مه‌سرور بارزانی: بریارا دادگه‌ها فیدرالی یا سیاسی یه و ب هیچ شێوه‌كی د به‌رژه‌وه‌ندیا خه‌لكێ ئیراقێ دا نینه
ئه‌ڤرۆ:
سه‌رۆكێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ، د كۆنفرانسه‌كێ رۆژنامه‌ڤانی دا، روناهی خسته سه‌ر بریارا دادگه‌ها بلند یا فیدرالی یا ئیراقێ دژی په‌ترۆلا كوردستانێ، مافێن دستووری یێن هه‌رێما كوردستانێ و دووماهی پێشهاتێن ئیراقێ و ده‌ڤه‌رێ.
ده‌قێ ئاخڤتنێن سه‌رۆكێ حوكمه‌تا هه‌رێمێ..
ل 10/7/2019 ئه‌و رۆژا من سویندا قانوونی خواندی كو به‌رگریێ ژ هه‌موو مافێن دستووری یێن خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ بكه‌م، ب هه‌مان شێوه، هه‌موو به‌رپرسێن دی ژی ل سه‌رۆكایه‌تیا هه‌رێمێ، ل په‌رله‌مانی، ل جڤاتا وه‌زیران، وه‌زیرێن به‌رێز و ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی هه‌موویان ئه‌و سوینده خواندیه، نوكه ژی دبینین كو چه‌ندین مافێن دستووری یێن خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ هاتینه پێشێلكرن و دهێنه پێشێلكرن، له‌وما ئه‌ركه‌كێ دستووری و قانوونی یێ مه‌یه ئه‌و ئه‌مانه‌تا كه‌فتیه سه‌ر ملێ مه، پێدڤیه به‌رگریێ ژێ بكه‌ین و به‌رگریێ ژ مافێن خه‌لكێ خوه بكه‌ین.
دستوورێ ئیراقێ ب هه‌رسێ زمانێن ئه‌ره‌بی و كوردی و ئینگلیزی ل ده‌ف من هه‌یه، گه‌له‌ك ب هووری من هه‌موو برگێن وی جاره‌كادی خواندینه، چه‌ندین برگ نه‌هاتینه بجهئینان یان یێن هاتینه پێشێلكرن. مادێن 44 و 65 ژ دستووری به‌حسێ دامه‌زراندنا جڤاتا فیدرالی دكه‌ن، به‌لێ هه‌تا نوكه ئه‌و جڤاته نه‌هاتیه پێكئینان كو ئه‌ڤه ئێك ژ وان خالێن گرن گیێن دستووری نه بۆ پاراستنا مافێن هه‌رێم و ئه‌و پارێزگه‌هێن كو وه‌كو هه‌رێم نه‌هاتینه پێكئینان. نه دامه‌زراندنا وێ جڤاتێ كاریگه‌ری ل سه‌ر پتریا وان كێشان هه‌بوو كو دناڤبه‌را پارێزگه‌هان و هه‌رێمان ل گه‌ل حوكمه‌تا فیدرالی په‌یدابووین، له‌وما پێدڤیه، بۆ وێ چه‌ندێ رێز ل دستووری بهێته گرتن، ئه‌و مادێن د دستووری دا هاتین، هه‌موو وه‌كو خوه بهێنه بجهئینان، نه‌كو هه‌كه د به‌رژه‌وه‌ندیا ئالیه‌كی دا بیت، ماده‌كێ دستووری بهێته بجهئینان، هه‌كه د به‌رژه‌وه‌ندیا ئالیه‌كی دا نه‌بیت، نه‌هێته بجهئینان.
