ڤه‌ژاندنا (35) دیوانێن كوردی
موسه‌ده‌ق تۆڤی
هندی ئه‌ز ئاگادار؛ د ناڤبه‌را 2018 –2022 ێ دا سه‌نته‌رێ زاخۆ بۆ ڤه‌كۆلینێن كوردی یێ زانكۆیا زاخۆ ب سه‌رپه‌رشتییا مامۆستایێ گه‌نج و ب زه‌ڤه‌ر د. فاخر گولی مژوولی به‌رهه‌ڤكرن و تووژاندن و چاپكرنا دیوانین چه‌ندین هۆزانڤانێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان بوو، د ئه‌نجام دا پرۆژه پێگه‌هشت و ل رۆژا 29/11/2022ێ درێوره‌سمه‌كی دا و پاشتر د پێشانگه‌هه‌كێ دا به‌رهه‌مێ پرۆژه‌ی كو (35) دیوانین هۆزانان بوون، دانانه به‌رده‌ستێ خوانده‌ڤانێ كورد. پشتی پیداچوونه‌كا ب له‌ز د هه‌ر (35) په‌رتووكان دا ئه‌ز دكارم بێژم ب ڤی كاری زانكۆیا زاخۆ پێنگاڤه‌ك دیرۆكی هاڤێت و سه‌ركه‌تنه‌ك مه‌زن تۆماركر و ئه‌و چه‌نده سه‌لماند ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ یا ب به‌راورد دگه‌ل ده‌ڤه‌رێن دی یێن كوردستانێ هه‌تا ئاسته‌كی پاشڤه‌مای د وارێ ره‌وشه‌نبیری دا كه‌سێن خوه‌دی شیان و كه‌لتووره‌كێ ده‌وله‌مه‌ند هه‌نه، ئه‌گه‌ر رێك بۆ بێنه‌خوه‌شكرن ئه‌و كه‌سه دی شێن وی كه‌لتووری سه‌رژنوو ڤه‌ژیننه‌ڤه و بێخنه به‌رده‌ستێن نڤشێن داهاتی و ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ریكخوه‌شكرنه نه‌بیت ئه‌ز باوه‌رم د چه‌ند ساله‌كێن كێم دا ئه‌ڤ سامانه دێ ژ ده‌ست چیت، له‌وما دێ بێژم ئه‌ڤ پێنگاڤا دیرۆكییا سه‌نته‌رێ زاخۆ بۆ ڤه‌كۆلینێن كوردی سه‌د جاركی هه‌ژی ده‌ستخوه‌شیێ یه، فه‌ره د ڤێ پێداچوونی دا ب كورتی ڤی پرۆژه‌ی بده‌مه نیاسین و ئه‌گه‌ر ده‌لیڤه هه‌بوو پاشتر كت كته ئه‌و دیوان بێنه ناساندن.
هه‌ر (35) دیوان ب یه‌ك دیزاین و قه‌باره هاتینه چاپكرن، هژمارا به‌رپه‌رێن هه‌موویان (8092) به‌رپه‌رن، ب هژمارا به‌رپه‌ران جوداهی د ناڤبه‌را دیوانه‌كێ یا دن دا هه‌یه، دیوانا هه‌ره‌مه‌زن دیوانا ئه‌حمه‌د عه‌ره‌ب سلێڤانه‌ی یه كو (780) به‌رپه‌ره و پشتێ وێ دیوانا دلبرینێ ئه‌رتووشی یه (678)به‌رپه‌ره. بچووكترین دیوان مه‌ولیدا (گولا نارنجی مه‌ولیدا كرمانجی) یا سه‌ید فه‌یزوللایێ فندكیی یه تنێ (42)به‌رپه‌ره پشتی وێ ژی دیوانا مه‌لا مه‌حموودێ دێرشه‌وی و مه‌ولیدا (هاته‌صه‌فا د مه‌ولیدا موستهفا) یه ژ ڤه‌هاندنا سه‌ید فه‌یزوللایی فندكی یه هه‌ردو (56) به‌رپه‌رن.
