌ش هه‌یڤا وێ ده‌رزیێ نه‌دانیت.
ئه‌ڤرۆ: هه‌كه قورچا دویێ كه‌فته د ره‌مه‌زانێ دا، دبیت یا ب زه‌حمه‌ت بیت ژ به‌ر رۆژیێ ڤاكسینێ بدانن؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: هه‌ر تشته‌كێ پێدڤی بیت دێ كه‌ین بۆ ڤاكیسندانانا وه‌لاتیان، دشیان دایه ب شه‌ڤ ژی ڤاكیسین بهێته دانان. ئه‌م ل سه‌ر سێ ئاستان كار دكه‌ین. یا ئێكێ مه دڤێت خه‌لكی ب پارێزین و تووش نه‌بن. یا دویێ مه دڤێت ده‌ما خه‌لك قه‌ستا مه بكه‌ت باشترین خزمه‌تێن ساخله‌میێ پێش كێشی وان بكه‌ین. یا سیێ ب زووترین ده‌م وه‌لاتیێ مه ب ڤه‌گه‌ریت.
ئه‌ڤرۆ: درسته تووشبوویێ كۆرۆنایێ رۆژیێ بگریت؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ژ لایێ ساخله‌میێ ڤه نه‌یا باشه تووشبوویی یێ ب رۆژی بیت ب تنێ ب مه‌رجه‌كی نه‌بیت ئه‌و ژی ئه‌وه كو ب چ ره‌نگه‌كی چو نیشان ل ده‌ف نه‌بن، به‌لێ هه‌كه نیشان ل ده‌ف هه‌بن نابیت یێ ب رۆژی بیت.
ئه‌ڤرۆ: چ تشت نها گه‌له‌ك یێ گرنگه هوون بكه‌ین و وه‌كو ساخله‌می دشیانێن هه‌وه دا نینه؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ب ره‌نگه‌كێ زانستی باشترین كار ئه‌و بوو د ماوێ حه‌فتیه‌كێ دا، پشكنین بۆ هه‌موو خه‌لكێ دهۆكێ هاتبا كرن، چونكو دا شێیی قه‌بارێ نه‌خۆشیێ زانی و چاوان ب باشترین ره‌نگ كونترۆل كه‌ی، به‌لێ ئه‌ڤه یا ب زه‌حمه‌ته و دشیان دا نینه. وه‌لاتێ كوریا ئه‌ڤ بزاڤه كر و شیا ره‌وشا وه‌لاتی هه‌موویێ كونترۆل بكه‌ت. نها ئه‌م پشكنینێ بۆ كاركه‌رێن ل جهان كار دكه‌ن ب ره‌نگه‌كێ هه‌ره‌مه‌كی بكه‌ین ل گه‌ل هندێ ژی كه‌سانێن خێزانێن تووشبوویان ژی.
ئه‌ڤرۆ: داخوازیێن هه‌وه بۆ لژنا بلندا روو ب رووبوونا كۆرۆنایێ ل رۆژا 10ی نیسانێ چ نه؟
د. ئه‌فراسیاب موسا: ئێك ژ داخوازیێن مه قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ یا لاوه‌كی یه. ئه‌و ده‌مێن قه‌ره‌بالغ ببیته قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ. ئانكو ب شه‌ڤ قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ بهێته راگه‌هاندن.