سه‌باره‌ت بابه‌تێ په‌ترۆلێ و غازێ كو ل ڤێ دووماهیێ ئه‌و دادگه‌ها ب ناڤێ دادگه‌ها فیدرالی بریاره‌ك ده‌ركریه، د مادێن 110 و 111 و 112 و 115 ژ دستووری هه‌ر ئێك ژ وان ب شێوه‌كی به‌حسێ ڤی بابه‌تی دكه‌ت، مادا(110) به‌حسێ هه‌موو ده‌ستهه‌لاتان، ده‌ستهه‌لاتا فیدرالی به‌حس دكه‌ت، هه‌رچ د وێ مادێ دا نه‌هاتبیت، ئانكو ده‌ستهه‌لاتا هه‌رێمان یان ژی یا پارێزگه‌هانه. مادا (111) به‌حس دكه تكو په‌ترۆل و غازا ئیراقێ یا هه‌موو خه‌لكێ ئیراقێ یه ب هه‌موو پارێزگه و هه‌رێمان ژی ڤه، به‌لێ ب هیچ شێوه‌كی به‌حسێ وێ چه‌ندێ ناكه‌ت كو په‌ترۆل و غاز مولكێ حوكمه‌تا فیدرالیه، ئه‌ڤه بابه‌ته‌كێ دستووریه، د مادا (112) دا دیسان به‌حس دكه تكا چاوا ئیدارا دۆسێیا په‌ترۆلێ و غازێ دهێته كرن، د مادا (115) دا به‌حس دكه‌ت كو هه‌ر چ ده‌ستهه‌لاتا فیدرالی نه‌بیت، دبیته ده‌ستهه‌لاتا هه‌رێم و پارێزگه‌هان.
ژبلی ڤان مادا (122) ژ دستووری یا هه‌ی كو به‌حسێ قه‌ره‌بووكرنا خه‌لكێ تاوانلێكری دكه‌ت كو رژێما به‌رێ دژی خه‌لكێ ئیراقێ ئه‌نجامداین، بێگومان خه‌لكێ كوردستانێ زێده‌تر ژ هه‌موو ئالیه‌كی زیان گه‌هشتیێ، ژ كیمیاباران و ئه‌نفال و وێرانكرنا گوند و باژێر و باژێركان، هه‌تا نوكه ژی ئه‌ڤ مادا دستووری نه‌چوویه بوارێ بجهئینانێ و قه‌ره‌بوویا كه‌سوكارێن ئه‌نفالبوویان نه‌هاتیه كرن، ئه‌و زیانه ژی نه‌هاتینه قه‌ره‌بووكرن كو ژ ئه‌گه‌رێ جینوسایدكرنا خه‌لكێ مه په‌یدابووین، ئه‌ڤه ژی پێشێلكرنا ماده‌كا دستووریه ده‌رهه‌قێ خه‌لكێ كوردستانێ.
د مادا (92) ژ دستووری به‌حسێ دروستكرنا دادگه‌ها دستووری دكه‌ت، ئه‌ڤ دادگه‌ها دستووری یا نوكه هه‌ی، ل سه‌رده‌مێ قانوونا حوكمه‌تا ڤه‌گوهێز هاتیه پێكئینان به‌ری نڤیسینا دستووری؟، پشتێ وێ، مه دستوور نڤیسی و پتریا خه‌لكێ ئیراقێ ب هه‌رێما كوردستانێ ڤه ده‌نگ بۆ دا، به‌لێ هۆكاره‌كێ سه‌ره‌كی یێ كو خه‌لكێ كوردستانێ ئه‌ڤ دستووره په‌سه‌ندكری، ئه‌و مافێن د ڤی دستووری دا هاتین، رامانا وێ ئه‌و نینه مه دستووره‌ك په‌سه‌ند كربیت، د به‌رهه‌ڤ بین ئه‌و مافێن دڤی دستووری دا هاتین بهێنه پێشێلكرن. له‌وما پشتی ده‌نگدان ل سه‌ر دستووری، پێدڤی بوو ب گۆره‌ی مادا (92) ژ دستووری، ئه‌و دادگه‌ها فیدرالی بهێته دروستكرن، به‌لێ ئه‌ڤه نه‌هاته كرن. نه ئه‌ڤ قانوونه هاته ده‌ركرن كو پێدڤی بوو دو ل سه‌ر سێ ئه‌ندامێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ ده‌نگی ل سه‌ر بده‌ن، نه ب گۆره‌ی ڤی دستووری ژی ره‌فتار هاته كرن. ئه‌ڤ دادگه‌هه وی ده‌می دشێت بریارێ ل سه‌ر مادێن دستووری بده تكو ئه‌و ب خوه ب شێوه‌كی دستووری هاتبیته پێكئینان. له‌وما داخوازێ ژ جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ دكه‌ین، بزاڤا دروستكرنا دادگه‌ها فیدرالی ب گۆره‌ی رێكارێن دستووری بكه‌ت، بۆ وێ چه‌ندێ بشێت ب شێوه‌كێ بێلایه‌ن بریارێ ل سه‌ر وان كێشان بده تكو د دستووری دا هه‌ین و دبیت ببن كێشه دناڤبه‌را هه‌رێمان و حوكمه‌تا فیدرالی.
