ل پتریا مۆزه‌خانەیێن مه‌زن یێن جیهانێ شوون تبلێن وی هه‌نه و مه چو پێزانین ل سه‌ر نینن
د. جیهان عه‌بدولعه‌زیز
ئه‌حمه‌د ره‌سول
د ناڤا هەر نەتەوەیەکی دا هزرمەند و زانا هەنە کو رێیا روون دکەن بەلێ نە هەر نەتەوەیەک د زانیت مافێ زانا و داهێنەرێن خوه ب دەنێ دبیت نەتەوەیێ کورد ئێک ژ زوورترین نەتەوایە کو داهێنان و دەستکەفتنێن وان هاتینە پشت گوهـ هاڤێتن هزرمەند و زانا و ناڤێن ب مەزناهیا چیا بەرزەبووینە نموونەیەک ژ وان داهێنەرێن بەرزە:
ئیسماعیلێ کورێ رەزازێ جزیری زانایێ کورد ئەوێ کو داهێنانێن وی بناغێ سەرەکی بۆ ل سەردەمێ میکانیکا هووربین.
جزیری ل سالا 1136 ل جزیرا بۆتان ل کنارێن رووبارێ دیجلە ل کوردستانا باکوور ژ دایک بوویە کو د وی سەردەمی دا سەرکەفتنا زانستی ب تایبەت بۆ عەرەبا نەبوو، بەلکو کورد، فارس، تورک، بەربەر، ئەمازیک هەروەسا نەتەوەیێن ئیسلامی بەشدار دبوون د کومەلەگەهەکێ زانستی و هزری کو د مێژوویێ دا هەڤشێوەیێن وان نەبوون!
جزیریی د گەل بەنی ئه‌رتوقیا ل باژێرێ دیار بەکر کار دکر و ژ مەزنێن ئەندازیار و داهێنەرا بوو، بەرپرس بوو ژ داهێنەریا ئالەتا بۆ ب ساناهیکرنا ژیانێ و زێدەکرنا کارتێکرنێەکا ب کوالێتی بۆ بەرهەمئینانێ زێدەباری پرتووکا خوه یا ب ناڤ و دەنگ دیاری هەموو جیهانێ کر یا ب ناڤێ (الجامع بین العلم والعمل النافع فی صناعە الحیل) ئەڤ پرتووکە ب تنێ نڤیسانەکا زانستی نەبوو بەلکو پروژەیەکێ ژیانێ بۆ زێدەتری 25 سالێن لێگەریان و گەشەپێدانێ و پەروەردەکرنێ بوون!
جزیری جیهان سەرسورمان کر ب چەندین داهێنانێن خوه یێن مەزن یێن کو رێکا سەرەدەریکرنا مرۆڤی گوهاڕتین د گەل دەمی و ئاڤێ و لڤینێ ژوان داهێنانا کو ئالەت دروستکری بۆ دەرئینانا ئاڤێ ب سیستەمەکی کو بەری هینگێ د مێژوویێ دا نەبوو ب کارئینانا ئالەتێن ئالوز (Scotch Yoke) یێ سەرەکی بوو بۆ لڤین و ئامرازێن سەردەم یێن ئەڤرۆ داهێنانا ماتۆرێ ئاڤێ کر هوسا دروست کر کو دبوو ئەگەرێ لڤینا نافورا ئاڤێ بێی کو هێزا مرۆڤی بهێتە ب کارئینان هەروەسا دروستکرنا دەمژمێرێن ئاڤی ب دەنگێ موزیکێ ئانکو ل جهێ ئەو دەمژمێر ب پاتری یان کارەبێ کار کەت ب لڤینا ئاڤێ کار دکر و د هندەک دەمژمێرێن دەستنیشان کری دا وەکو زەنگێ یان تونا عودێ یان هندەک یاریک ب کارئینا بوون دا کو خەلک ب زانیت ل دەمێ دەرکەفتنا هەر ئێک ژ وان یاریا گوهۆڕین یا دکەڤیتە د دەمی دا و ئێکەم کەس بۆ کو (Camshaft).
ئانکو بەشەکێ میکانیکیە ب شێوەیەکێ بازنەیی لڤینێ دکەت ب کارئینایی د ئێک ژ داهێنانێن خوه دا هەروەسا Crankshaft)) بوونە دو پێکهاتێن سەرەکی د شورەشا پێشەسازی یا ئورۆپی تەکنولوجیا میکانیکی یا سەردەم دا.
