ماجن و موراد خان، مورادخان و ماجن ژیان و چەند هەلبەستێن نە وەشاندی
د. پەرویز جیهانی
١ – ٢
تا رۆژا ئیرۆ مە چو ژ ژیان و سەرپێهاتییا مورادخانی نەدزانی. جارا یەکەم مەلا مەحموودێ بایەزیدی د ریسالەیا د بەحسا شاعر و موسەنفێد کوردستانێ دا دنڤیسە:
«شاعرێ هەشتێ ژ وان شاعران مورادخانە، کو د تاریخا ١١٥٠ ل بایەزیدێ دا پەیدا بوویە و د سالا ١١٩٩ێ مەرحووم بوویە و د بایەزیدێ دا مەدفوونە.»
مخابن مەلا مەحموود ژ بۆی ڤان گۆتنانە هیچ ژێدەرەکی دەستنیشان ناکەت و ئەم هەموو دزانین کو پشکا زۆر ژ دیرۆکێن کو مەلا مەحموودێ رەحمەتی ژ بۆ شاعرێن مە دەستنیشان کرنە، نە درستن.
مەلا مەحموود د کەشکۆلا مەجمەعا غەزەلیاتێ کورمانجی دا ئەڤ سێ هەلبەستێن مورادخانی ئانینە.
١- ئەی دل تە غەلەت کر کو سەرێ زولفێ دوتا گرت
٢-مەهوەشا زۆهرە جەبین مەهروخا مسلێ مەلەک
٣-ئیرۆ مەهێ نەو، رۆژ جەبین، ماهـ بناگۆش
ژ بلی ڤان سێ هەلبەستانە هەلبەستەکە وی ژی ب مەتلەعا
(ئەی دلا دا چینە گولچینێ جەمالا یارە گول)
هەیە، کو دەستخەتا وێ ژی د دەستێ مە دایە. مامۆستا ئیبراهیم تەحسین دۆسکی ئەڤ هەلبەستا د پرتووکا باغێ ئیرەم دا ب گەلەک شاشی یێن زەق وەشاندییە. ب ئانەهییا یەزدان دێ ل سەر وێ ژی بخەبتین.
ژ بلی ڤان چار هەلبەستانە چیڕۆکا زەنبیلفرۆش ژی یەک ژ بەرهەمێن مورادخانی یە. مورادخان د داوییا وێ چیڕۆکێ دا دیرۆکا نڤیسینا وێ وەها رادگەهینە:
«سەد و نۆت سال بۆرییە
پاشی هەزارا هجرییە
مورادخان دبێت سەرهاتییە
ب شێعر و گۆتنەکا خۆش»
تا لێرێ تەنێ ئاگاداری یێن مە ل سەر مورادخان ئەون یێن کو رەحمەتی مەلا مەحموود ئیدعا کرنە.
لێ د هەلبەستا مورادخان یا ب سەروایا «یارە گول» دا ناڤێ ماجن ژی دەرباس دبە. گەلۆ ئەڤ ناڤا ناڤێ کێ یە و چما مورادخان وی ناڤی دگەل ناڤێ خوە د هەلبەستا خوە دا دهینە؟
من ژبۆ وی ناڤی سەری ل گەلەک ژێدەر و کەشکۆلان دا. پێشییان گۆتنە: «تێکۆشان ئاڤێ دا ناچە.»
ب خۆشبەختی ل دوو لێکۆلینان را ب ئاریکارییا چەند کەس ژ دۆست و هەڤالان مە کاری ئەم کەشکۆلەکێ ب دەست خەین کو ب ئاریکارییا دەقا وێ کەشکۆلێ گۆشەیەک ژ ژیانا هەلبەستکارێ شیرین زمان مورادخانی ژ بۆ مە ئەشکەرا دبە. و بنەجی دبە کو ماجن مەخلەسا مورادخانی یە.