د هیچ برگه‌كێ دستوور دا نه‌هاتیه بێژیت دادگه‌ها فیدرالی كو ل ده‌مێ قانوونا حوكمه‌تا ڤه‌گوهێز هاتیه دروستكرن، دشێت بریارێ ل سه‌ر دستووری بده‌ت. هه‌كه بێژین دستوور ب وی شێوه‌ی ژی بیت، ئه‌ڤ دادگه‌هه ب شێوه‌كێ دستووری ژی بهێته رێكخستن، بۆ هیچ دادگه‌هه‌كێ نینه ماده‌كا دستووری بنڤیسیت، رێكارێ گوهۆرینێ د مادێن دستووری دا، د دستووری ب خوه داه اتیه دیاركرن كا ب چ شێوه‌یه. ئه‌ڤ بریارا ڤێجارێ دادگه‌ها فیدرالی ده‌ركری، دژی هه‌موو مادێن 110 و 111 و 112 و 115 ژ دستووری یه، هیچ دادگه‌هه‌ك نه‌شێت گوهۆرینیان دڤان مادان دا بكه‌ت د ده‌مه‌كی دا ئه‌و هاتیه بریاره‌ك به‌رۆڤاژی دستووری دژی قانوونا په‌ترۆلێ و غازێ ل هه‌رێما كوردستانێ دایه، ئه‌ڤه ژی گوهۆرینا د دستووری دا و ژێ ستاندنا وی مافی یه ژ خه‌لكێ كوردستانێ كو چاوان ئیدارا وێ دۆسیێ بكه‌ت. ئه‌ڤ بریاره د ده‌مه‌كێ گه‌له‌ك هه‌ستیار دا هاتیه دان، دبیت هۆكارێن سیاسی ل پشت بن، هه‌م د ده‌ستنیشانكرنا ده‌مێ وێ و هه‌م ژ چاوانیا ده‌ركرنا بریارێ دا، بریاره‌كا سیاسی یه و ب هیچ شێوه‌كی د به‌رژه‌وه‌ندیا خه‌لكێ ئیراقێ دا نینه.
مه داخواز ژ حوكمه‌تا فیدرال كر ده‌می بده‌ته مه دانوستاندنێ بكه‌ین تاكو بگه‌هینه ئه‌نجامه‌كی ل سه‌ر بنه‌مایێن دستووری بۆ چاره‌سه‌ركرنا كێشێن هه‌ین، به‌لێ مخابن ده‌لیڤه نه‌دامه و بریاره‌كا تاكلایه‌نه هاته دان، ئه‌و بریار ژی یا بێلایه‌ن نه‌بوو، ب هیچ شێوه‌كی ناگونجیت ل گه‌ل بنه‌مایێن د دستووری دا هاتین. وان پشت به‌ستن ب قانوونه‌كێ كریه كو ل سالا 1976 ل سه‌رده‌مێ رژێما به‌عس هاتیه ده‌ركرن، ئه‌و قانوونه بۆ حوكمه‌ته‌كا ناڤه‌ندی هاتیه نڤیسین نه‌كو بۆ حوكمه‌ته‌كا فیدرالی، بۆچی هه‌ر چ قانوونه‌كه هاتیه ره‌تكرن تنێ دو قانوون نه‌بن، ئه‌وژی قانوونا گرێدای بابه‌تێ ب ئه‌ره‌بكرنێ و ده‌ڤه‌رێن دابرای ڤه و قانوونا په‌ترۆلێ وغازێ ژی كو هه‌ردو قانوون د به‌رژه‌وه‌ندیا حوكمه‌تا ناڤه‌ندیه و ب هیچ شێوه‌كی ره‌نگڤه‌دانا حوكمه‌تا فیدرالی تێدا نینه. مه دستوور یێ هه‌ی، پێدڤی بوو هه‌ر چ بریاره‌كا بهێته ده‌ركرن، پشتبه‌ستنێ ب ماده‌كێ دستووری بكه‌ت، له‌وما ڤێ بریارێ قه‌بوول ناكه‌ین، ئه‌م پشت به‌ستنێ ب دستووری دكه‌ین، ب گۆره‌ی ڤی دستووری مه هه‌لویست وه‌رگرتیه.
