نامه‌كا ڤه‌كرى بۆ سه‌رۆكاتیا هه‌رێمێ و حوكمه‌تێ؟
شڤان محه‌مه‌د سه‌لیم نێروه‌یى
ڤێجارێ ژى هه‌وه لێبۆرینا گشتى ده‌ركر، ئێدى چو جاره‌كێ به‌حسێ لێبۆرنێ نه‌كه‌ن و هه‌یبه‌تا بریارێن دادگه‌هان ل به‌ر چاڤ وه‌رگرن و ئارامیا جڤاكى تێكنه‌ده‌ن! به‌رى نێزیكى هه‌یڤ و نیڤان، ده‌مێ به‌حس ل قانوونا لێبۆردنا گشتى دهاته‌كرن، من دخواست ڤێ گۆتارێ ب ڤى ناڤونیشانى و ناڤه‌رۆكێ بۆ سه‌رۆكاتیا په‌رله‌مانى و هه‌رێمێ بنڤیسم، لێ ژبه‌ر بارودۆخه‌كێ تایبه‌ت ب منڤه، گیرۆ بوو هه‌تا ئه‌ڤرۆ. جارێ ل ده‌سپێكێ وه‌كو یا دیار كو لێبۆینا تایبه‌ت ژ ده‌ستهه‌لاتا سه‌رۆكاتیا هه‌رێمێ یه و لێبۆرینا گشتى ژ ده‌ستهه‌لاتیێن په‌رله‌مانی یه. بێگومان ل هه‌ر وه‌لاته‌ك ل جیهانێ، ب درێژیا دیرۆكێ و هه‌بوونا مرۆڤایه‌تیێ، تاوان و سزا و دادگه‌ه و لێبۆرین ژى هه‌بووینه. لێ ل هه‌ر وه‌لاته‌ك ژ ڤان وه‌لاتان سه‌باره‌ت سروشتێ لیبۆرینان و چاوانیا ب ده‌ركرنا لیبۆرینان جێوازه. ل گه‌له‌ك وه‌لاتان ره‌نگه 10 سالان جاره‌كێ یان 50 سالان جارا، هیچ قانوونه‌كا لیبۆرینێ نه‌ده‌ركه‌ڤیت و ئه‌و رێزێ ل هه‌یبه‌تا بریارێن دادگه‌هان و پرۆسێسا چاكسازیا ب چاكسازیكرنا دادگه‌هكریان دگرن! ل وه‌لاتێ مه ژى، ئه‌ڤجا ژ به‌ر چو ئه‌گه‌ر بن، پرسا لیبۆرینا گشتى هه‌ر (2 ـ 4) سالان حه‌تمه‌ن قانوونه‌كا لیبۆرینێ یا برێڤه، ئه‌ڤجا دبیت یا گشتى بیت و دبیت یا تایبه‌ت بیت. نوونه‌رێن خه‌لكى كو په‌رله‌مانتارن، ل شوونا به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى و هه‌یبه‌تا بریارێن دادگه‌هان و ته‌ناهى و ئارامیا جڤاكى بپارێزن ژ تاوانباران و خرابكاران. وه‌كو مه گۆتى هه‌ر چه‌ند ساله‌كێن كێم، دێ رابن ب ده‌ركرنا قانوونا لیبۆرینان، ژبو ئازادكرنا هنده‌ك دادگه‌هگریان، ب مه‌ره‌ما تێكدانا ئارامیا جڤاكى و زێده‌كرنا رێژا تاوانێ. ئازادكرنا دادگه‌هكریان ب لیبۆرینا گشتى یان یا تایبه‌ت ره‌نگه باشى و خرابێن خوه هه‌بن، ل ڤێره چێدبیت گه‌له‌ك ره‌خنێ ل من بگرن. لێ من ره‌خنه‌كا توند ل سه‌ر ده‌ركرنا هه‌ر قانوونه‌كێ هه‌یه بۆ لیبۆرینا كشتى و هه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌ز چو خالێن باشیێ تێدا نابینم ژبلى خرابیێ و زیانگه‌هاندنێ ب هه‌ڤوه‌لاتیێن كوردستانێ و جڤاكى. ل وه‌لاتێن پێشكه‌فتى و خودان سه‌روه‌ریه‌كا یاسایى یا باش، ئه‌ڤ نه‌ریتێ كرێتێ كولتۆرێ لیبۆرینا گشتى یان یا تایبه‌ت نینه، و ئه‌و كه‌سێن تاوانبار و خرابكارێن جڤاكى نا ئازادكه‌ن. كو دوباره زیانێ ب هه‌ڤوه‌لاتیان و ده‌وله‌تێ بكه‌ڤن، بۆ نموونه ل وه‌لاته‌كێ وه‌كو ئه‌مریكا ئه‌ڤه نێزیكى 90 سالانه مه گوه لێنه‌بوویه چو لیبۆرینه‌ك هاتبیت، یان هه‌ر نینن، یان وه‌لاته‌كێ وه‌كو سوێد ل شوونا لیبۆرینا