په‌یڤێن كوردی د مشه‌نه.. لێ بۆچی بكارنائینن؟
شیان كانیساركی
باهرا پتر یا پرتووكێن دهێن وه‌رگێڕان بۆ زمانێ كوردی (ب تایبه‌ت زاراڤێ بادینی) ل ده‌ڤه‌را مه ژ زمانێ عه‌ره‌بی دهێنه وه‌رگێڕان، دبیت ئه‌ڤه بۆ وێ چه‌ندێ بزڤریت كۆ باهرا پترا خه‌لكی (گه‌نجێ) مه هزر بكه‌ن زمانه‌كێ ب ساناهیه و ڤه‌گوهاستنا وی بۆ كوردیێ دێ وه‌كی ئاڤ ڤه‌خوارنێ بیت. له‌وڕا خوه ئه‌ڤ كه‌سێن كێم عه‌ره‌بیێ ژی دزانن (هه‌كه خوه یا كولانكی ژی بیت) دێ هزر د كارێ وه‌رگێڕانێ دا كه‌ن و ده‌ست ده‌ن پرتووكه‌كێ! بێی كۆ دخه‌ما زمان، ڕێنڤیس و په‌یڤێن خوه یێن ڕه‌سه‌ن دا بن، ل ڤێرێ ڤێ چه‌ندێ ب ئێكجاری ناكه‌ینه د ستویێ وه‌رگێڕی دا، به‌لكی دكه‌ینه د ستویێ وان ئه‌ڤێن ڕێكا چاپكرنێ دده‌نێ دا و ل پلێ بن به‌س ئێك پرتووكێ بۆ ڤرێكه‌ت، دا ئه‌و ڤرێكه‌ن چاپێ، هه‌روه‌سان ئه‌و به‌ڕێزێن پێشگۆتنان بۆ دنڤیسن، ل گه‌ل كه‌سێن ب كارێ پێداچوونێ ڕادبن. پرسیار ئه‌وه: ئه‌رێ ما ئێك ژ هه‌وه دخه‌ما ڤێ سه‌قه‌تیێ نینه؟ ما به‌س یا گرنگ ئه‌وه ناڤێ ته بچیت د پرتووكێ دا؟ ئه‌رێ (ئه‌و كه‌سێن پێشه‌كیا دنڤیسن و پێداچوونێ دكه‌ن) هه‌ر ته به‌رهه‌م خواند و ڤاڤارتنه‌ك بۆ كر، بۆچی تو یا دروست بۆ وه‌رگێڕی/ێ نابێژی؟ ما نه ژ باوه‌ری پرتووك دایه د ده‌ستێ ته دا؟ (دبیت ژی ته هه‌ما پرتووك نه خواندبیت، ئه‌ڤجا ئه‌و سوحبه‌ته‌كا دی یه)!
دێ ل ڤێرێ نموونه‌كێ وه‌رگێڕای وه‌رگرین، ئه‌و ژی پرتووكا (من موحه‌مه‌د س.خ بده‌ست خوه ڤه ئینا و من عیسا س.خ ژی ژده‌ست نه دا) چیڕۆكا موسلمان بوونا دوره‌ید مه‌تی پترس، ژ نڤیسینا (دوره‌ید ئیبراهیم مه‌سلی)، هێژا (كوڤان شێرزاد) ڕابوویه ب وه‌رگێڕانا وێ ژ عه‌ره‌بی بۆ به‌هدینی، هه‌روه‌سان به‌ڕێز (ئاماد كازم)ی پێشگۆتن بۆ نڤیسیه، پرتووك ژ وه‌شانێن پرتووكخانا نۆرسینه، ژ 79 لاپه‌ران پێكدهێت.