ل سالا 2007 بزاڤێن زۆر هاتنه دان بۆ ده‌ركرنا قانوونا په‌ترۆلێ و غازێ ل ئیراقێ، هه‌تا راده‌كی قانوون هاته به‌رهه‌ڤكرن و ره‌شنڤیسێ وێ هاته به‌رهه‌ڤكرن بۆ ده‌نگدانێ، به‌لێ دیسان ده‌ستهه‌لاتا وی ده‌می یا حوكمه‌تا فیدرالی، قه‌بوول نه‌كر ئه‌و قانوون بهێته ده‌ركرن و ب هیچ شێوه‌كی ئه‌و مافێ دستووری كو د دستووری دا بۆ هه‌رێم و پارێزگه‌هان هاتی، قه‌بوول نه‌كر. ئه‌م نوكه ژی داكۆكیێ ل وێ چه‌ندێ دكه‌ین كو پێدڤیه قانوونا په‌ترۆلێ و غازێ ل به‌غدا بهێته ده‌ركرن و ئه‌م هه‌موو ب گۆره‌ی وێ پێگیریا دستوور دئێخیته سه‌ر ملێ مه، ره‌فتارێ بكه‌ین و د به‌رهه‌ڤین، به‌لێ ب هیچ شێوه‌كی حوكمه‌تا فیدرالی ئه‌ڤه نه‌كریه.
پشتی ڤێ چه‌ندێ چه‌ندین دانوستاندن هاتینه كرن و رێككه‌فتن ژی هاتیه كرن دناڤبه‌را هه‌ردو حوكمه‌تێن به‌غدا و هه‌ولێرێ، كو هه‌كه ل ده‌مێ خوه دا قانوونا په‌ترۆلێ و غازێ نه‌هێته ده‌ركرن، هه‌ر ئالیه‌ك دشێت به‌رده‌وام بیت و ئه‌و قانوونه د به‌ركارن، كار پێ بكه‌ت، ل هه‌رێما كوردستانێ مه قانوونه‌ك یا هه‌ی كو ژ په‌رله‌مانێ كوردستانێ هاتیه ده‌ركرن و ئه‌و قانوونه بوو بنه‌ما بۆ وێ ئێكێ هه‌ر چ دۆسێیا په‌ترۆلێ و غازێ یه ب گۆره‌ی ڤێ قانوونێ ره‌فتار د گه‌لدا بهێته كرن, له‌وما هه‌موو مامه‌لا په‌ترۆلێ و غازێ ل هه‌رێما كوردستانێ ب گۆره‌ی ڤێ قانوونێ یه و ب رێككه‌فتن ژی هاتیه دره‌كرن، له‌وما نابیت نوكه ژ به‌ر هۆكاره‌كێ سیاسی، هه‌موو ئه‌و تشته ل به‌رچاڤ نه‌هێنه وه‌رگرتن و پشت ب قانوونا 1976 بهێته به‌ستن و بهێته گۆتن ئه‌وا ل هه‌رێما كوردستانێ هاتیه كرن هه‌مو یا نه قانوونی یه، ب چ پیڤه‌ره‌كی؟ تنێ ژ به‌ر وێ چه‌ندێ دادگه‌هه‌كێ ئه‌ڤ بریاره ده‌ركریه كو ئه‌ڤ دادگه‌هه ژی ب گۆره‌ی رێكارێن دستووری نه‌هاتیه پێكئینان، ئانكو ئه‌و ب خوه دادگه‌هه‌كا نه دستووریه. چاوان بریارێ ل سه‌ر تشته‌كێ دستووری دده‌ت؟ مه چه‌ندین دانوستاندن كرن و مه نیه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب رۆهنی گه‌هانده حوكمه‌تا ئیراقێ، كو د به‌رهه‌ڤین دانوستاندنێ بكه‌ین تاكو بگه‌هینه رێچاره‌كا دستووری بۆ ڤێ دۆسیێ، چه‌ندین شاند ژ هه‌رێما كوردستانێ چوونه به‌غدا وهنده‌ك جاران ئه‌و دهاتنه هه‌رێما كوردستانێ، هه‌ر چ هه‌ژمار و داتایێن پێدڤی مه خستنه به‌ر وان و پێگیریێن هه‌رێما كوردستانێ چنه و مافێ هه‌رێما كوردستانێ چیه؟ ئه‌ركێن حوكمه‌تا هه‌رێمێ و حوكمه‌تا فیدرال چیه؟ به‌راوردیا هه‌موویێ هاتیه كرن، ژ قه‌رێن كه‌فتینه سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ ژ ئه‌گه‌رێ وێ ره‌فتارا نه‌دادپه‌روه‌رانه كو حوكمه‌تا فیدرالی به‌رامبه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و خه‌لكێ وێ كری، د به‌رهه‌ڤ بووین بهێین ل سه‌ر هه‌موو وان خالان رێكبكه‌ڤین، د ئه‌نجامدا قانوونا بودجا 2021 هاته ده‌ركرن، ب گۆره‌ی وێ قانوونێ پێدڤی بوو حوكمه‌تا ئیراقێ شایستێن دارایی یێن خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ ب هنێریت، پشتی مه‌قاسه‌كرنا داهاتێن هه‌رێمێ ل گه‌ل فیدرالی و بزانن چه‌ند دێ ل به‌ر كیش ئالی كه‌ڤیت، ئه‌وا دمینیت بۆ هه‌رێما كوردستانێ بهنێرن ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژی چه‌ندین به‌لگه و داتا مه به‌رچاڤكرن، چاڤدێریا داراییا فیدرالی هاته هه‌رێمێ، چاڤدێریا دارایی یا مه چو به‌غدا و چه‌ندین دانوستاندن كرن كو داهاتێ هه‌رێما كوردستانێ چه‌نده و داهاتی فیدرالی چه‌نده و پێگیریێن هه‌رێما كوردستانێ به‌رامبه‌ر حوكمه‌تا فیدرالی چه‌ندن و پێگیریێن حوكمه‌تا فیدرالی ژی به‌رامبه‌ر هه‌رێمێ چه‌ندن، پشتێ وێ وان ب خوه بریا ردا ب گۆره‌ی قانوونێ هه‌یڤانه شایستێن هه‌رێمێ بهنێرن، ب گۆره‌ی قانوونا بودجا 2021 یا ئیراقێ، وان ب خوه دانپێدان كر و داخواز ژ هه‌رێمێ كر كو پێدڤیه رۆژانه كێمتر نه ژ 460 هزار به‌رمیلێن په‌ترۆلێ بهێنه ده‌رئینان و پشتی كو په‌ترۆل دهێته فرۆشتن، ل ده‌ستپێكێ به‌حسێ 250 هزار به‌رمیلان دكر بهێنه دان بۆ حوكمه‌تا فیدرالی، پاشی گۆت دخوازین گۆژمێن 250 هزار به‌رمیلان بۆمه بهنێرن، ئه‌م ژی د به‌رهه‌ڤ بووین و د پێگیر بووین ب وێ چه‌ندێ.