داهێنەری د ڤێرێ دا یە نەکو ب تنێ هزر بیت بەلکو یا د جێبەجێکرنێ ژی دا و ڤەگوهاستنا وێ بۆ پلانکرنەکێ و جێبەجێکرنا وێ ب هووری ئەڤ کارە پشتی ب چەندەها سالا ل سەر مرنا وی ژی ئەندازیار سەرسورمان کربوون!
– ژ ب ناڤودەنگترین داهێنانێن جزیری (دەمژمێرا فیلی) بوو. ئەو شێوێ ئەندازەیی بوو یێن کو هەموو شارستانیەتێن جودا کومڤەکرین (فیلێ هندی، ئەژدەهایێ چینی، خزمەتکارێ عەرەبی، ئەندازیارێ موسلمان). د نموونا میکانیکی دا دەم یێ رێکخستی بوو و چاڤ دکێشانە خوه ب جوانیا دیزاینێ ئبن به‌تووتەیی وەسفا ئەڤێ چەندێ کریە کو مەزنترین به‌لگه‌یه بۆ پێشکەفتن مەزناهی و بیرتیژی و داهێنانیا موسلمانان.
ب مخابنی ڤە دەولەتێن ئەوروپی و ئەمریکا پەرتوکێن وی وەرگێراینە و خواندن لسەر هاتیە کرن و چاڤلێکرنا داهێنانێ وی کریە و هزرێن وی ب کارئینای نە
نە ب تنێ ئەڤە بەلکو ئەو کەسێن پرتووکێن وی وەرگێرایی ژ زمانێ عەرەبی بۆ زمانێن بیانی هاتینە خەلاتکرن(دکستر).
و پرتووکێن وی یێن رەسەن هاتینە پشت گوهـ هاڤێتن هەتا کو ل سالا 1979 پەیمانگەها کەلەپوری ل حەلەب
و ب شێوەیەکی فەرمی وان بەلاڤ کریە.
ئانکو موسلمان و عەرەبا ژی ئەڤ هەموو دەستکەفتە و داهێنانە نە خواندینە پشتی ب سەدەهان سالان
و یا ژ هەموویێ مەندەهوشتر ئەوە د ئەڤرۆکە دا ل (مۆزه‌خانا لوڤه‌ر یا فرەنسی و موزەخانا ئوکسفورد و ل موزەخانێن بوستن پلان و نڤیسانێن وی هەنە بەلێ پەیکەرەکێ ب تنێ ژی نینە ل سەر جادەیەکا کوردستانێ).
پیرەمێرد دبێژیت: «ئەز دێ چاوا مێژوویا کوردا نڤیسم و ئەز یێ برسی؟»، ئەم دبێژین ئەم دێ چاوا پرتووکا مێژوویا کوردی یا زانستی و رەوشەنبیری دووبارە کەین و مە زانایێن خوه پشت گوهـ هاڤێتین یان ب تنێ مە کرینە دەربەندەک د پرتووکێن بیانی دا؟
د درێژاهیا ژیانا جزیری دا نە ب تنێ ئەوە کو دەسکەفتێن زانستی هەنە، بەلکو نامەیەکە بۆ دووبارە هزردانانا رولێ هەر کوردەکی د مێژوویا مرۆڤاتیێ دا کورد نە ب تنێ شەرڤانێن چیایی نە بەلکو داهێنانکەرن د تاقیگەهان دا و سەرکەردەنە د هزرێن خوه دا و بەلاڤکەرن د زانستی دا. ئەم وەکو کورد د پێدڤی پەیکەرێن مینا ڤی زەلامی نە.
ل هەولێر دیاربەکر سنە و قامشلو وەکو وەفاداری بۆ بیروکا مە یا رەوشەنبیری و بۆ دانانا دیتنەکا نوو ب باوەریا هندێ کو زانست رێیا ئێكێ یه بۆ ئازادی و کەرامەتێ.
مێژوونڤیسەک دبێژیت: «نەتەوەیێ کورد ب دو رێیا ده‌ڤه‌را خوه رزگار کر ب رەوشەنبریریا خوه و پێشمەرگێن قەهرەمان».
جزیری ئێک ژ وان بوو، رەوشەنبیر و زانا بوو.. وەکو ئاڤەکا بێدەنگ داهێنان دکرن، بەلێ ئاراستێ زانستی گوهۆڕی بۆ هەردەم.