(29) ژ كۆما (35)دیوانان ژ ڤه‌وژارتن و به‌رهه‌ڤكرنا د. فاخر گولی، دو ڤه‌وژارتن و به‌رهه‌ڤكرنا د. ره‌شید فندی و ئێك ڤه‌وژارتن و به‌رهه‌ڤكرنا جه‌میل محه‌مه‌د شێلازی و ئێك ڤه‌وژارتن و به‌رهه‌ڤكرنا د. حه‌مزه تاهر شوشی و ئێك ڤه‌وژارتن و به‌رهه‌ڤكرنا هێرش كه‌مال رێكانی و ئێكا دی ڤه‌وژارتن و به‌رهه‌ڤكرنا ماهر عه‌بدولره‌حمان به‌رواری یه، دیزاین و به‌رگێ هه‌رهه‌موویان ژ ئالیێ دیار عه‌بدوللا و جه‌گه‌رخوین جه‌میل و وارهێل عه‌بدولباقی هاتینه ئه‌نجامدان.
هه‌موو هۆزانڤانێن (شاعرێن) سه‌دسالییا بیستێ نه، یێن هه‌ره‌مه‌زن سه‌ید عه‌لیێ چه‌مسه‌یدی یه دناڤبه‌را 1890 – 1950ێ دا ژیایه و مه‌لا محه‌مه‌د سه‌عیدێ دهۆكی یه دناڤبه‌را 1897 – 1976ێ دا ژیایه و یێ هه‌ری گه‌نج ژی نایف بۆسه‌لی یه د ناڤبه‌را 1962 – 1998ژیایه، هنده‌ك ژ وان هۆزانڤانان د دو گرێكێن سه‌دسالییا بیست و ئێكێ د ژیانێ دا بوون و وه‌غه‌را داویێ كری نه، تنێ مه‌لا سه‌دره‌دینێ كادانی یێ سالا 1954ێ هاتییه‌سه‌ردنیایێ نها د ژیانێ دا یه، ب كورتی ته‌ڤایی خوه‌دیێن وان دیوان و مه‌ولیدنامه‌یان د سه‌دسالییا بیستێ دا پێگه‌هشتینه و خواندینه و به‌رهه‌مێن خوه نڤیسینه و ده‌ربرینێ ژ ره‌وشا ره‌وشه‌نبیری، جڤاكی و سیاسییا ڤێ سه‌دسالیێ دكه‌ن.
د ناڤا ڤان هۆزانڤانان دا پرانی ده‌رچوویێن خواندنگه‌هێن ئایینی نه، ئانكو حوجره و مزگه‌فت و ته‌كیانه، قوتابیێن خواندنێن ئایینی و پاشتر ژی سه‌یدایێن خواندنگه‌هێن ئایینی نه. تنێ شه‌ش ژ خوه‌دیێن دیوانان ده‌رچوویێن خواندنگه‌هێن فه‌رمی و ئاماده‌یی و زانكۆیانه، فه‌خره‌دین دۆسكی ده‌رچوویێ كۆلیژا ئابووری – زانكۆیا (المستنصریه) سالا خواندنێ 1968 – 1969 ێ یه، مه‌حموود هالۆ ده‌رچوویی كۆلیژا كارگێری و ئابووری یا زانكۆیا مووسلێ سالا 1977ێ یه، كته‌ك ژ وان ژی قۆناغێن خواندنێ یێن نزمتر خواندینه ژ وانا حه‌یده‌ر مه‌تینی (1922 – 2000) قوناغا سه‌ره‌تایی ل بامه‌رنێ و خواندنگه‌ها مامۆستایێن گوندان ل به‌غدا خواندی یه، محه‌مه‌د ئه‌مین ئاكره‌یی (1942 – 1998) سه‌ره‌تایی ل ئاكرێ و سالا خواندنێ 1960 – 1961ێ ئاماده‌ییا پیشه‌سازی ل مووسلێ خواندیه، نایف بۆسه‌لی (1960 – 1998) سه‌ره‌تایی و ناڤنجی ل بۆسه‌لێ و بێرسڤێ و سالا 1981ێ ئاماده‌ییا پیشه‌سازی ل زاخۆ داوی ئینایه، هه‌روه‌سان حاجی ئه‌حمه‌د به‌رواری (1957 – 2013) تنێ قۆناغا سه‌ره‌تایی ل مووسلێ خواندی یه. نه تشته‌كێ نامۆیه ژ كۆما (35) خوه‌دیێن په‌رتووكان تنێ شه‌ش ژ وانا ل خواندنگه‌هێن فه‌رمی ئاستێن جودایێن خواندنێ خواندبن و یێن دیتر ده‌رچوویێن خواندنگه‌هێن ئایینی بن.