بابه‌تێ دانا گۆژمێن 250 هزار به‌رمیلێن په‌ترۆلێ ب ڤی شێوه‌ی بوو، هه‌ر چ داهاتێ هه‌رێمێ یه ب گۆره‌ی وی بهایێ سۆمۆ دانای، بها چه‌ند بوو، ژمه ببرن، داهاتێن دی یێن نه په‌ترۆلی كو پێگیریا حوكمه‌تا هه‌رێمێ یه به‌رامبه‌ر حوكمه‌تا فیدرال، ژ مه ببرن، یا مای بۆ بهنێرن، د ئه‌نجامدا ئه‌و هاتن هه‌رچه‌نده كێمتر بوو ژ مافێ خه‌لكێ مه ژی، به‌لێ رێككه‌فتین كو هه‌یڤانه 200 ملیار دینار كود بیته كێمتر ژ 137 ملیۆن دۆلاران، بهنێرن. به‌لێ ژ 26 هه‌یڤێن بۆری تنێ 12 هه‌یڤان ئه‌و پاره بۆمه هنارتیه، 14 هه‌یڤان به‌غدا ئه‌و مافێ خه‌لكێ هه‌رێمێ نه‌هنارتیه، ئه‌ڤه هه‌موو داتانه.
ئه‌م یێ د هه‌یڤا سێ ژ سالا 2022، ئێك هه‌یڤ ژی حوكمه‌تا فیدرال شایستێن خه‌لكێ هه‌رێمێ نه‌هنارتینه، ئه‌ڤجا دهێن و دبێژن هه‌رێمێ پێگیری نه‌كریه. ل كیرێ مه نه‌كریه؟ هه‌ر چ داهاتێ مه هه‌ی یێ دیاره و ل ده‌ف هه‌وه‌یه، ئه‌ڤه هه‌وه بری و هاتن بێژن تنێ 200 ملیار ( كوك ێمتر ژی بوو ژ مافێ خه‌لكێ كوردستانێ) دێ هنێرن.
ئه‌م سوالكه‌ر نینین هه‌موو هه‌یڤه‌كێ بچین ل ده‌رگه‌هێ به‌غدا بده‌ین، هه‌كه ئه‌م خه‌لكێ ڤی وه‌لاتی نه، مه مافه‌كێ دستووری و قانوونی یێ هه‌ی و پێدڤیه حوكمه‌تا فیدرال مافێ ڤی خه‌لكی بده‌ت. سه‌ره‌رای وێ چه‌ندێ مافێن مه هاتینه پێشێلكرن و نه‌هاتینه دان، دهێن هنده‌ك جاران ده‌نگوباسیچن نه‌راست ل جادێن ئه‌ره‌بی – عراقی به‌لاڤ دكه‌ن كو هه‌رێما كوردستانێ مافێ خه‌لكه‌كی دی دخۆت. ئه‌ڤه راست نینه و هه‌رێما كوردستانێ تنێ مفادار بوویه ژ 5% ژ داهاتێ گشتیێ ئیراقێ و ئه‌و ده‌مێ داهات بۆمه دهات، 95% ژ داهاتێ ئیراقێ ل ده‌ف حوكمه‌تا فیدرالی بوو، چ لێكریه؟ كا نه‌خوه‌شخانه و قوتابخانه و جاده و پرۆژه و ئه‌و خزمه‌تگوزاریێن كو خه‌لكێ ئیراقێ شایسته‌نه بۆ بهێته كرن و هه‌تا نوكه نه‌هاتیه كرن؟ بۆچی خه‌لكێ كوردستانێ دهێنه تاوانباركرن كو ئیداره‌كا سه‌ركه‌فتی هه‌بوو و ب وێ رێژا كێم ئه‌وا ل به‌ر ده‌ست، شیا تشته‌كی ل ڤێرێ دروست بكه‌ت. نابێژم مه كێماسی نینن، به‌لێ ل ڤێ كابینێ مه هه‌موو بزاڤ كرینه چاكسازیێ بكه‌ین و مه یا كری ژی، د هه‌موو سێكته‌ران دا مه ئه‌ڤه یا كری، به‌لێ مخابن وه‌كو پێدڤی یان حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ نه‌شیایه په‌یاما خوه بگه‌هینیت د وان خالێن چاكسازی تێدا كری، یان ژی گه‌له‌ك كه‌س ب مه‌به‌ستێن سیاسی خواستبن تنێ بابه‌تێن نه‌رینی به‌رچاڤ بكه‌ن و هه‌ر چ تشتێ باشه ڤه‌شێرن.
