چهند گۆتنهك د ناڤبهرا (موخلص)ی و (نالبهند)ی و (ئهحمهد ئهمین)ی دا
ئیسماعیل بادی
(هندهك ژ دیتێت هۆزانڤان ئهحمهدێ نالبهند ل دهۆكێ) پرتووكهكا قهباره مهزن و ب بهرپهڕان بچویك (50 ل) ژ ئالییێ (دكتور رهشید فندی) ڤه ل سالا 2019 هاتیه دانان و چاپكرن. ل رۆژنامهیا (ئهڤرۆ)، ههژماره (3082) رۆژا چارشهمبی ڕێكهفتی 12/1/2022 گۆتارهك ژ لایێ نڤیسهر (شیان كانیساركی) ڤه ل دۆر پرتووكێ هاتیه نڤیسین و بهلاڤكرن. پشتی مه گۆتار خواندی، چهند گۆتن ل نك مه ژی پهیدا بوون، كو ب فهر دبینین ل خوارێ رێز بكهین.
لێگهڕیان و بكارهینانا ژێدهران
ل دهستپێكا گۆتارا خوه یا رهخنهیی كاك شیان ل دۆر نڤیسین و لێگهڕیانا ژێدهرا ئاخفتیه و جۆرێ بابهتی دایه نیاسین كا پێدڤی ب ژێدهرانه، لێ ههكه ئهم گۆتارێ سهروبن بكهین، دێ گهلهك كێماسیێن ژێدهرا تێدا بینین، چونكی بهری كاك شیان وێ گۆتارێ بهلاڤ بكهت، مه ههر د وێ رۆژنامهیا ئێكانه یا باژێرێ دهۆكێ (ئهڤرۆ) دا گۆتارهك ب سێ خهلهكا تێدا بهلاڤكریه و ئاماژه دایه گهلهك وان دانونستاندنێن ل گهل نڤیسهرێ پرتووكێ هاتینه كرن. ههروهسا د نڤیسین و ڤهكۆلینێ دا نه مهرجه تو ههمی وان گۆتار و پرتووكێن ل دۆر وی هۆزانڤانی یان بابهتی هاتینه نڤیسین و چاپكرن بكهیه ژێدهر، بهلكو یا خراب نینه ڤهكۆلهر ببینیت، بهلێ دبیت مفایی ژ هندهكان نهبینیت. ههر بۆ نموونه دهمێ مه پرتووكا (الشاعر احمد مخلص (نالبهند)/ باقه من قصائده العربیه والفارسیه، دهوك/2018) چاپكری، بهری چاپكرنێ هندهك بۆچوون ههبوون كو مه ئهو ژێدهرێن ل دۆر هۆزانڤانی هاتینه نڤیسین ههمی بكار نههیناینه، نهمازه نامهیێن ماستهر و دكتورایێ، بهلێ وی شههرهزایێ پێداچوون د كتێبا مه دا كری و ئهڤ بۆچوونه دایی، هزرنهكریه كو ناڤهرۆكا پرتووكێ كۆمكرنا هندهك هۆزانێن نوو یێن هۆزانڤانی نه، كو د دیوانا وی (باغێ كوردا)دا نهبن و تنێ مه پێدڤی ب دهستخهتا ههیه و ئهو كار ژی مه بجهئینا بوو. ل ڤێره ژی ناڤهرۆكا پرتووكێ ل دۆر سهرهاتیا ڕابارتنا ژیانا هۆزانڤانی یه ل باژێرێ دهۆكێ د دهمهكێ دهستنیشانكری دا، كو هینگێ هۆزانڤانی وهكی (سوخته/ قوتابی) ل وێرێ دخواند، لهوما هند پێدڤی ب گهلهك ژێدهرا نابیت و نڤیسهڤانی پشتهڤانی ل سهر پاشهزینكا هزر و دیتێن خوه كریه پتر ژ ژێدهران كو وی دهمێ ئهو بهحس دكهت، ئهو تێدا ژیایه.
