مرۆڤ و داگیركرنا هزرى
جوان عزه‌ت/ پشكا سیێ
مرۆڤ بۆنه‌وه‌ره‌كێ جڤاكى یه و كۆمه‌كا ئه‌رك و مافان به‌رامبه‌ر زاتێ خوه هه‌یه، به‌لێ ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رى رووبه‌روى هزرا كه‌سێ به‌رامبه‌رى خوه ببیت، پێدڤیه بزانیت ئێكه‌م پێنگاڤا سه‌ره‌كى وه‌ك ئه‌ركێ پاراستنا مرۆڤبوونا وى چیه؟ نه‌مازه كێشه ئاسته‌نگ و فشارێن رووبه‌روى مافێ مرۆڤبوونێ و دژى مرۆڤى دبن! ئه‌ركێ دوویێ ئه‌وه، مرۆڤایه‌تیێ ژ ده‌ستێ وان هه‌مى میكانیزمان رزگار بكه‌ت ئه‌و یێن مرۆڤى دكه‌ته بۆنه‌وه‌ره‌كێ هاڤى، نه‌زان و نه به‌رپرسیار ب ژیانێ. ئه‌گه‌ر مرۆڤ د بنه‌ره‌ت دا نه‌زانیت ئه‌ركێ مرۆڤى بۆ پێكهاته‌یێن جڤاكى چیه! هینگێ مرۆڤى شیانێن به‌رگریكرنا نوونه‌راتیا چ كه‌س و جڤاكان ژى نابیت و شیانێن بجهئینانا ئه‌ركێن جڤاكى ژ كه‌سێن دیتر ژى نابیت. كا چاوا سه‌ربه‌ستى، هزرا ئازاده. پێدڤیه زه‌مینه‌یێ تاكه‌كه‌سى ژى هزرا ئازاد بیت. هه‌تا كو تاكى شیانێن ژیانكرنا هزره‌كا سه‌قامگیر هه‌بیت بژیت.
رۆلێ به‌رگریكرنا مافێن مروڤبوونێ وه‌سا ئاشكه‌را دكه‌ن، كو به‌رپابوون و سه‌قامگیریا جڤاكى ئه‌نجامێ سه‌رراستكرنا هزرا دروست و په‌یوه‌ندیه‌كا ساخله‌مه. د ڤێ چارچۆڤه‌ى دا ئه‌گه‌ر هزر هاته داگیركرن وى ده‌مى تاكه‌كه‌س ب زه‌حمه‌ت بشێت په‌نایێ بۆ جیهانا ده‌وربه‌رێن خوه ببه‌ت و ئاڤاهیان ئاڤا بكه‌ت، چونكو په‌یوه‌ندیا تاكى ب جڤاكى ڤه هه‌یه. نموونه/ رۆژهه‌لاتا ناڤین ب گشتى خودان سیسته‌مه‌كێ ئالوزه، نه‌مازه پشتى ده‌ركه‌فتنا گه‌له‌ك گرۆپ و حه‌ره‌كێن جودا جودا وه‌كو داعش، قاعیده و نه‌سر و… هتد. كاریگه‌ریه‌كا زیر مه‌ترسیدار خسته سه‌ر بیاڤێ ئه‌قل و سیسته‌م و رێڤه‌برنا ژینگه‌ها جڤاكان، چونكو ئه‌ڤان گرۆپان بناڤێن تیرۆرێ هه‌ر ئێكێ ل گوره‌ى بیرۆباوه‌را خوه شیا بازارێن مه‌زن ل بنگه‌هێن جڤاكى و سیاسى و كه‌لتوورى و كومه‌لایه‌تى و ئابوورى و…، بده‌ت. سه‌ره‌راى وێ پشتى هه‌ولا دروستكرنا جه و زه‌مینه‌یێن خوه كرین ڤان حه‌ره‌كان په‌یوه‌ندیێن فه‌رمى دگه‌ل ده‌ستهه‌لاتێن سیاسى دروستكرن، ئه‌ڤه بۆ ڤه‌كرنا گه‌له‌ك رێكێن هزرا كولۆنیال هه‌م د بكارئینانا ئاستێ سیاسى دا هه‌م ژى د خه‌له‌ت بكارئینا