پێدڤیە هەرێما كوردستانێ پێگەهێ خوە ل بەغدا ب هێزبێخیت
د. دژوار سندی *
پرۆسێسا هەلبژارتنان دهێتە هەژمارتن بەرێ بنیاتێ بۆ سیستەمێ دیموكراسیتی، ژبەركو پرۆسێسا هەلبژارتنان ڕەوایەتیێ ددەتە هەردو دەستهەلاتێن یاسادانانێ و جێبەجێكار و ل هەرێما كوردستانێ، سەرەرای پێشكەفتنا رێژەیی ل سەر ئاستێ بنیاتنانا ژیرخانەیا دیموكراسی و كارێ سیاسی، لێ كەتوارێ هەلبژارتنان هێشتا ژ هندەك كێشە و ئاریشەیێن كویر و ریشەیی دنالیت. ژ گرنگترین ئەوان كیشە و ئاریشەیان، ملكەچییا پرۆسێسا دەستنیشانكرنا كاندید و بەربژێرێن پەرلەمانی ل سەر هەردو ئاستان: پەرلەمانێ هەرێما كوردستانێ و پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال بۆ هندەك پیڤەرێن گرێدای ب كولتوورێ عەشیرەتگێری و ئابۆری ل شووینا پیڤەرێن گرێدای ب زانین و زانستی و هەڤكیڤیا سیاسی. ئەڤ دیاردەیە سەرەرای كو بەر و بنەمایێ وێ ڤەدگریت بۆ كولتوور و رێورەیێن جڤاكا كوردی ل سەر هاتیە ئاڤاكرن، لێ بەردەوامیدان و جەخەتكرنا ل سەر ئەڤێ ڕێبازی پرۆسێسا سیاسی و سیستەمی هەلبژارتنان بێ واتە دكەت ژلایەكی، و ژ لایەكێ دی ڤە نوونەراتیا هەرێما كوردستانێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا لاواز دكەت، ئەڤ چەندە ژی كارتێكرنێن نەرینی ل سەر قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ درۆست دكەت.
لەوڕا دەستنیشانكرنا بەربژار و كاندیدان بۆ پەرلەمانی لسەر بنیاتێ هۆز و عەشیرەتگیریێ و بارودۆخێن ئابۆری، بێ ل بەرچاڤ وەرگرتنا رێورەویەكێ رێكخستی و ئەزموونا سازومەندی، ئەڤە دێ بیتە ئەگەرێ لاوایا نووراتیا هەرێما كوردستانێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا، بێگومان ئەڤێ چەندێ دێ ڤەریژەكا خراب ل سەر شیانێن قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ هەبیت، ل هەمبەر جەنگا سیاسی و بەرگیریكرنا ژ ماف و ئازادیێن گەلێ هەرێمێ ل ژێر سیبەرا پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال. ئەڤجا ئەو نوونەرێ كورسییەكا پەرلەمانێ فیدرال تژی دكەت بێ كو شیان یان ژی دیتنەكا یاسایی و سیاسی هەبیت نەشێت ب ئەرینێ پشكداریی د نقاش و دانوستاندنان دا بكەت، نەخاسمە نقاش و دانوستاندنێن ئالۆز و توند دەربارەی دەستهەلات و مافێن دارایی یێن هەرێما كوردستانێ ئەوێن د دەستوورێ فیدرالی یێ سالا (2005) هاتینە بەرقەراركرن. دیسا پاراستنا نەتەو و ناسناڤێ ب كوردستانێ هاتیەدان وەكو هەرێمەكا فیدرالی. لەوڕا سیستەمێ هەلبژارتنان دێ بیتە ئالاڤ و ئامرازەك بۆ زالكرنا كولتوورێ هۆزایەتی و عەشیرەتگیری ل جهێ كو ببیتە رێخۆشكەرەك بۆ بەرجستەكرنا ماف و ئازادیێن هەرێما كوردستانێ و وەبەرهێنانێ د دەستهەلاتێن هەرێمێ وەكو قەوەاركێ فیدرالی.
بۆ چارەسەركرنا ئەڤان كێشەیان، ل دەسپێكێ ئەم پێدڤی ب پێداچوونەكا ریشەیێنە ل ناڤا بنیاتێ پارتێن سیاسی ل هەرێما كوردستانێ لسەر هاتینە و دهێنە بنیاتدانان، دەربارەی ڤەژاندنا پرۆسێسا هەلبژارتنان و دەستنیشانكرنا كاندیدان، وەكو ئێكەم بەرپرس ژ نوونەرایەتیا هەرێما كوردستانێ ل پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال و بەرقەراركرنا ئەڤێ پێداچوونێ پێدڤی ب میكانیزمەكا دیار و رێكخستی یا ناڤخۆیی هەیە، كو لسەر پیڤەرێن ڕاستەقینە و موكوم بهێتە ئاڤاكرن مینا: پیڤەرێن گرێدای ب ئاستێ زانینا زمانی و شیانێن زانستی و شارەزایا كاندیدی و ئەزموونا وی یا سیاسی، دیسا ڕابردووێ وی یێ جڤاكی و ئاستێ هشیاری و پێگێری و باوەریێ ب ئەجیندە و كارنامەیا حیزبی. ل گەل ئەكتیفكرن و كاراكرنا ئامرازێ هەلسەنگاندن و لێپرسینێ، وەكو دەسپێكەك بۆ دەستنیشانكرنا باشترینێ بەربژێران.