دیوانا (باغێ كوردا) و بهرههمێن دیتر
ههروهسا دهمێ بهحسێ دیوانا هۆزانڤان ئهحمهدێ موخلص یا ب ناڤێ (باغێ كوردا) دكهت كو پێنج بهرگه، دبێژینه بهرێزی، هینگێ پێنج بهرگ بوو، نوكه پشتی چاپكرنا وێ، چهند پرتووكێن دی یێن هۆزانێن وی چاپ بووینه، پرتووكا (الشاعر احمد مخلص..) یا من و خانم ئهزهارێ، ههروهسا (گولهك ژ باغێ كوردان/ دهۆك 2019) یا نڤیسهر (درباس مستهفا) و ئهو هۆزان د ناڤ دیوانێ دا نینن، ئانكو ژ پێنج بهرگا پتر چاپبووینه.
كهكێ رهخنهگر دبێژیت: “پرتووك ب ههمی ڤه دبیته (50) لاپهڕ -قهباره- ئهو ژی ههمی نه ل سهر بابهتی ب خوهیه، گهلهك جاران نڤیسهر ژ بازنێ تایبهت چوویه دهرێ و بابهت درێژ كریی یه و لاپهر تژی كرینه”، ل ڤێره ل دۆر وێ درێژكرنێ، دبێژین: ئهو نهدرێژكرن و پڕكرنا بهرپهڕانه و رۆهنكرنن ل دۆر وی جهی و روودانا نڤیسهڤان بهحس ژێ دكهت، رهوشا باژێرێ دهۆكێ د وان سالان دا، دایه بهرچاڤ، نهمازه (چهمكێ عهلی گیزی) كو دكتوری وێنهیێ وی جهی د پرتووكێ دا بهلاڤكریه. ب دیتنا من دانهنیاسینا دهۆكێ یه وهكو رهوشت و تیتال و ئاڤاهی و سهرهدهریا ژیانێ كو لایهكێ گرنگێ ژیانا جڤاكیه.
ههروهسا كو دكتۆر تنێ ل دۆر دو هۆزانێن ئهحمهدێ موخلص راوهستیایه، ئهو ژی ههر چهنده دبیت سهیدایێ رهشید مهرهم پێ ههبیت تنێ وان سالێن هۆزانڤان سوخته ل وێرێ بدهته شرۆڤهكرن، لێ ههكه بهحسێ دهۆكێ بكهین د هۆزانا شاعری دا، مه ڤهكۆلینهك درێژ ههر ل ڤێ رۆژنامهیێ بهلاڤكریه و ئهو گازنده ژ دكتۆری كریه كو شاعری پتر بهحسی دهۆكێ كریه، بابهتێ (ئهحمهدێ نالبهند و خهلك و باژێرێ دهۆكێ)، ههژمارێن (2793 و 2795 و2797)ێ دا مه ههمی ئهو پارچه هۆزان برێز كرینه یێن كو د پرتووكا سهیدایی دا نههاتینه بهحس كرن، ئهڤ بابهته و چهندێن دیتر د پرتووكهكێ دا ل بهغدا چاپبووینه، لێ مخابن هێشتا نهگههشتیه دهستێ مه!!.