ئاستێ ئاینى دا كارتێكرن ل سه‌ر مه‌ژیێ تاك و جڤاكان كر. دیسا ل جهێ مرۆڤه‌كێ ئازاد و تێر مه‌ژى دروست بكه‌ن، هه‌ول دان مرۆڤه‌كێ ترسنۆك و نه‌زان ل سه‌ر ئاڤاهیێ هزرا ده‌مارگیرى و توندره‌وى و تیرۆرى و توندیێ دروست بكه‌ن. ته‌نها بۆ به‌رده‌وامى دانا بزاڤا خوه و دهه‌مان ده‌م دا وه‌سا به‌رده‌وام كر. خاله‌كا دیتر، ل جهێ ئاشتى و پێكڤه‌ژیان و سه‌قامگیرى سه‌ربگریت، ب ناڤێ ئاینى و هزرێن سیاسى یێن نه‌كارا زۆردارى و چه‌وساندن و كۆمكوژیا ئینسانى چێكر. واته د ژیوار دا مرۆڤێ رۆژهه‌لاتا ناڤین كه‌فتیه ل ژێر دۆخه‌كێ پر كاره‌سات پر بازاركرى دا. ئه‌ڤێ وه‌كر كو رولێ سیاسى ل ئیراقێ و ب تایبه‌تى ل هه‌رێمێ ژى ب دروستى نه‌هێته به‌رهه‌م، نه‌مازه ملله‌ته‌كێ وه‌كو یێ كورد، كو ناهێته ئینكاركرن ب درێژاهیا دیرۆكێ كه‌سێ كورد هه‌م ژ لایێ نیشتمان و جۆگرافى و ئه‌قلى ڤه مرۆڤه‌كێ سه‌ركوتكریه، له‌ورا هه‌تا نها نه‌شیا یه ب دروستى خوه ژ پرسێن ڤالا رزگار بكه‌ت.
ئه‌نجام: ل ڤێرێ پێدڤیه سیسته‌مێ رۆژهه‌لاتى ب تایبه‌تى یێ ملله‌تێ كورد بۆ هزرا رزگاركه‌ر یێ ئاماده بیت، نه‌كو بۆ دروستبوونا هزرا داگیركه‌ر و دیلكرى یێ ئاماده بیت، چونكو هزرا داگیركه‌ریێ ل رۆژئاڤا ژ مێژه به‌ر ب قۆناغێن رزگاریێ چوویه و پرسێن ئاشتیێ ئاراسته بووینه، به‌لێ كه‌سێ هزرمه‌ند هه‌ر زویكا شیا ب رێكا پلان و پرۆژه‌یێن خوه یێن مه‌عریفى به‌رهه‌نگاریا ڤێ ململانێ بگرییت و دو به‌رسڤێن سه‌ره‌كى بۆ ناڤه‌رۆكا كۆمه‌لایه‌تى دروستبكه‌ت، ئه‌و ژى داهێنانكرن ب هزرا ئازا به‌رامبه‌ر (ئیرادا گشتى) ئه‌ڤه بوو چه‌مكه‌كێ سنۆرى ل به‌ر داگرتنا وێ ڤالاهیا د داگیركرنا هشێ مرۆڤى دا. هه‌روه‌سا (قازانجكرن د ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى یێ گشتى دا) ب ڤێ ستراتیژیێ هزر و دونیایا جێگیركار د ناڤ ره‌هه‌ند و تێكستێن ژیانێ دا هاته به‌رهه‌م و بوونا كه‌سى كه‌فته چارچووڤێ بوونه‌كا پاراستى دا، له‌ورا سه‌قامگیریا جڤاكان ده‌ست پێ كر، به‌لێ پرسیار ئه‌وه گه‌لۆ مه وه‌ك ملله‌ت و جڤاك چ داهێنان ژ بۆ ئاڤاهێن ئه‌قلى كریه، هه‌تا سه‌قامگیریا هزرى په‌یدا ببیت و جڤاك ب ئاشتیێ رویێ خوه یێ راسته‌قینه وه‌ربگریت؟!.