گشتى ، دادگه‌هكریێن خوه ب یاسایا سزایێن شوونگر دده‌ته كارى هه‌م دادگه‌هكرى و هه‌م ده‌وله‌ت ژى د گه‌له‌ك كه‌رتان دا یا مفاداره. ل سالا 2014ێ، نێزیكى 70ـ80 چاكسازیێن خوه دائێخستینه و كار ب سیسته‌مى شوونگر دكه‌ن. ل وه‌لاتێ مه‌ژى هه‌ر ژدامه‌زراندنا حوكمه‌ت و په‌رله‌مانێ كوردستانێ دا د هه‌ر كابینه‌كێ دا یا ڤه‌بریه ب هاتنا بكێماتى دو لیبۆرینان ئێك یا گشتى ئێك یا تایبه‌ت. دا گه‌له‌ك دوور نه‌چین، بۆ نموونه ل سالا 2006ێ، لیبۆرینه‌كا تایبه‌ت هاتبوودان ژلایێ سه‌رۆكێ ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران ڤه، لیبۆرینا گشتى ل سالا 2007ێ، لیبۆرینا تایبه‌ت ل سالا 2010ێ، لیبۆرینا گشتى یا به‌رفره‌ه ل سالا 2012ێ، لیبۆرینا گشتى یا سالا 2017ێ. ئانكو د(12) سالاندا(5) لیبوردن هاتینه ده‌ركرن، ئه‌گه‌ر ئه‌م لێنێرینه‌كێ ل وه‌لاتیێ خودان سیسته‌میێن جۆرا و جۆر بكه‌ین، نینه د ماوه‌یه‌كێ كێم دا ئه‌ڤ رێژا لیبۆرینان بهێن ده‌ركرن! په‌ژراندنا لیبۆرینا گشتى ب تایبه‌ت ژى ئه‌وا ل سالا 2012ێ هاتى،كو دهێت هژمارتن به‌رفره‌هترین لیبۆرینا گشتى، بۆ زانین ل وى ده‌مى گه‌له‌ك ببوو جهێ گازندێ ل ده‌ف ته‌خا پارێزه‌ر و یاساناس و دادوه‌رو رێكخراوێن جڤاكێ سیڤیل. نزا حوكمه‌ت په‌رله‌مان هزر دكه‌ت ئه‌ڤه مێرخاسیه‌ك و چاكییه‌كه دكه‌ت، چونكى وه‌كو مه ل ده‌سپێكێ ژى گۆتى، پێدڤیه هه‌رده‌م رێز ل هه‌یبه‌ت و ره‌وایا بریارێن دادگه‌هان بهێت گرتن. هه‌روه‌سا حوكمه‌ت و په‌رله‌مان بهێلیت چاكسازى كارێ خوه بكه‌یت، ئه‌و ژى چاكسازیكرنا ڤان مرۆڤێن كو شاشى كرینه و گه‌هشتینه سزایێ خوه، كو دوباره بهێن چاكسازیكرن داكو وان شاشیان دوباره نه‌كه‌ن. ئه‌ڤجا وه‌كو مه گۆتى ژبه‌ر كه‌لتۆر و مشه ب ده‌ركرنا لیبۆرینان، ئه‌ڤ خرابكاره و تاوانباره هه‌تا راده‌كێ ب دروستاهى ناهێن چاكسازیكرن؟ هه‌تا هنده‌ك په‌رله‌مانتارێن فراكسیۆنێن ئوپوزیوسیۆنێ د ناڤا په‌رله‌مانی دا، ل ده‌مێ خولا بۆرى یا په‌رله‌مانێ كوردستانێ گۆتبوو. ئه‌م نه ل گه‌ل ده‌ركرنا یاسایا لیبۆرینا گشتینه و هه‌تا گۆتبوو نابیت سه‌رۆكێ هه‌رێمێ ئه‌و ده‌ستهه‌لات هه‌بیت ب لێبۆرینا تایبه‌ت بۆ ئازادكرنا دادگه‌هكریان، و داخوازكر دڤێت لیبۆردنا تایبه‌ت ژى هه‌ر ب رێكا په‌رله‌مانى بیت. هه‌ژى گۆتنێ یه وه‌كو سه‌ربۆرا مه د رێڤه‌برنا كاروبارێن دادگه‌هكریان ڤه بۆ ماوێ نێزیكى (6) سالێن بۆری دا ل چاكسازیا زڕكا. ئه‌زێ تایبه‌تمه‌ند بووم ب وه‌رگرتنا دادگه‌هكریان، ل سه‌ر هۆلیێن دادگه‌هكریان ل دووڤ به‌ندێن یاسایى، هه‌ر وه‌سا وه‌كو رێڤه‌به‌رێ چاكسازیا ژن و زارۆیان ژى ل دهۆكێ ل سالا ى2013ێ. ب گشتى باوه‌ر بكه‌ن گه‌له‌ك دادگه‌هكرى، ل دووڤ ئامار و داتایێن مه ئه‌و بوون ئه‌وێن ب لیبۆرینان