چاوا كێماتیا دراڤى ل كوردستانێ چاره‌بكه‌ین؟
سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
تێگه‌هێ كێماتیا دراڤى د سه‌رده‌مێن كه‌ڤن یێن چه‌رخێن مرۆڤایه‌تى دا په‌یدابوویه و بۆ ئێكه‌م جار ل سالا 509 به‌رى زاینى ژلایێ یۆنانیان ڤه هاتیه بكارئینان و پشتى هینگێ ل سه‌ر ده‌مێن ده‌وله‌تا عه‌باسیان ل سالا 918 هاتیه بكارئینان ژلایێ خه‌لیفه عه‌باسى ڤه كو پشتى سه‌روه‌ت و سامانێ خوه فرۆتى و گه‌له‌ك قه‌ر ژ بازرگانێن وى سه‌رده‌مى وه‌رگرتین داكو كێماتیێ د ل ده‌ف خوه نه‌هێلت و دراڤێ پێدڤى په‌یدا بكت, و ل كێشوه‌رێ ئه‌ورۆپا ژى كێماتى د ته‌رازویان ده په‌یدابوو ب تایبه‌تى د چه‌رخێن ناڤه‌راست دا كو بوونه ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ وه‌لاته رێژا باجێ زێده‌بكن. زێده‌بارى ل سالا 1844 كێماتیا دراڤى ل وه‌لاتێ بریتانیا په‌یدابوو و حوكمه‌ت نه‌چاربوو ل شوونا زێده‌كرنا باجێ قه‌ر ژ به‌نكان وه‌رگرتن داكو ڤێ كێماتیێ لابده‌ت, لێ پشتى په‌یدابوونا شه‌رێ جیهانى یێ دوویێ كیماتیا دراڤى ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان بو بابه‌ته‌ك گرنگ و به‌ربه‌لاڤ ژبه‌ر زێده‌بوونا تێچوونێن ڤان وه‌لاتان و كێمبوونا داهاتێ وان. دا پتر د تێگه‌هێ كێمبوونا دراڤى بگه‌هین پێدڤیه بزانین كا ئه‌ڤ تێگه‌هه چیه و ژ چ پێكهاتیه, كێماتیا دراڤى یان ژى دبێژنێ (Budget deficit) ئه‌و كێماتیه‌یه ده‌ما خه‌رجیێن حوكمه‌تان و كۆمپانیان زێده‌دبن و زێده‌تر ژ داهاتیێن دارایى د ماوه‌یه‌كێ دیار كرى دا و ئه‌ڤه دبته ئه‌گه‌ر قه‌ر بهێنه وه‌رگرتن و كێماتى په‌یدا ببت, یان ئه‌م دشێن بێژن ئه‌و كاودانن ده‌ما ده‌زگه‌هیێن دارایى و حكومى نه‌كارن ئه‌و كوژمێن ل سه‌ر وان بزڤرینن یان ژى بدن خودانیێن وان ژبه‌ر كو ژێده‌رێن وان یێن داهاتى كێمن یان داهات كێمتر بده‌ست وان دكه‌ڤت و بۆدجه ژى دهێته پێشبینیكرن بۆ سالێ، ئه‌رێ دێ خه‌رجیاتیێن مه چه‌ند بن و داهاتێ مه چه‌نده به‌رى سال ده‌سپێبكه‌ت ژلایێ حوكمه‌تێن وه‌لاتانڤه و كێماتى د بۆدجه‌یى ژى دا په‌یدا دبت وه‌ختا خه‌رجیاتێن حوكمه‌تێ زێده‌تر دبن, و كێماتیا دراڤى ژى گه‌له‌ك خاسله‌ت و تایبه‌تمه‌ندى هه‌نه ژ وان ژى: كێماتیا دراڤى ڤالاهیه‌كه دهێته دیاركرن، ب رێیا به‌راوردكرنا داهاتى ل گه‌ل خه‌رجیان و ئه‌ڤ ڤالاهیه دیار نابت د ژینگه‌ها ئابوورى یا نۆرمال ده لێ پێدڤى بژینگه‌هه‌كا نه‌نورماله وه‌كى دیاربوونا هنده‌ك روودانینن نه‌چاڤه‌رێكرى یێن جڤاكى و سیاسى, كێماتیا دراڤى ده‌ردكه‌ڤت وه‌ختا داهاتێ گشتى كێم دبت د هه‌موو كاودان و وه‌ختان ده ژبه‌ر هندێ حوكمه‌ت ب پاراستنا پاره‌پێدانێ رادبن, كێماتیا دراڤى نابته ئه‌گه‌ر حوكمه‌ت ده‌ست ژ كارى به‌ربده‌ن، لێ دبته ئه‌گه‌ر رێژا قه‌ران زێده‌تر ببت هه‌روه‌سا ئه‌ڤ كاودانه دبته ئه‌گه‌ر هه‌لاوسان ژى زێده‌ترببت. ئه‌رێ ئه‌گه‌ر چنه كێماتیا دراڤى په‌یداببت؟ بۆ به‌رسڤدانێ، ئه‌م دكارن هنده‌ك ئه‌گه‌رێن به‌رچاڤ دیاربكه‌ین ژ وان ژى: پێشكێشكرنا خزمه‌تێن جڤاكى وه‌كى گه‌ره‌نتیا جڤاكى و خواندنا ب هه‌روه و خزمه‌تێن ساخله‌میێ یێن ب هه‌روه و پاركیێن گشتى و گه‌له‌ك خزمه‌تیێن دى یێن به‌لاش كو دبنه ئه‌گه‌ر په‌ستان ل سه‌ر زێده‌كرنا خه‌رجیاتیێن حوكمه‌تان زێده‌ببن, خه‌رجیێن پشته‌ڤانى و ئێمناهیێ و ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر وه‌لات كه‌ته د ناڤ شه‌ران ده كو ئه‌ڤ خه‌رجیه زێده‌تر دبن, دامه‌زراندن ئه‌و ژى وه‌ختا كو وه‌لات رادبت ب نه‌هێلانا بێكاریێ لێ د هه‌مان وه‌خت دا خه‌رجیێن وان زێده‌تر دبن و پتر ل وه‌لاتیێن نه‌پێشكه‌فتى ئه‌ڤ دامه‌زراندنه د ده‌زگه‌هیێن خزمه‌تى دا دهێته كرن و چ به‌رهه‌م ژى ناهێته زێده‌كرن, خه‌رجیێن تایبه‌ت ب دروستكرنا پرۆژه‌یێن گشتى مینا دروستكرنا پران و فرۆكه‌خانه‌یان ڤه و تۆرێن ڤه‌گوهاستنێ و گه‌له‌ك پرۆژه‌یێن مه‌زن. لێ راسته هۆكار و فاكته‌رێن زۆر هه‌نه كارتێكرنێ ل سه‌ر كێماتیا دراڤى دكن به‌رامبه‌ر گه‌له‌ك رێیێن چاره‌سه‌ركرنێ ژى هه‌نه وه‌كى كێمكرنا خه‌رجیاتیێن نه‌گرنگ و پالپشتیكرنا كه‌رتێ تایبه‌ت ب پێشكێشكرنا هنده‌ك خزمه‌تیێن گشتى ل شوونا كه‌رتێ گشتى یان حوكمه‌تێ, زێده‌بارى پشته‌ڤانیكرنا ده‌وله‌تێ ژ بۆ یه‌كه‌یێن به‌رهه‌مئینانێ د كه‌رتێ گشتى دا دا بكارن به‌رهه‌مه‌ك زێده‌تر دروست بكن و ڤى به‌رهه‌مى زێده‌تر ره‌وانه وه‌لاتیێن بیانى بكه‌ن. ئه‌گه‌ر ئه‌م ل وه‌لاتیێن خودان ئابووره‌ك ب هێز بنێرین دێ بینین كو به‌رمایه د دراڤى ده یێ هه‌یى و داهاتێ وان زێده‌تره ژ خه‌رجیاتێن وان لێ به‌روڤاژى وه‌لاتیێن نه‌پێشكه‌فتى كو هه‌رده‌م كێماتیا دراڤى ل ده‌ف وان هه‌یه ئه‌گه‌ر ئه‌م وه‌لاتێ عێراقێ وه‌ك نموونه وه‌ربگرین، دێ بینین راسته كو هنارده‌یێن باش ژ په‌ترۆلێ دهێنه هنارتن بۆ ژ ده‌رڤه و سه‌ره‌رایى بلندبوونا بهایێ په‌ترۆلێ ل بازاریێن جیهانى لێ هێش كێماتیى یا دراڤى د بۆدجه‌یێ سالا 2019 ده ژى دهێته دیتن ل دووڤ ژێده‌ران ژ وه‌زاره‌تا درایى كێماتیا بۆدجه‌یى د ڤێ سالێ ده دهێته خه‌ملاندن ب گۆژمێ 22 ترلیۆن دیناران و ئه‌و ژى ژ ئه‌نجامێ زێده‌بوونا خه‌رجیان و كێمبوونا داهاتى ژ باجێ. وه‌كى هاتیه دیاركرن كو رێژا هه‌رێما كوردستانێ د ڤى بۆدجه‌ى دا ب رێژا 12.67% بت كو دبته گوۆژمێ زێده‌تر ژ هه‌شت ترلیۆن دیناران كو ئه‌ڤ رێژه د سالێن بۆرى دا 17% بوو. كێمبوونا دراڤى ژ بۆدجه‌یێ هه‌رێما كوردستانێ كارتێكرن یا هه‌یى ل سه‌ر دروستكرنا پرۆژه‌یان و دابینكرنا دراڤێ پێدڤى حوكمه‌تى. لێ ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانتارێن مه یێَن كورد د ڤێ خولا په‌رله‌مانى دا كارین ڤێ رێژێ زێده‌تر بكن دبیت كاودان و ئابوورێ هه‌رێما مه ژى باشتر لێ بهێت و ئه‌م ژ كێماتیا دراڤى رزگار ببین. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر ئه‌م بۆ پڕكرنا كێماتیا دراڤى ب تنێ پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر به‌غدا بكه‌ین دبیت ئه‌م نه‌كارن سه‌ربه‌خوه‌یا ئابوورى بده‌ستڤه‌بینن و ئه‌ڤ كێماتیه دبت هه‌ر یا به‌رده‌وام بت، لێ ئه‌گه‌ر مه كارى ژبلى بۆدجه‌یێ ژ به‌غدا دهێت ئه‌م هنده‌ك ژێده‌ریێن داهاتى یێن به‌رده‌وام ببینن وه‌كى گرنگیدان ب كه‌رتێ چاندنێ, گه‌شتوگوزارێ و پێشه‌سازى د ڤى وه‌ختى دا ئه‌م دێ كارن هه‌روه‌ختا كێماتیا دراڤى د بۆدجه‌یێ مه‌دا دیاربوو ئێكسه‌ر ئه‌م پربكه‌ین.