ل ڤێرێ ب تنێ دێ بابه‌تێ وان په‌یڤێن عه‌ره‌بی ئازرینین ئه‌ڤێن نه‌هاتین وه‌رگێڕان بۆ كوردی و وه‌كی خوه ماین، ئه‌م به‌حس ل ڕێنڤیس و پێداچوونا زمانی ناكه‌ین (هه‌رچه‌نده بێ سه‌روبه‌ریه‌كا دیار یا تێدا هه‌ی، لێ ئه‌و دێ مینیت بۆ گۆتاره‌كا جودا). وه‌رگێڕ ب جوانی یێ شیای ناما نڤیسه‌ری بگه‌هینیت و تاما خوه ژی به‌رامبه‌ر یا عه‌ره‌بی ژ ده‌ست نه‌دایه، لێ مه دڤێت وێ چه‌ندێ بێژین: هه‌ر پرتووك ژ زمانه‌كێ بیانی بهێت ڤه‌گوهاستن (وه‌رگیڕان) بۆ زمانێ مه یێ دایكێ، بۆچی ئه‌ز هنده‌ك په‌یڤان نه وه‌رگێڕم، هه‌كه من وه‌كی وان په‌یڤان د زمانێ خوه دا هه‌بن! ئه‌ز باوه‌رناكه‌م چو به‌هانه‌یێن ب هێز هه‌بن بۆ پشتگوه هاڤێتنا ڤی بابه‌تی، هنده‌ك جاران ئه‌م ڤی تشتی بۆ وه‌رگێڕ و نڤیسه‌رێن خوه دیار دكه‌ین، چونكی بۆ مه ژی زمان، ڕێنڤیس، ڕێزمان و ده‌ڤۆكا مه خه‌مه، مه ژی دڤێت ڕۆژ بۆ ڕۆژێ به‌ر ب باشتر بچیت، ئه‌ڤه ژی ژ به‌رپرسیاریا وه‌رگێڕانه، چونكی ئه‌و بریارا ڤه‌گوهاستنێ (وه‌رگیڕانێ) دده‌ن.
هه‌ژمارا وان په‌یڤێن عه‌ره‌بی ئه‌ڤێن ماین وه‌كی خوه و نه‌هاتینه كوردیكرن پترن ژ 40 په‌یڤان كۆ 93 جاران دوباره‌بوونه، پرتووك ب خوه 79 به‌رپه‌ڕه، گه‌له‌ك ژ وان په‌یڤێن ب به‌رچاڤێن مه كه‌فتین، ئه‌ز بێژم وه‌رگێڕانا وان نه هند یا ب زه‌حمه‌ت و ئاسێ یه، باهرا پترا ژ وان مه ب به‌هدینی یێن هه‌ین، دێ نوكه هه‌ژماره‌یه‌كا وان په‌یڤێن وه‌كی خوه ماین نڤیسم و به‌رامبه‌ر په‌یڤه‌كا كوردی (به‌هدینی و سۆرانی) كۆ دشێت جهێ وێ بگریت بێی ڕامانا خوه یان تاما خوه ژ ده‌ست بده‌ت، ل گه‌ل لاپه‌رێ وێ:
*حه‌مد (ل 78)/ سوپاس، پێزانین، ستایش.
*ئیجازه (ل76)/ ده‌ستویری، ده‌ستووری، موله‌ت.
*مه‌جبور (ل66)/ نه‌چار، ناچار.
*نه‌فس (ل75)/ ده‌روون، ناخ.
*عه‌جێب (ل58)/ سه‌یر، سودایی.
*گه‌راج (ل56)/ جهێ ڕاوه‌ستاندنا ترۆمبێلان.
*غه‌ریب (ل49)/بیانی، نامۆ.
*دوعا (ل45)/ نزا، لاڤه، پاڕانه‌وه.
*فه‌رقی (ل44)/ جوداهی، جیاوازی.
*ێه‌لیبكرن (ل43)/ ل خاچدان، ب دارڤه‌كرن.
*عه‌ره‌ق (ل43)/ مه‌ی، باده.
*شاهد (ل38)/ دیده‌ڤان، گه‌واهی.
*ته‌سلیم (ل38)/ ڕاده‌ست.
*ده‌لیل (ل33)/ گرۆڤه.
*ئیللا (ل30)/ ئه‌گه‌ر، نابیت، ڤیابیت.
*قه‌در (ل24)/ ڕێز، بوها.