شرۆڤهكرنا دو هۆزانا و مهلاتیا موخلصی
ل دۆر شرۆڤهكرنێن سهیدایی دهرحهقا وان ههردو هۆزانێن شاعری كو سهیدایی ڤهكۆلینا خوه ل سهر ئاڤاكریه، برایێ رهخنهگر دبێژیت: هندهك ژ وان نه ژ دوور و نه ژ نێزیك نه سالۆخهتێن مهلا و ههلبهستڤان (موخلص)ی بوون، بۆ نموونه د ههلبهستا ((زولهیخا) دا، مالكا (وهكی تیری ل مه ئاڤا بوو/ چوو سهر ئاڤێ رهخێ ژووری)، دهمێ دكتوری جهێ شاعری مهبهست پێ شرۆڤه دكهت، ل نك كاك شیانی جهێ سهرسومانێ یه!! پاشی دبێژیت (بهس ب راستی ژی بۆ من پیچهكێ یا نامۆ بوو، چونكی كهسهكێ وهكی ههلبهستڤانێ مه، كو د وی دهمی دا (مهلا!!) بوو و چوو بوو دهۆكێ و بۆ دانا دهرسێن دینی و دبیت هندهك سهرهدانا). وهسا دیاره رهخنهگری باش پرتووك نه خواندیه، ههروهسا د ژیانا ئهحمهدێ نالبهند دا نهیێ شههرهزایه، چونكی گهلهك جارا نالبهندێ موخلص ب خوه دبێژیت (ئهز نه مهلا مه)، بهلێ هندهك جارا ژی دبێژیت (مهلا مه)، ئانكو وی خواندن و وهرگرتنا دهستووریا مهلاتیێ وهرنهگرت بوو، ههتا كتێبا (جامی) كو قووناغهكا خواندنا وی دهمی بوو، خواندیه. لهوا دبێژین یێ نامۆ نهبه، چونكی ئهو هێشتا (سوخته/ قوتابی) بوو، پاشی خواندن تهمام نهكر و زڤڕی بامهڕنێ. ههروهسا ژییێ مرۆڤی و ئهڤینی پێكڤه دگرێداینه و نه ههر كهسێ گههشته ژیهكێ مهزن و ژ پێنجی سالیێ دهرباز بوو، ئهڤینی دێ بۆ وی شهرم و فهێتی بیت.
ئهڤینی یان ئهدهبێ بێ پهرده!!
دهما رهخنهگر بهحسێ سالێن ژییێ هۆزانڤانی دكهت كو نه ژ رهنگ و سیمایێ وی یه ل دووڤ كچكهكێ ڕا بچیت!! دبێژیت: “ئهڤ تشتێ هاتیه گۆتن نه كارێ كهسهكێ مهلا و ب ناڤسالڤهچوویه،..”، پاشی دبێژیت (چنكی موخلصی ب خوه ژی گهلهك پرسیارا بیژن و كچێن تهمهن مهزن دكر كو پێ رازی ببن ل زاخۆ و دهۆك و موسل ئهڤ تشته یێ كری). ل ڤێره ب دیتنا من نڤیسهڤانێ رهخنهگر یێ تووشی ههڤدژیهكێ بوویی ل گهل بۆچوونا خوه، چونكی جار (نه كارێ مهلا)یه و جار ژی (موخلص ب خوه پرسیارا بیژن و كچێن مهزن دكر). ئانكو ئهو لێگهریان و دووڤچوونا وێ كچێ چو جوداهی ل گهل پرسیار كرن و لێگهریانا وی ب خوه ههیه!!.
دكتۆر د پرتووكا خوه دا دبێژیت: “وهسا دیاره ئهحمهدێ نالبهند ههتا پشت مهزاری دووڤچوونا وێ كچێ یا كری، لهوما دبێژیت: (چوو سهر ئاڤێ رهخێ ژووری)، ئانكو وی جهێ چاڤ شووشتنێ، پاشی وهسا دیاره یا چوویه بن بیهۆكا – كو جهێ سهر شووشتنێ بوو- لهوما دبێژیت: وهكی رۆژێ ل من ئاڤا بوو”. لێ كاك شیان دبێژیت: “ئهڤجا چاوا دێ كهسهكێ د تهمهنهكێ هۆسا مهزن دا و یێ بێ هیڤی ژ ژنئینانێ د دووڤ كچهكێ را چیته جهێ سهرشووشتنێ! ئهڤه ئێكجار نه ژ رهوشتێن موخلصی بوو..”. جارێ سهیدایێ رهشید نهگۆتیه ههتا جهێ سهرشووشتنێ ب دووڤ ڕا چوویه!!، نزانم ئهڤ گۆتنه ژ كیڤه هات، بهری هینگێ نڤیسیه كو سهیدایی گۆتیه هۆزانڤان ههتا پشت مهزاری دووڤچوونا وێ كچێ یا كری. دڤیا كاكێ رهخنهگر بزانیت پشت مهزاری ههتا چ قووناغه و جهێ سهرئاڤێ و شووشتنێ چهند ژێ دووره!!. خالا دیتر چاوا دزانی “ئهو دووڤچوون نه ژ سالۆخهتێن موخلصی بوو؟” وهسا شرۆڤهكریه، ههكه كهسهكێ نهشههرازه بخوینیت بێی كو كاك شیانی بنیاسیت، دێ هزر كهت كو دبیت ئهو ههڤچاخێ هۆزانڤانی بیت، كهكۆ ما ئهڤ دووڤچوونه ژ وان ههلبهستێن بێ پهرده خراپتره؟ یان ئهو ژی دبیت نه یێن وی بن، چونكی كهسهكێ مهلا بهحسێ تشتێ وهسا ناكهت!!
