ڕه‌فتارا تاكێ كورد د ڤێ قووناغێ دا
ڕه‌فتار (سلوك یان behavior) وه‌ك تێگه‌هه‌ك د زانستێ ده‌روونناسی دا بریتیه ژ هه‌مى ئه‌و بزاڤێن مرۆڤ ڕۆژانه د به‌رسڤا كاودانێن جودا جودایێن ژیانێ دا دده‌ت. دیاره د شیان دایه كو ڕه‌فتارێن مرۆڤى بهێنه پیڤان و هه‌لسه‌نگاندن و به‌هرا پتریا ڕه‌فتارێن مرۆڤى و تایبه‌ت و گرێ داینه ب ناخێ وى و كاودانێن ئه‌و پێدا ده‌رباز دبیت. هه‌ر به‌شه‌ك ژ جه‌ستێ وى ب ڕه‌نگه‌كێ تایبه‌ت به‌رسڤا هه‌ر كاودانه‌كى دده‌ت. چاڤ، گوه، ده‌ست و پێ و …هتد، هه‌ر ئێك وه‌كى خوه ڕه‌فتارێ دكه‌ت. لێ مه هنده‌ك ڕه‌فتارێن هه‌ین ناڤێ وان “ڕه‌فتارێن ب كۆمه‌لن” (collective behavior)، و ئه‌ڤ ڕه‌فتاره به‌رهه‌مێ كاودانه‌كێ هه‌ڤشێوه و هه‌ڤپشكه كو دبیته ئه‌گه‌رێ هندێ كارتێكرنێ ل سه‌ر ڕه‌وشت و ده‌روونێ مرۆڤان بكه‌ت و وان پال بده‌ت وه‌كى ئێك هزر و ڕه‌فتارێ بكه‌ن.
دیاره ئه‌و كاودانێ وه‌كى ئێكێ ئه‌ڤرۆكه یێ تاكێ كورد پێدا ده‌رباز دبیت و نه‌خاسمه جه‌نگێ نه‌خوازرایێ ڕێكخراوا تیرۆرستیا ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ و هه‌روه‌سا ئه‌و گه‌مارۆیا ئابووریا حكوومه‌تا ناڤه‌ندى بسه‌ر كوردستانیان دا سه‌پاندى و دگه‌لدا ژى ئه‌و كاودانێ خرابێ ئابووریێ جیهان و ب تایبه‌ت كوردستان تووشبووى و هاتنه‌خوارێ یا بهایێ په‌ترۆلێ، كو ئه‌و ژێده‌رێ ئابووریێ كوردستانێ پشتا خوه پێڤه گرێداى، هه‌روه‌سا ئه‌و ڕه‌وشا ئه‌ڤرۆ هه‌ر چه‌ند پارچێن كوردستانێ و نه‌خاسمه یێن باكوور و ڕۆژئاڤا، تووشبووى هه‌مى تاكه‌كێ كورد، سه‌ربارى گه‌له‌ك جیاوازیێن هزرى و ئایینى و مه‌زهه‌بى و ئایدیۆلۆژیك و تایبه‌ت، پالدده‌ت بۆ هندێ هه‌مى وه‌كى ئێك هزر و ڕه‌فتارێ بكه‌ن، چونكى ئه‌و یێن ب ئه‌زموونه‌كا ته‌حل و دژوار و هه‌ڤشێوه و هه‌ڤپشك دا ده‌رباز دبن. تاكێ كوردستانى ل هه‌مى پارچێن كوردستانێ وه‌ك ئێك یێ د خه‌ما ئایینده‌یا نه‌ته‌وه‌یی دا. هه‌مى وه‌ك ئێك ژ ئایینده‌ى دترسن. هه‌مى وه‌ك ئێك بۆ ئایینده‌یا خوه و زارۆك و كه‌س و كارێن خوه ب په‌رۆشن. هه‌مى وه‌كى هه‌ڤ ژ دژواریا كاودانێن ئابوورى و جڤاكى و سیاسى و سایكۆلۆژى دنالینن.
هه‌لبه‌ت مه ل ڤێرێ نه‌ڤێت بۆ ڤى كاودانێ هزرى و ڕه‌فتارى، وه‌ك چه‌وا هنده‌ك زانایێن سایكۆلۆژى یێن وه‌كى “كۆرت گۆلدشتاین” و “ئۆتۆ فنیكێل”، هنده‌ك تێگه‌هێن وه‌كى “ڕه‌فتارا به‌لا ڕۆیشى” یان “ڕه‌فتارا په‌ریشان” بكار بینین، یێن كو د بنه‌ڕه‌ت دا بۆ ده‌ربڕین ژ هنده‌ك ڕه‌فتارێن نه‌ئاسایى دهێنه بكارئینان، كو ئه‌و ب خوه به‌رهه‌مێ كارڤه‌دانا تاكینه بۆ هنده‌ك ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونى و نه‌خاسمه هیستریایێ و …هتد، وى كه‌سێ نه‌خۆشێ ده‌روونی ژ لایه‌نێ شیانێ به‌رامبه‌ر كاودانێن ژیانێ لاواز دكه‌ن.
