سێگۆشا تیرۆر و گه‌نده‌لى و خیانه‌ت د خواندنه‌ك سایكۆلۆژیك دا
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
سێ دیاردێن مرۆڤى و سێ ره‌فتارێن جودا د ئه‌نجامدانێ دانه، به‌لێ هه‌ڤپشك د بنیاتێ ده‌روونى و ئارمانج و ئه‌نجام و زیانان دا، دو روویێن دراڤه‌كى. تیرۆر كارێ گه‌هشتنه ب هنده‌ك ئارمانجانه، پترتر سیاسى و ب ڕێیێن توندوتیژى و پترتر چه‌كدارى. گه‌نده‌لى ب ده‌ستڤه‌ئینانا ئارمانجێن مادى و بووژه‌نیه ب ڕێیێن نه قانوونى و ژ ده‌رڤه‌ى ماف و ده‌ستهه‌لاتا كه‌سى و خیانه‌ت بزاڤا ڕێگریێ یه ل گه‌هشتنا كه‌سه‌كى و لایه‌نه‌كى ب ئارمانجێن خوه، هه‌ر سێ كێم و زێده و مه‌زن و بچووك ل هه‌مى نه‌ته‌وه و وه‌لاتان دهێنه دیتن و رێژه‌یى یه و ب هه‌مى ره‌نگ و جۆرێن خوه‌ڤه ب مه‌زنترین ئاسته‌نگێن به‌خته‌وه‌ریا جڤاكى و ئارامى و دادپه‌روه‌رى و یه‌كسانیا مرۆڤان دهێنه هژمارتن. ناله‌باریا جیهانێ ب گشتى و كوردستانێ ب تایبه‌تى به‌رهه‌مێ كارتێكرنا نه‌رێنیا وان سێ ره‌فتارانه، كه ب گه‌واهیا زانستى خوه د هنده‌ك ساخله‌تێن هه‌ڤپشك و هه‌ڤشێوه دا دبینن كه دكه‌ڤنه د خانه‌ى نه‌خۆشیێن ده‌روونى ـ جڤاكى یێ بناڤێ ئه‌نتى سۆشیال (anti social) یان سایكۆپات (psychopath) دا دبینن، پشكه‌كن ژ وان نه‌ساخیێن دكه‌ڤنه د ناڤ كه‌ساتیێن گرێداى ب زانستێ پاتۆلۆژى (pathology) ڤه.
گه‌له‌ك زانست و ژ وان ژى ده‌رووناسیێ و نه‌خاسمه زانایێ مه‌زنێ جوهى، فرۆیدى، ئه‌گه‌رێن وان بۆ په‌روه‌رده و سه‌ره‌ده‌رییا رۆژ و سالێن ئێكه‌م ژ شیردانێ و شیرڤه‌خوارنا زارۆى ڤه‌دگه‌ڕینن. فرۆید چاوانیا شیردانێ و ده‌لیڤه‌یێ ده‌ركرنا پیساتیێ و میزكرنا زارۆى ژ لایه‌نێ ده‌یكێ ڤه ب گرنگ دزانیت.
ئه‌و زارۆیێ ل ڤێ قووناغێ و د ڤه‌خوارنا شیرى و ده‌ركه‌تنا پاشه‌رۆ و پیساتیێ ب نه‌رم و نیانى و ئارامى و دلۆڤانى و بێهنفره‌یى و سۆزدارى و دوور و دوور ژ تووندوتیژى و ئاخفتن و ره‌فتارێن كرێت و ره‌ق و قوتان و لێدان و ئه‌شكه‌نجه‌دانێ، سه‌ره‌ده‌رى د گه‌ل دا دهێته‌كرن ل سالێن پشتى هینگى د ژیانێ دا كه‌سه‌ك وه‌سا هێته په‌روه‌رده‌كرن كێمتر هه‌ست ب نه‌ئارامیێ و نه‌ئاسووده‌یێ و ترس و نیگه‌رانیێ و سترێس و شه‌پرزه‌یێ د و ژ و بۆ ژیانێ بكه‌ت، له‌وما ژى كێمتر تووشى گڤاشتنێن ده‌روونى دبیتن و ب هه‌مان ئاراسته ل گه‌ل خودێ خوه و جڤاك و ژینگه‌ها مرۆڤى یا ده‌وروبه‌ر كێمتر تووشى ململانێ و كێشمه‌كێش و هه‌گڕكیێ دبیت، هه‌روه‌سا ژى هزر و دیتنگه‌ه و فه‌لسه‌فه و سیاسه‌تا ژیانا وى مه‌زنترین پالده‌رێن ئه‌رێنى لنك وى دروست دكه‌ن و بزاڤا خۆگونجاندن و سازانا ده‌روونى و جڤاكى، به‌لكو ژى پترتر وێ بوون ب ئه‌ندامه‌ك به‌رهه‌مهێنه‌ر و ب مفا و گوهداریكه‌رێ یاسا و ڕێسا و بها و پره‌نسیپ و ره‌وشتوتیتالێن جڤاكى و جڤاكى بخوه و سیسته‌مێ ده‌ستهه‌لات و رێڤه‌برنا وێ دبیت، ب ڤى ره‌نگى هه‌م دێ تاكه‌كێ ب مفا بیت و هه‌م ژى ل گه‌ل جڤاكێ ناكه‌ڤیته ململانێ و بگره و به‌رده‌یه‌كا بێ رامان و توندوتیژ و دژوار، یاكو تیرۆر و گه‌نده‌لى و خیانه‌ت چه‌نده‌كن ژ هزاران جۆرێن وان ره‌فتار و ململانێیان.