ناسناڤێن نالبهند و موخلص
ناسناڤێن هۆزانڤانی گهلهكن، ههر جههكی و بابهتهكی ل دووڤ پێدڤیاتیێ ناسناڤهك یان دو بكارهیناینه، ل دۆر ناسناڤێ (نالبهند) برایێ رهخنهگر دبێژیت: “ناسناڤێ نالبهند ههتا بهری چهند سالان ژی كهسێ ژ مه نهدزانی كو (نالبهند) ناسناڤهكه ب بێ زانین و دووڤچوون هاتیه دانان بۆ ههلبهستڤانێ مه (ئهحمهدێ ئهمین)ی..”. ل ڤێره دو خالێن گرنگ بهرچاڤ دبن، یا ئێكێ ههكه ل بهرههمێ هۆزانڤانی بنێڕین، ههر ژ چاپكرنا دیوانا وی یا ئێكێ سالا 1971 و ههتا نوكه ژی ئهڤ ناسناڤه یێ ههیی، نهكو بهری چهند سالانه ژ نهزانین هاتیه بكارهینان، دیسان ناڤێ (ئهحمهد ئهمین) چو جاران شاعر ب وی ناڤی نههاتیه نیاسین و گهلهك جارا دگۆتارێ خوه دا ئهڤ ناڤه دوباره كریه. ههر چهنده دبیت د هۆزانێ دا بكارهینا بیت، لێ نهبوویه ناسناڤ!! ل دۆر ناسناڤێ (نالبهند) ههروهكو شكا وی دچیته سهیدایێ رهشید كو وی ئهڤ ناسناڤه ب ناڤێ وی ڤه كربیت و ناسناڤێ (موخلص) ژێ هاڤێت بیت، دبێژیت: “بهس ئهز نزانم ئهڤ (نالبهند)ه كێ ئینایه و دانایه پشت ناڤێ (ئهحمهد)ی، چونكی وی ب خوه وهنهكره، پا چاوا ئهز بهێم و ناڤێ وی بگوهۆڕم..”. بۆ خوه چهند نڤیسهر وهكو نموونه ئیناینه كو وان موخلص بكارهینایه و گۆتیه نالبهندی كارێ بابێ وی بوویه. بهلێ ئهو ناڤێن كاك شیانی ب رێزكرین، ههمیا ههر وهكو مه و سهیدایێ رهشید، ههر (نالبهند)ێ بكارهینایی و چ شاشی تیدا نینه، كو هۆزانڤان ل ناڤ پتریا خهلكی ب وی ناسناڤی هاتیه نیاسین. ههتا ههكه بچین ل بازاری و ل ناڤ خهلكی بهحسێ (ئهحمهد ئهمین)ی بكهین، باوهر بكهن كهس نانیاسیت و یێن د ئهدهبیاتێ دا شههرهزا، هزرا وان دێ بۆ (احمد أمین)ێ نڤیسهرێ عهرهب چیت. ههكه لێزڤڕینهكێ ل وان پرتووكان بكهین یێن كاك شیانی كرینه نموونه بۆ گۆتارا خوه، دێ بینین:
سهیدا صادق بههائهددین ئامێدی، پرتووكا (هۆزانڤانێت كورد)، نه (بههدینا!!) ههروهك د گۆتارێ دا هاتیه نڤیسین، ناڤونیشانێ پشكا ل دۆر شاعری، هۆسایه: (ئهحمهد ئهمینێ نالبهند/ ل533)، پرتووكا (شاعرێن بامهڕنێ)، ئهحمهدێ نالبهند/ ل49). ههروهسا ئهو نڤیسهڤانێن ل دۆر ئهحمهدێ نالبهند نڤیسین، كهسێ نهگۆتیه كو ناسناڤێ (موخلص) نهیێ وی یه، یان ب تنێ ب (نالبهند)ی هاتیه نیاسین. بهس دیاره داخباریا رهخنهگری ب هندهك نڤیسهران ڤه گرێدایه!!.