ئه‌ڤ جۆرێن هزركرن و ڕه‌فتارێن ب كۆم ل نك تاكێن كورد ل هه‌مى پارچێن كوردستانێ ڕه‌نگڤه‌دانه‌كا ئاسایی یه و نیشانه‌كا سروشتی یه ژ كارڤه‌دانێن ئاسایی یێن سۆسیۆسایكۆلۆژیك بۆ ڤان كاودانێن دژوار. هه‌لبه‌ت ژى نه‌یا ڤه‌شارتیه هه‌كه ئاست و ڕێژه‌یا ڤێ ته‌نگاڤیێ و ترسێ گه‌له‌ك بلند ببیت و ژده‌ست ده‌ربكه‌ڤیت و ڕاسته‌وخۆ هنده‌ك كه‌سان ژى تووشى هنده‌ك ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونى بكه‌ت، به‌لێ هژمارا وان كه‌سان ژ هژمارا تبلێن ده‌ستى نابۆریت. به‌لێ هشیاری یا گشتى ل ڤێ قووناغا نازك و ده‌مه‌كى بۆ تاك تاكێ ئه‌ندامێن نه‌ته‌وه‌یێ كوردستانى فه‌ر و پێدڤى و گرنگه.
وه‌ك چه‌وا ڕه‌نگڤه‌دانا ڕه‌فتارێن مه بۆ ڤى كاودانى وه‌ك ئێكن یا فه‌ره ستراتیژى یێن به‌ره‌نگارى ژى ل نك مه هه‌میا هه‌ڤپشك و هه‌ڤشێوه بن، و هه‌رجۆره ناكۆكى و جوداهى د ڤان ستراتێژیێن ڕه‌فتارى دا بۆ به‌ره‌نگاربوونا ڤى كاودانى زیانێن مه‌زن دێ بۆ ئایینده‌یا تاك تاكێ خه‌لكێ مه و زارۆك و كه‌س و كارێن مه، ل ئه‌ڤرۆكه و د ئایینده‌ی دا هه‌بیت.
گرنگترین خالا ڤێ ستراتێژییا هه‌ڤپشك ده‌ستبه‌ردانه ژ به‌رژه‌وه‌ندیێن ته‌نگ و بچووكێن كه‌ساتى و پارتایه‌تى و سیاسى و ئایدیۆلۆژیك و به‌رۆڤاژى وێ چه‌ندێ دوور بینی یه تا ئاسوو و ده‌مێن گه‌له‌ك دوور و گه‌له‌ك نێزیك، ب جۆره‌كى كو به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى پترتر ل به‌ر چاڤ بهێنه وه‌رگرتن و ل بن سیبه‌را سیهوانا وان به‌رژه‌وه‌ندیێن ناوچه‌یى و ته‌نگ و تایبه‌ت به‌رزه ببن.
هه‌ر كه‌س ژ مه، ل هه‌مى ئاستێن جڤاكى و ئابوورى و سایكۆلۆژى، د په‌رۆشین بۆ كه‌س و كار و ناخێ خوه و ژ ڤێ چه‌ندێ یه ترس ژ ئایینده‌ى (الخوف من المستقبل) مه هه‌میا وه‌كى ئێك دئێشینیت، به‌لێ بلا ل بیرا مه‌بیت هه‌ر ژێله‌لیه‌كى ژووردانیه‌ك ژى ل دووڤ هه‌یه و خوه په‌رۆش و ته‌نگاڤكرن و ڕابوون ب هنده‌ك ڕه‌فتارێن وه‌كى گله‌یى و گازنده و لومه‌كرنا داموده‌زگه‌ه و لایه‌نێن سیاسى و كه‌سه‌كى یان په‌نابرنه به‌ر بایكۆتكرنا ده‌وامێ ل داموده‌زگه‌هێن حكوومى و فه‌رمى و ب هێجه‌تا نه‌بوونا مووچه‌ى، كو تێدا مافێ هنده‌ك كه‌سان و نه‌خاسمه قوتابیێن مه ل قوتابخانه و زانینگه‌ه و په‌یمانگه‌هان دهێته خوارن، نه‌ك چ گرێیه‌كێ ژ ئاریشێن مه ڤه‌ناكه‌ت، به‌لكو به‌رۆڤاژى هندیتر مه ژ هه‌ڤدو دوور دئێخیت. ل جهێ هندێ پێدڤیه ئه‌م هزرێ د هندێ دا بكه‌ین ل شوینا ڕه‌فتارێن كو ببیته جهێ ئالۆزكرنا كاودانێن كوردستانێ و كه‌یفا دوژمنان بهێت، ئه‌م پترتر ل هه‌ڤدو نێزیك ببین و ڕه‌فتارێن مه د ئاراسته‌یه‌كێ ئه‌رێنى و هه‌ڤپشك دا و به‌رهه‌مئینه‌ر و ب مفادار بن. ئه‌و جۆرێ ڕه‌فتارا خوه د خاله‌كا سه‌ره‌كی دا دبینیت و ئه‌و ژى ئێكگرتنه. چونكى ئه‌زموون نیشا دده‌ت هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كى و كه‌سه‌كى تشتێن مه‌زن بڤێت پێدڤیه قوربانیێن مه‌زن ژى بده‌ت.
* مامۆستایێ ئه‌كادیمى/ بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژى/زانینگه‌ها زاخۆ