کەشکۆل ل سالێن ( ١١٣٦) و ( ١١٣٧) ان ب قەلەما کەسەکی ب ناڤێ دەرویش محەمەد ل کەلا خۆشەبێ دا ژ بۆی میر زەینەل بەگێ میرێ خۆشەبێ هاتییە نڤیسینێ. لێ کاتبی نەنڤیسییە کا ئەڤ دیرۆک ب هجری یا شەمسی یە یان یا قەمەری، لێ ب ئحتمالا زۆر دەبێ دیرۆکا هجری یا قەمەری بە.
دیرۆکا ڤێ کەشکۆلێ ل داوییا قەسیدەیا ئەتعەمە(پەسنێ خوارەکان) یا بسحاقێ شیرازی (ئەبوو ئیسحاقێ شیرازی ناسکری ب ئەتعەمە) دا وەها هاتییە:
«تمت من ید درویش محمد فی خوشاب لاجل امیرنا العادل زینل بیک دام عدلە و عمره و دولتە.»
واتە: کوتا بوو ب دەستێ دەروێش محەمەد ل خۆشەبێ ژ بۆنا میرێ مە یی دادگەر زەینەل بەگ، بەردەوام بە داد و دەولەت و تەمەنێ وی.
ل دوو را دیرۆکا وێ سالا ١١٣٦ێ دنڤیسە.
د ڤێ کەشکۆلێ دا ب دەهان هەلبەستێن فارسی و تورکی وسێزدەهـ هەلبەستێن کوردی ژی هەنە. ژوان هەشت هەلبەست هێشتا د هیچ جی یی دا نەهاتنە وەشاندنێ. ئەگەر هاتبن وەشاندنێ ژی هایا من پێ تونەیە. چار ژوان هەلبەستێن نەوشاندی یێن ماجنی نە. ئەم ب ئاریکارییا ڤان هەلبەستانا لایەکێ ژ پەردەیا تاری ژ سەر ژیانا ماجنێ شیرین کەلام رادکەین. ئەو هەلبەست دەم و جیهێ ژیانا وی ژبۆ مە ئەشکەرا دکەن. پێش دا پێدڤی یە ئەم ئاڤڕەکێ بدەنە وان هەلبەستێن کوردی یێن د ڤێ کەشکۆلێ دا.
د ڤێ کەشکۆلێ دا سێزدەهـ هەلبەستێن کوردی هاتنە:
ئا- سێ هەلبەست ژ خانی:
١- ئیرۆ ل تەختێ دلبەری
٢- ئەی دەریغا مامە تەنها
٣- هەلبەستەکا نەوەشاندی ب مەتلەعا
فارسێ رەخشێ مەعانیمە دەما غەوغا کەم
من دڤێت راتب و رەختان بخوە ئەز پەیدا کەم
ب- دوو هەلبەستێن ئاغایۆک ب تەخمیسا (حاجی)
ج-غەزەلەک مەلایێ جزیری
د- پێنج هەلبەستێن ماجن:
١- سۆرگولا غۆنچە دەهەن. ب سەردێرا: کاتبهۆ ماجنێ بەدبەخت
٢- تەخمیسا باتەیی ل سەر غەزەلەکە ماجن، ب سەردێرا: موخەمەسێ باتەیی غەزەلێ ماجن
٣- ساقی بگێڕ جامامەیێ ب سەردێرا: کاتبهۆ ماجن
٤- دەورا فەلەکێ نینە ب کەیف و خەبەرێ مە ، ب سەردێرا: گوفتەیێ مورادخان ب ئسمێ ماجن
٥- نامەیەک ژ ئەردەبیلێ بۆ خۆشەبێ، ب تەشەیا مەسنەوی یێ د ١٧٧ مالکان دا
هـ – دوهەلبەستتێن باتەیی:
١- سوبح و ئێڤاری شەڤا تاری
٢- غەزەلەک ب تەخمیسا ماجنی ، ب سەردێرا: غەزەلێ باتەیی موخەمەسێ ماجن
و- ژبلی ڤان هەلبەستێن کوردی چارینەیەک ب تورکی ژ خانی، هەلبەستەک ب تورکی ژ خان شەرەف خان، هەلبەستەک ب فارسی ژ ئەبدال، هەلبەستەک ب فارسی ژ دەرویش محەمەد کو ب بۆنەیا جەشنا رۆژیتی یێ ژبۆی زینەل بەگێ میرێ خۆشەبێ گۆتییە و بەحرتەویلەک ژی ب فارسی دیسان ب قلەما دەرویش محەمەدە.