د ئەڤی چارچووڤەی دا، هەرێم ب رێیا پارتێن سیاسی دشێت مفای ژ ئەزموونا نیڤدەولەتی وەربگریت، مینا ئەزموونا ئەلمانیا و سوێد، كو ئەڤ هەردو دەولەتە پێش دەستنیشانكرنا بەربژێران بۆ هەلبژارتنێن پەرلەمانی پارتا سیاسی رادبیت ب هندەك قۆناغێن پێگەهاندنێ یێن ریشەیی و درێژ. دیسا داخواز ژ كەسێ حەزا خۆ كاندیدكرنێ هەی دهێتەكرن كو پرۆگرامێ خۆ یانژی پرۆپۆزەلێ كارنامەیا بەربژاركرنێ پێشكێشی پارتێ بكەت ب شێوەیەكێ نڤیسكاری نەكو زاراكی ژپێخەمەت ئەنجامدانا هەلسانگاندنەكا دەسپێكی بۆ دیتن و شیانێن كاندیدیكرنێ، ل گەل پێداچوونەكا كویر و هویر د مێژوویا كەسۆكیدا ب مەرەما دەستنیشانكرنا هەر شاشیەكا نەخوازیار كو كارتێكرنێ د كارێ پەرلەمانتاریێ دا بكەت پشتی دهێتە كاندیدكرن و هەلبژارتن. ئەڤ نموونەیە دبێتە هێمایەك كو میكانیزما هەلبژارتنا كاندیدان بۆ پەرلەمانی بەرهەمێ پرۆسێسەكا سیستەماتیكا ل ناڤ رێخستنا پارتا سیاسی دا.
ژهەژی گۆتنێ یە، كو ئامادەكرن و بەرهەڤكرنا بەربژێران خودان شیان و سەربۆر بەنامەیەكە بۆ پاراستنا پێگەهێ هەرێما كوردستانێ ل ناڤ دەولەتا ئیراقێ. دیسا پشت ڕاستكرنەكە ژ گەهاندن و بهیستنا دەنگێ هەرێما كوردستانێ و پاراستنا ماف و ئازادیێن وێ. ژبەركو سیستەمێ فیدرالی بخۆبەر هەڤسەنگیێ پەیداناكەت، بەلكو پێدڤی ب نوونەرێن خودان ئەزموون و شیان هەیە پشتبەستن ب رەگەزنامەیەكا حیزبی و جڤاكی یا ب هێز و ب ئەڤی ڕەنگی پرۆسێسا هەلبژارتنان وەكو بەرپرسایەتییەكا سیاسی و نەتەوەیی دەردكەڤیت، نەكو پێنگاڤەكا رێكخراوی یا ناڤخۆیی.
ل دوماهیێ، هۆز عەشیرەتێن كوردی ناسنامەیا نەتەوەیێ كوردە و ئەم خۆ ل ناڤدا مەزن دبینین، بەلێ هەرێما كوردستانێ ل بەغدا پێدڤی ب نوونەراتیا ب هێز خودان شیان هەیە و ب هێزكرنا شیانێن بەربژارێن پەرلەمانێ ل هەرێما كوردستانێ دەسپێدكەت ژ پێداچوونا بنسترەی یا پرۆسێسا كاندیدكرنێ و بەربژاركرنێ، ب ڤەكۆهارتنا وێ ژ لۆژیكێ هۆزایەتی و عەشیرەتگیری و ئابۆری، بۆ لۆژیكێ هەڤكیڤی و دامەزراوی، ئەڤ پێنگاڤە، دبیت ل ژێر میراتگیری و كاریگەریا جڤاكی و سیاسی یا ب زەحمەت بیت، لێ پێدڤیاتیەكا نەچارە بۆ بنسترەكا خۆرت و موكوم یا نوونەراتیا سیاسی نەتەوەیی كو دەربڕینێ بكەت ژ بەرژەوەندیێن هەریما كوردستانێ ژلایەكێ و گونجای بۆ پێدڤیێن حوكمرانییەكا باش ل ناڤ دەولەتا فیدرالی ژلایەكێ دی ڤە.
* مامۆستای زانینگەهێ