هاتیه به‌ردان و جاره‌ك دن تاوان كرینه و مالێن خه‌لكى شه‌لاندینه و تالانكرینه و زڤرینه چاكسازیێ ڤه. گه‌له‌ك جاران ژى مه گوه لێ بوویه ئه‌و به‌ندێن تاوانباران ئه‌وێن هاتینه گرتن ژلایێ پۆلیسان و رێڤه‌به‌ریا گونه‌هباریان ڤه ب تایبه‌ت باندێن دزیێ. باراپتر ئه‌وبوون ئه‌وێن ب لیبۆرینێ هاتینه ئازادكرن، چونكى وه‌كو مه گۆتى حوكمه‌ت و په‌رله‌مان ناهێلیت چاكسازى كارێ خوه ب دروستاهى بكه‌ت، ئه‌و ژى چاكسازیا ڤان جۆره مرۆڤێن خرابن د ناڤ جڤاكێ مه دا. به‌رى پێشوه‌خت ڤه‌كۆلینێ و دانوستاندنێ ل سه‌ر بكه‌ن و به‌رى بهێنه چاكسازكرن دێ به‌رده‌نه جادێ ب لیبۆرینێ، دا دوباره تاوانان بكه‌ن، خوه دێ بێژى حوكمه‌تێ پێخوشه تاوانان بكه‌ن. باوه‌ربكه‌ن گه‌له‌ك جاران دادگه‌هكریان بخوه دگۆته من ب كه‌سایه‌تى، چونینه مه شاشى كربیت دێ د ده‌مه‌كێ نێزیكدا دێ ب لیبۆینێ ده‌ركه‌ڤین. ئه‌ڤجا ماده‌م ئه‌م بزانین زیانێن وێ پترن، بۆچى دێ حوكمه‌ت و نوونه‌رێن مه رێخۆشكه‌ربن ب په‌ژراندنا یاسایه‌كێ بۆ لیبۆرینێ؟. هه‌كه راسته ئه‌و خۆش مرۆڤن و به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى وان بڤێت، ئه‌ز بۆ وان پێشنیازكه‌م دكه‌م ل شوونا لیبۆرینێ بلا بریاره‌كێ بده‌ن. بۆ نموونه ئه‌ڤ ساله بلا خه‌لك بهێن ئازاكرن ب وان قه‌رێن كاره‌بێ، یان بلا خه‌لك ئه‌ڤ ساله بهێنه ئازاكرن ب وان سزا و دراڤێن هاتنوچوونێ (غرامات مروریه)ئه‌وێن ب كامیرا له‌زاتییا ترومبیلێ هاتینه تۆماركرن. یان خه‌لكێ مه ئه‌گه‌ر نه هه‌موو، ژهنده‌ك پارێ كه‌هره‌با گشتى بهێت لیبۆرین، یان پارێ دانا ئاڤێ، یان هه‌ر جۆره باجه‌كێ ل سه‌ر هه‌ڤوه‌لاتیان، نه‌خاسمه د ڤان بارودۆخان دا و نه‌بوونا پاره‌ى، دێ گه‌له‌ك باشتربیت ژ لیبۆرینا دادگه‌هكریان. ب گشتى ژ به‌ر ڤى بارودۆخێ نه‌خۆشێ ب سه‌ر ملله‌تێ مه‌دا هاتى، ژ قه‌یرانێ و شه‌ڕێ داعش و گه‌له‌كێن دیتر، له‌وا رێژا تاوانێ گه‌له‌ك زوور بوو، و باراپتریا وان تاوانان ژچارچووڤێ كێشێن كومه‌لاتى ببوون، بتایبه‌ت تاوانا دزیا نه‌چاركرى. له‌و ئه‌ڤه بوونه ئه‌گه‌ر، كو چاكسازیێن مه پر ببن ژدادگه‌هكریان و تۆمه‌تباران، كو هه‌ژیه بێژین، نێزیكى(4800) ب تنێ دادگه‌هكرى ل هه‌رێمێ هه‌نه، ئه‌ڤه ژبلى وه‌كو مه گۆتى راگرتیان هه‌موو بنگه‌هان و ل هه‌موو هه‌رێمێ. چونكى بۆ زانیین، ئه‌و ژى بۆ جارا ئێكێ، پشتى چاكسازى ل هه‌رێمێ بووینه رێڤه‌به‌ریێن سیڤیل ل سالا 2008ێ، خوارن و خه‌رجییا دادگه‌هكریان و راگرتیان ل سه‌ر حوكمه‌تا هه‌رێمێ یه، كو بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ و ل دووڤ سالێ دمینیت، لێ ب كێماتى نێزیكى (6000ـ6500) هزارانه. له‌و لیبۆرینا گشتى دێ ڤى مفاى گه‌هینیته حوكمه‌تێ و بارێ حوكمه‌تێ سڤیكتر لێكه‌ت. یاساناس