د ناڤ پشکا رباعیاتێن فارسی دا دەرویش محەمەد د چەند چارینەیێن فارسی دا ب حسابێ ئەبجەدێ دیرۆکا ژ دایکبوونا سێ کوڕێن زینەل بەگێ ب ناڤێن نووح بەگ و حەسەن بەگ و حوسەین بەگ دنڤیسە. مرۆڤ دکارە بێژە کو ئەڤ دەرویش محەمەدە کاتبێ دەربارا میر زەینەل بوویە.
ماجن کی یە و کەنگی ژیایە؟
گاڤا کو ئەم ڤان هەلبەستانە دنێڕن ئەم هندەکێ ژ ژیان و ناڤێ ماجن و دەما ژیانا وی ئاگادار دبن.
ئەم ب ئاریکارییا ڤێ کەشکۆلێ ئاگادار دبن کو ماجن ناساناڤێ مورادخان یێ هەلبەستکاری یێ واتە مەخلەسا وی یە. چاوا کو د ڤێ کەشکۆلێ دا ل دەستپێکا هەلبەستا وی دا هاتییە:
«گوفتەیێ مورادخان ب ئسمێ ماجن.»
یانێ ژ هەلبەستێن مورادخان کو ناڤێ ماجن ل خوە کرییە. واتە ماجن مەخلەس یان ناسناڤێ مورادخانە.
ژ بلی وێ مورادخان د هەلبەستا خوە یا ب ناڤێ (یارە گول) دا ژبلی ناڤێ خوە، مەخلەسا خوە ژی دئینە. گاڤا کو مرۆڤ ل وی ناڤی و وێ مەخلەسێ دنێڕە مرۆڤ پێش دا وە هزر دکە کو ئەو دو کەسێن جودا نە، لێ ب هندەک لێکۆلینان را دیار دبە کو ماجن مەخلەسا مورادخانی یە.
ئەز دبێشم لەو ژ بەر ڤێ گولروخا گولشەنخەرام
بوو موسەمما (حبژا) ئەو مەتلەعا وەردوییەنام
ئەی مورادخان ڤێ موعەممایێ نزانن خاس و عام
بەلکوو حەل کەت نوکتەیێ ئەو ماجنێ شیرین کەلام
دبە کو هندەک کەس بپرسن مورادخان بۆ دو ناڤ یان دو مەخلەس ئینایە. ئەم دزانن کو ئەڤ رەوشا ل بال چەند هەلبەستکارێن دی ژی هەبوویە واتە گەلەک هەلبەستکار هەنە کو دو ناڤ یان دو مەخلەس د هەلبەستێن خوە دا ب کار برنە. ژ وان مەلایێ جزیری یە کو مەلا و نیشانی وەکە مەخلەس ب کار برییە. فەقی یێ تەیران میم و حێ و مکسی ب کار برییە.
لێ پەیڤا ماجن ژکو هاتییە و چما مورادخان ئەڤ ناسناڤا ژ بۆ خوە هەلبژارتییە. ب دیتنا من پەیڤا ماجن ژ پیتێن دەستپێکا ناڤێ مورادخانی پێک هاتییە و پێش دا ماخن بوویە، لێ چونکو ماخن واتەیەکە نەباش ددە، مورادخانی چاڤ ل خانی کرییە و نوقتەیا سەری ل بنی دانایە و ماخن کرییە ماجن کو پەیڤکە واتەدارە و تێ ب واتەیا مێرێ چاڤڤەکری و بێپەروا و بێباک د کار و کریاران دا.
چاوا کو خانی دبێژە:
جانی ژ تە ئەی خانی جانان کو بخوازیتن
خا نوقتە ل بن دانی فیلحال د مزگین دا
مورادخانی ژی نوقتەیا خا یێ ل سەر را کرییە و ل بنی دانایە و ماخن کرییە ماجن.