*شریك (ل25)/ هه‌ڤپشك، هه‌ڤكویف، به‌شدار.
*وه‌خت (ل27)/ ده‌م.
*موعجیزه (ل26)/ په‌رچۆ، ده‌رئاسا.
*وه‌سف (ل26)/ سالۆخدان، پێناسه.
*ته‌حه‌دی (ل25)/ قه‌بخوازی، به‌رهه‌ڵست.
*ئیشاره‌ت (ل25)/ ئاماژه، نیشان.
*حه‌رف (ل25)/ پیت.
*كیتاب (ل23)/ پرتووك، نڤیسار، په‌ڕاو.
*ناحیه (ل14)/ ناوچه، كومه‌ڵگه‌ه.
*ئه‌خلاق (ل12)/ ڕه‌وشت.
*ێه‌بر (ل12)/ هه‌دار، بێهنفره‌هی، ئارامی.
*خه‌له‌ت (ل11)/ شاش، هه‌ڵه.
*مه‌دح (ل11)/ په‌سن، ستایش.
*ئیمان (ل8)/ باوه‌ری.
*ئیخلاێ (ل6)/ وه‌فاداری، دلسوزی.
*ئه‌قل (ل6)/ مه‌ژی، ژیر، هوش، سه‌ودا، تێگه‌هه‌شتن، مێشك.
*وه‌حی (ل4)/ سرۆش.
*حه‌قی (ل4)/ ڕاستی، ماف، مافداری.
*حه‌تا (ل4)/ تا، تاكۆ، هه‌تا.
هه‌ر په‌یڤه‌كا ئه‌ز لێ بمینم ئاسێ و ڕامانا وێ نه‌زانم ب كوردی كا چیه، بۆچی ئه‌ز پرسیارا كه‌سێن بسپۆر نه‌كه‌م؟ مه ب ده‌هان شاره‌زایێن زمانی یێن ل ڤێ دهۆكێ هه‌ین، چو شه‌رم و كێماتی د پرسیاركرنێ دا نینه، ب تایبه‌ت د ڤی ده‌مێ پێشكه‌فتنێ دا په‌یوه‌ندی گه‌له‌ك یا ب ساناهی كه‌تی هه‌ر ل مال دشێی په‌یوه‌ندیێ ب هه‌می جیهانێ بكه‌ی.
دبیت ژی پشتی هه‌می ئه‌ڤا مه دیاركری هنده‌ك وه‌كی به‌هانه (هێجه‌ت) بێژن: ب په‌یڤێن عه‌ره‌بی پتر ڕامان دگه‌هیت و پتر خوانده‌ڤان دێ تێگه‌هیت، ئه‌ز ژی دێ بێژمێ خوشتڤیێ من هه‌كه ده‌ه وه‌رگێڕ و نڤیسه‌رێن مه په‌یڤێن خوه (زمانێ دایكێ) بكارئینابان دا خه‌لك و خوانده‌ڤان تێگه‌هن و بۆ وان یا ب سناهی بیت، لێ هه‌كه من و ته پشتگوه ڤه هاڤێت كه‌س یا دروست ده‌ستپێ ناكه‌ت، ما بۆچی ئه‌ز و تو نابینه پێنگاڤا ئێكێ بۆ گوهۆڕینێ؟
ژێده‌ر:
*ته‌ها مه‌زهه‌ر مایی، فه‌رهه‌نگا مایی، ده‌زگه‌هێ سپیرێز، چاپا ئێكێ2009.
*خالد موحومه‌د سندی، فه‌رهه‌نگا سندی، به‌رگێ دویێ، چاپا ئێكێ، 2010.
*فازل نیزامدین، فه‌رهه‌نگی ئه‌ستێره گه‌شه، ده‌زگای ڕوشنبیری و بلاوكردنه‌وه‌ی كوردی، 1976.
*موحه‌مه‌د ئه‌مین دوسكی، فه‌رهه‌نگا سپیڕێز، ده‌زگه‌هێ سپیڕێز، چاپا دویێ، 2016.