ههروهسا سهیدا (خالد حسێن) ههتا نوكه سێ بهرگ ژ دیوانا وی چاپكرینه و ههر سێ بهرگ ب ناڤێ (نالبهند)ینه. دیسان سهیدا (سهعید دێرهشی) دهما هندهك هۆزانین وی چاپكرین، ههر نڤیسیه (قهفتهك ژ هۆزانێت نالبهندی). ئانكو ئهڤ ناسناڤه نهسهیدایێ رهشید دانایه و نهژی وهكو هندهك نڤیسهڤانا كریه شاشیا مهلا تاهایی، كو ئهوی ژی نهدایایه، بهلێ ل ناڤ خهلكی دا پتر هۆسا هاتیه نیاسین و ئهو ناڤ و ناسناڤێ خهلك ددانیت، گهلهك یا ب زهحمهته ئێك بشێت بگوهۆڕیت!! دێ وهرن چهند جاده و مزگهفت و مهیدان ل ناڤا دهۆكێ ههنه و ب ناڤن، لێ خهلك ناڤهكێ دی دبێژتێ و جهێ خوه گرتینه.
ل جههك دی ژ گۆتارێ خوه دبێژیت: “جهێ داخێ یه رۆژ بۆ رۆژێ یێ دبینم ههر ههیڤ پرتووك ل سهر ژیان و بهرههمێ (ئهحمهدێ ئهمین)ی یا دهێت چاپكرن، لێ كهس ژ دل دووڤچوونا بابهتی ناكهت، دیاره وان نهڤێت راستیا ههڤالێ وان دیار كری وهرگرن”. جارێ ئهو راستی نه ل سهر دهستێ وی هاتیه دیاركرن ئهوێ تو بهحس لێ دكهی، ههر وهك من دیار كری ئهو نڤیسهڤانێن سالێن حهفتیان پرتووك چاپكرین، گۆتیه ناسناڤێ وی (موخلص)ه، نه تشتهكێ نوویه، بهری مرۆڤ شیرهتا ل هندهك نڤیسهڤانان بكهت، پێدڤیه مرۆڤ ب خوه ب وی تشتی یێ پێگیر بیت، چونكی د نڤیسینا خوه دا چهندین ناڤ و ناسناڤ ب رێز كرینه، جار (موخلص)، (نالبهند)، (ئهحمهد ئهمین)..!!.