مرۆڤ و داگیركرنا هزرى
جوان عزه‌ت/ پشكا چارێ
د هزرا سیاسى یا هه‌ڤچه‌رخ دا كۆلۆنالیزم ئێك ژ چه‌مكێن هه‌ره سه‌ره‌كى یێن سیاسه‌تێ بوو، كو به‌رده‌وام رووبه‌روى ژیانا تاكه‌كه‌سى بوویه. پشتى بۆرینا چه‌ندین سالان ب ئه‌نجامێ رێنساسێ هزرا كولۆنالیزمێ بوو ئه‌نجامێ هشیاریه‌كا ته‌ڤاڤ د ئامرازێن به‌رپاكرن و گوهۆرینا سیاسى و جڤاكى دا. ئه‌ڤێ هزرا داگیركه‌ر ل رۆژئاڤا د جه‌نگێن جیهانا ئێكێ دوویێ دا ده‌ستپێكر، به‌لێ دگه‌ل سه‌رهلدانا بیروباوه‌رێن فه‌یله‌سۆف و ره‌وشه‌نبیران هزره‌كا نوى د جیهانا سیێ دا ده‌ركه‌فت، ئه‌و ژى ئێك ژ وان فه‌یله‌سۆفان ب ناڤێ فانوون بوو خواست، كو هشیاریا نه‌ته‌وه‌یى وه‌ك بنگه‌هه‌كێ نه‌ته‌وه‌یى گرنگه ب ئه‌نجامێ شارستانیه‌ته‌كا نوى بهێته دامه‌زراندن. ژ به‌ر هندێ فانوونى ل سه‌ر ڤێ دامه‌زراندنێ ئیشاره‌ت كر: “كو ئه‌ڤ رێكه یا تژى یه ژ چه‌نگ و توندتیژى و ڤه‌شارتنا راسته‌قینه‌یا (مرۆڤبوونێ)”. دیاره هه‌ر ملله‌ته‌كێ هزرا كۆلۆنیال لێ بیت، پرسێن مرۆڤبوونێ تێدا دهاڤینه، ئه‌ڤه دبنه ئه‌نجامێ جه‌نگ و سه‌رهلدانا هزرێن توندوتیژ. له‌ورا ب هزره‌كا دى ڤێ بۆچوونێ ره‌ت دكه‌ت و دبێژیت: “دڤێت ئه‌وروپا دوماهیێ ب ڤێ هزرا داگیركه‌ر بینیت و هه‌ولبده‌ت هێزه‌كا جیاواز، پرۆژه‌یه‌كێ جیاواز و خه‌یاله‌كا جیاواز زێده ئاراسته‌بكه‌ت، هه‌روه‌سا جیهانا سیێ ببیته شارستانیه‌ته‌كا نوى و ئالته‌رناتیف بۆ سه‌قامگیریا رۆژئاڤا”.