هەلبژارتنا چەند تیپێن ناڤی ژ بۆ مەخلەسێ بەری مورادخان و ل سەر دەما وی دا ژی باو و رەوا بوویە. فەقی یێ تەیران تیپێن دەستپێکا ناڤێ خوە (محمد) هل دایە و ژ خوە را کرییە ناسناڤ و ناسناڤا: میم و حێ ژێ ئافراندییە. هەلبەستکارێ رەخنەگر و قەرفنڤیس؛ ئاغایۆکێ بێداری کو هەڤدەمێ مورادخانی یە، ئەوی ژی ناسناڤێ خوە کرییە: غەین ئەلف.
دەم و جهێ ژیانا وی:
هەرچقاس کو مەلا مەحموودێ بایەزیدی دنڤیسە کو مورادخان خەلکێ بایەزیدێ بوویە، لێ ئەم هێ د هیچ هەلبەستەکە مورادخانی دا راستی ناڤێ بایەزیدێ نەهاتنە. ئەو د تەخمیسا غەزەلا باتەیی دا ژخوە را عەندەلیبێ خۆشەبێ دبێژە:
من نەدین هەمرەنگێ روویت گول د نێڤ باغ و رەزان
لەب ژ سەر لەب گەر هلینی دی بڕێژی موعجزان
بێ هشم باتەی نەناسم نەقش ساز و نەغمە زان
ماجنا! تووتی زبان بلبلێ باغێ کزان
ئەو دناسیتن نەوایا عەندەلیبێ خۆشەبێ
ئەو نامەیا خوە ژ ئەردەبیلێ بۆ خۆشەبێ رێ دکەت نە ژ بۆ بایەزیدێ و دوێ نامەیێ دا حەسرەتا خوە ژ بۆ دیتنا خۆشەبێ و دوورییا وێ رادگەهینە و ناڤێ وەلاتێ خوە وەها ژ بایێ سەبایێ را دبێژە:
دیاری ببێژم تو ناڤی بزان
ژ ئۆباش ب ڕێ بە هەڕە تو وەزان
دیارێ مە مەوتەن دبێن خۆشەبە
ئرم وارە دلکەش نکوو کەوکەبە
فەرەحبەخش چون جانە خۆشابە نام
عەرووسا بلادانە جننەت مەشام
تە زانی مەکانێ مەیێ دل پەناهـ
ڤەوەست دە بێ ببێم بۆ تە ز رەسمێ راهـ …
مورادخان د ڤێ نامەیا خوە دا ناڤێ گەلەک گوند و باژار و زۆزانێن کوردستانێ دئینە و قەت ناڤێ بایەزیدێ ناهینە. کەسێ کو د غەریبی یێ دایە و د ناما خوە دا ناڤێ هندە گوند و باژار و زۆزانێن کوردستانێ دهینە، ئەگەر خەلکێ بایەزیدێ با، یێ هەما جارەکێ ژی ناڤێ بایەزیدێ یان گوند و زۆزانێن وێ بئانیبا. ب ڤان سەرپەلگەیان ئەم دکارن بێژین کو مورادخان خۆشەبی یە، نە بایەزیدی.
کارتێکرنا هەلبەستکارێن بەری وی
ل سەر هەلبەستێن وی
گاڤا کو مرۆڤ هەلبەستێن ماجنی دخوینە و ل وان هوور دبە، مرۆڤ دبینە کو ماجن ژبلی ناسینا هەلبەستکارێن فارسینڤیس و کارتیکرنا وان ل سەرهەلبەستێن وی، هەلبەستکارێن کورد یێن بەری خوە ژی ب هوورگلی خواندییە و دناسە. ماجن ل ژێر کارتێکرنا فەقی یێ تەیران چیڕۆکا زەنبیل فرۆشی دنڤیسە.
هەروسان ئەو ژ فەقی یێ تەیران فێر دبە کو تیپێن دەستپێکا ناڤێ خوە ژ خوە را بکە ناسناڤ. چاوا فەقی ژخوە را میم و حێ دبێژە ، ماجن ژی تیپێن دەستپێکا ناڤێ خوە ژ خوە را دکە ناسناڤ.