د پهرپهرێ (3) دا ژ دیوانا وی یا ئێكێ سالا ژ1971ێ ل دهۆكێ هاتیه چاپكرن، دهما سهیدایێ (خالد حسێن) ل ژێر ناڤێ (ژیانا ئهحمهدێ رویس یێ نهمر) دنڤیسیت، كو ل دهڤهرا زاخۆ و ناڤ گولی و سندیا ب وی ناسناڤی هاتیه نیاسین، سهیدا ل دۆر ناسناڤێ (موخلص) دبێژیت: “بابێ ئهحمهدی، نالبهندی بی، بهر هندێ گهلهكا ناسدكر ب ڤی ناڤی (ئهحمهدێ نالبهند)، هۆزانڤانێ مه یێ ب ناڤ و بانگ بی و گهلهك ناڤێت ههین ههر وهكو (ئهحمهدێ موخلص) ئهڤ (موخلص)یه هاتیه ژ بهر وێ زیرهكیا هۆزانڤانێ مه دیار كری ل نك وان سهیدا و مهلایێت خوهندن و زانین نیشاداین/ ل3″.
كێم دیتن..!!
نڤێسهڤانێ رهخنهگر گهلهك ب چاڤهكێ كێم پرتووكا ل دۆر نالبهندی دیتییه، كو ژ نڤیسینا وی دیار دبیت دهمێ دبێژیت: “ئهم دشێین بێژین ئهڤ پهرتووكه ب تنێ وهكی پهخشانهكێ یان چیرۆكهكێ یه، كو كهسهكی نڤێسی بیت و (موخلص) كربیته كارتیكهرێ سهرهكی و ب كهیفا خوه ئینابیت و بربیت.. ب راستی ژی هێژا ئهحمهدێ ئهمین نهیێ ژ ههژی ڤێ چهندێ بوو”. ئهڤ جورێ نڤیسینێ یا سهیدایێ رهشید دنڤێسیت، شێوازێ وی یێ تایبهته و دهمێ ل دۆر بابهتهكی دنڤێسیت، حهز دكهت گهلهك پیزانینان ل دۆر وی بابهتی و تشتێن پێڤه گرێدایی بدهته خواندهڤانی. ئهڤجا ههكه ههڤالێ مه وهسا تێ گههشت بیت، نهگونهها سهیدایه، نه ئینان و برنا هۆزانڤانی یه ل دووڤ حهزێن خوه، بهلكو بابهت دخوازته وێ چهندێ.
وێنهیێن پێدڤی..!!
ل دۆر وێنهیان ژی، گۆتیه چو پهیوهندی ب بابهتی ڤه نینن و پێدڤی بوو وێنهیێ دهستخهت و هۆزانڤانی ههبا، وێنێ هۆزانڤانی ل سهر بهرگێ پرتووكێ ههیه، یێن دیتر ژی گهلهك دگرێدایی بابهتی نه، ئێك سهیدایێ نالبهندی بوو دهما دهرس ددانێ ل مزگهفتا حهجی مستهفایی، یێ دیتر یێ وێ گهڕا ئاڤێ یه ئهوا ژنك دچوونه سهر. بابهت نهپێدڤی چو دهستخهتانه و وێنهیێن زێدهیه. لێ نزانم بۆچی وان وێنهیان “چو پهیوهندی ب بابهتی ڤه نینه، ئێك مامۆستایهكێ ئایینی یه و وێنهك ژی یێ مزگهفتا حهجی مستهفایه پشتی نووژهنكرنێ..”!!.
ل دووماهیێ كاك شیان دبێژیت: “مه دڤیا بێژین، نه ههر بابهتێ بوویه ههلبهست راستیه و سهد ژ سهدێ نڤیسهر یێ تووشبوویێ، ما كی نابێژیت ئاشۆپهك بیت نڤیسهری بۆ خوه چێكر بیت، لهورا ئهڤ چهنده ژی پتر پێدڤی ب ڤهكۆلینێن هوور هوور بۆ بابهتی ههیه!”. ههكه ب ڤی چاڤی ل ئهدهبیاتێ بنێڕین، دڤیا ئهڤ بابهت و ڤهكۆلینێن هاتینه نڤیسین، ههمیا ب چاڤێ شكێ لێ بنێڕین، چونكی ل دووڤ ڤێ بۆچوونێ پتریا وان دێ دهركهڤن ئاشۆپ و چو راستی ژ بۆ نه..!!