پشتى ڤان شه‌رێن دژوار رۆژئاڤا ئه‌زمۆنێن دیرۆكى وه‌رگرتن، بزاڤێن وان هه‌مى ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینا هێزا مه‌عریفى و رزگارى و ئازادیا ملله‌تێن وان بوو، ئه‌و شیان بگه‌هنه قۆناغێن نه‌ته‌وه و ده‌وله‌تێ. به‌لێ پرسیارا كو ل ڤێرێ به‌رهه‌م دهێت ئه‌وه، گه‌لۆ ما ملله‌تێ كورد و رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست گشت ژى شیا وه‌كو پێدڤى ژ هنده‌ك قۆناغێن داگیركاریێ خوه رزگار بكه‌ت؟ ب هزرامن نه‌خێر، چونكو ئه‌گه‌رێ داگیركرنا هزر و سیسته‌مێن رۆژهه‌لاتێ ژ داگیركرنا هزرا سیاسى و ئابوورى و ئۆلى ده‌ست پێ كر، ئه‌ڤ نه به‌رهه‌مداریا ڤان بیاڤان وه‌كو ئاسته‌كێ مه‌عریفى و هزرى د مه‌ژیێ تاكه‌كه‌سێ رۆژهه‌لاتێ دا لاوازیا پرۆژه‌یێن نه‌ته‌وه‌ى راگه‌هاند، چونكو د ڤى مللى دا هه‌تا نها هشیاریا نه‌ته‌وه‌یى نه‌بوویه، ئه‌نجامێ هزره‌كا جڤاكى و كه‌لتوورى و ره‌وشه‌نبیرى و نیشتمانى، به‌لكو په‌یوه‌ندى ب هزرا كه‌سى و بزاڤێن ئیدیۆلوژى و سه‌رخانا پاراستنا جۆگرافى ڤه هه‌یه، نه‌مازه د ناڤ گه‌لێ كورد دا نه‌ته‌وه وه‌كو پاراستنا جۆگرافیێ هاته وه‌رگرتن، نه‌كو ب هزر و ئه‌قل هاته وه‌رگرتن. له‌ورا ژى مرۆڤه‌ك په‌یدابوو، كو باوه‌رى ب هێزا ماددى و روحى وه‌كو هزر و ئه‌قل نه‌بیت، ته‌نها باوه‌رى وه‌كو له‌ش و لاوه‌كى هه‌بیت. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه ئه‌نجامێ چێكرنا مرۆڤه‌كێ یه، كو به‌رده‌وام د سایكولوژیا (ده‌روونێ) خۆ دا كه‌سه‌كێ نه‌خوش و بێ هێز و بێ مۆرال و په‌كه‌فتى بیت، كه‌سه‌كێ هزر داگیركه‌ر و ده‌مارگیر بیت، كه‌سه‌كێ بێ زمان و كه‌لتووره‌كێ نه‌جهگرتى و جڤاكه‌كێ بێ باندۆر و رێك پێ نه‌دایى بیت، ئه‌ڤه نابیته هزره‌كا رزگاركه‌ر، چونكو مرۆڤ نه‌شێت بێژیت داگیركرنا من هنده ئاستێ زانینێ ب من به‌خشیه. به‌لكو دێ بیته فورمێ كاریكاتێره‌كا نه‌ته‌وه‌یى د مه‌سه‌له‌یا سه‌ربه‌خوه‌یا سیاسى و كه‌لتوورى و ئاستێ روشنبیرى و هونه‌ریێ كه‌سى دا.
ئه‌نجام: بوویه كۆلۆنالیزم د ئێكه‌م ده‌رگه‌هێ نه‌ته‌وه‌یى دا، دڤێت ببیته ئه‌گه‌رێ ڤه‌كرنا هه‌مى ده‌رگه‌هێن ئازادیێ و نه‌ته‌وه و بوونا ده‌وله‌تا تاكه‌كه‌سى، نه‌مازه وه‌كو بوونه‌كا گوهۆرى و مافه‌كێ خواستى ل سه‌ر ده‌سته‌به‌ركرنا هه‌مى چین و پارچه و ناوچه‌یان دا بێ جیاوازى. ژ به‌ركو جیاوازى دناڤبه‌را هزرا داگیركه‌ر دا ئه‌وه، كو تۆ بریارا ره‌تكرنا یێ دى بده‌ى و روح و بوون و هزرا یێ دى وه‌كو ناسنا مه نه نیاسى. به‌لێ جوداهى د ناڤبه‌را هزرا رزگاكه‌ر دا ئه‌وه، كو تو ده‌رفه‌تا ڤه‌گوهاستنا هشیاریا نه‌ته‌وه‌یى بۆ هشیاریا جڤاكى وه‌ك چه‌مكه‌كێ مه‌عریفى و دادپه‌روه‌رى به‌رامبه‌ر، ده‌وله‌مه‌ند و هه‌ژار، نێر و مێ، باژێر و گوند و…هتد ڤه‌ژن بكه‌ى و وى ئاڤاهیێ مه‌عریفى د ناڤ گشتى یا جڤاكى دا ب دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ دژى چه‌قێ دوژمنكارى و مه‌ترسیا جڤاكى بده‌یه نیاسین و به‌رهه‌مئینان.