به‌روڤاژى وى، تاكه‌كێ دوور ژ په‌روه‌رده‌یه‌كا په‌روه‌رده‌یه‌كا نه‌رم و نیان ل ڤێ قووناغێ، وه‌سا پێدگه‌هیت كه‌سه‌ك بیت هه‌ست ب ئارامیێ و ئاسایشێ ناكه‌ت و ژ هه‌ر مرۆڤ و هه‌ر تشته‌كى دترسیت و باوه‌رى بخوه و كه‌سێن دیتر ل نك نینه، ل دووماهیێ ژى ل هه‌مبه‌ر ڤێ جڤاكى رادوه‌ستیت و په‌نایێ بۆ وان ره‌فتاران دبه‌ت كه دژى جڤاكێ و یاسا و سیسته‌م و بهایێن وێ بیت. ئه‌ڤ كه‌ساتیه، ئه‌و كه‌ساتیێن ل سه‌ر هاتینه ئاماژه‌پێدان جۆرێن هه‌ره دیارێن وێ نه. دبنه كه‌سێن دژى جڤاكى و ب ڤان ره‌فتاران بزاڤێ دكه‌ن بگه‌هنه هنده‌ك ئارمانجان، كه مه‌به‌ستا دووماهیێ ژى ئێشاندن و ئازاردانا وێ جڤاكى یه، یاكو ئه‌ڤ گه‌نده‌لكار و تیرۆریست و خیانه‌تكارێن نۆكه، ل سه‌رده‌مێ شیرڤه‌خوارنێ و پیسكرنا خوه ژ لایێ ده‌یكێ ڤه دلۆڤانى پێنه‌هاتیه‌برن و ل بن سیبه‌را ترس و پرس و توندوتیژیا وێ دلێ وى ژ جیهانێ ره‌ش بووى و ناخێ وى تژى ترس و نیگه‌رانى و نه‌ئارامى بوویه، و ژ هینگى و هه‌تا نوكه جیهان و كه‌س و جڤاكێ ب جهه‌ك و تشته‌ك مه‌ترسیدار دبینن و تێدگه‌هن، ب هه‌مى ره‌نگه‌كى دژاتیا وێ و بها و بنه‌ما و یاسایێن وێ و وان دكه‌ن. ئه‌ڤ كه‌سه ل بن ده‌ستكه‌فتێن خوه یێن كو نه‌هه‌ژى و نه د ئاستێ شیانێن وى و نه د چارچووڤه‌ى قانوونان دانه، بزاڤا تۆلڤه‌كرن ل جڤاكێ دكه‌ن، و ئه‌و جڤاك دبیت پارته‌ك یان ده‌ستهه‌لات یان سیسته‌م و ده‌زگه‌هه‌ك بیت، كو بخوه ره‌نگڤه‌دانا كه‌ربوكین و دلره‌شیا وى مرۆڤینه ژ وان لایه‌نان.
بیروباوه‌رێن فرۆیدى و شرۆڤه‌یا وى بۆ كه‌ساتیێ و تێكچوونێن ده‌روونى به‌رهه‌مێ پتر ژ نیڤ سه‌ده‌ى ژ ڤه‌كۆلینێ بووینه، له‌وما راستیا وان ناهێنه حاشالێكرن تنێ ئه‌و نه‌بیت رێژه‌ینه. ئه‌ڤه ژى ئانكو جڤاك دشێت ب رێیێن بلندكرنا ئاستێ ئابوورى و ژیارا خێزان و جڤاكى، نه‌هێلانا هه‌ژاریێ و كێمكرنا وێ و ل به‌رچاڤگرتنا یاسایێن جڤاكى و زێده‌كرنا دادپه‌روه‌ریێ، نه‌هێلانا نه‌خوانده‌واریێ، بلندكرنا ئاستێ ره‌وشه‌نبیریا تاكێن جڤاكى و په‌روه‌رده‌كرنا وان و نه‌خاسمه ده‌یبابان ل سه‌ر بنه‌مایێن زانستى و ب مفا وه‌رگرتن ژ داموده‌زگه‌هێن پێگه‌هاندنا جڤاكى (socialization) یێن جودا، نه‌خاسمه په‌روه‌رده‌یى و فێركرن و راگه‌هاندن و جڤاكى، وه‌كى قوتابخانه و زانینگه‌ه و رادیۆ و ته‌له‌فزیۆن و مزگه‌فت و…هتد، رێ ل ڤان جۆره ره‌فتاران و په‌یدابوونا وان جۆره كه‌ساتیان بگرن. ب گۆتنه‌ك دیتر كاره‌ك بێته‌كرن هه‌ستا به‌رپرسیاره‌تیێ به‌رامبه‌ر خوه و جڤاك و نیشتمانى و ب ئاڤێ دا به‌رنه‌دانا سامانى ب هه‌ر سێ رێیێن سه‌رى و ده‌ستێ خوه پێڤه‌گرت ببیته كه‌لتوور و پشكه‌ك ژ كه‌ساتى و سایكۆلۆژیایا مرۆڤى، چونكى كوردستان و جیهان یێ ب ده‌راڤه‌ك ته‌نگاڤ دا ده‌رباز دبیت و هزار ئاریشه‌یێن سیاسى و هزرى و جڤاكى و ئابوورى و ژینگه‌هى گه‌فان ل مرۆڤاتیێ دكه‌ن.
*پرۆفیسۆرێ ه./بسپۆرێ سایكۆلۆژیا په‌روه‌رده‌یى/ زانینگه‌ها زاخۆ