ئه‌ڤ چه‌نده ژی ده‌رگه‌هه‌كێ دی ل به‌ر مه ڤه‌دكه‌ت كو ناڤه‌رۆكێ دیوانانه، گۆمان تێدا نینه یێ ده‌رچوویێ خواندنگێن ئایینی بیت و ل مزگه‌فتان پیگه‌هشت بیت و ل به‌ر ده‌ستێ سه‌یدایێن ئایینی په‌روه‌رده ببیت دێ به‌رهه‌مێن وی ژی ده‌ربرینێ ژ ڤێ چه‌ندێ كه‌ن، له‌وما ژ كۆما (35) په‌رتووكێن ئاماژه پێكری (4) ژ وانان مه‌ولیدنامه‌نه ئه‌وژی: مه‌ولیدنامه‌یا مه‌لا نوره‌دینێ سندی، مه‌ولیدنامه‌یا مه‌لا سلیمانێ دوسكی، مه‌ولیدا موستهفا یا سه‌ید فه‌یزوللایێ فندكی و گولا نارنجێ مه‌ولیدا كرمانجی هه‌ر یا وی، زێده‌باری په‌رتووكا ئیسرا و میعراج موعجیزاتێن پێغه‌مبه‌ری (س) ژ ڤه‌هاندنا شێخ تاهرێ شووشی. هندی په‌یوه‌ندی ب مه‌ولیدنامه‌یان ڤه هه‌ی، ب درێژییا سه‌دان سالان خواندنا مه‌ولیدنامه‌یان یه‌ك ژ وارێن گرنگێن ره‌وشه‌نبیرییا كوردی بوو، مه‌ولیدنامه‌یێن كوردی ب مه‌ولیدا مه‌لایێ باته‌یی (1100ز هاتییه سه‌ردنیایێ) ده‌سپیدكه‌ت، به‌ری هنگی تنێ مه‌ولیدنامه‌یین عه‌ره‌بی هه‌بوون، پشتی مه‌ولیدنامه‌یا باته‌یی ب ده‌هان مه‌ولیدنامه‌یێن دی ب كوردی هاتینه نڤیسین، ل دوووڤ ژێده‌ره‌كی هه‌تا سالا 2017ێ ب ته‌بایی (49) مه‌ولیدنامه‌یێن كوردی (32 كرمانجی، 7زازاكی،10 سورانی و هه‌ورامی) هاتبوونه ده‌سنیشانكرن. (محمد زاهر ئه‌رته‌كن، مه‌ولوودا مه‌لا عه‌لیێ باقوستانی (2017 – بنگۆل – تركیا، بپ6 – 9.) بێ گۆمان ئه‌ڤ چوار مه‌ولیدنامه‌یه ژی دێ چنه سه‌ر وێ هژمارێ.
زێده‌باری مه‌ولیدنامه‌یان ته‌ڤایی وارێن دی یێن هۆزانێ جهێ خوه د ڤان دیوانان دا كریه، وارێن ئایینی، نه‌ته‌وه‌یی و جڤاكی و دلداری هه‌مبێزكرینه، لێ سه‌ره‌رای باگراوه‌ندێ ره‌وشه‌نبیریێ پرانییا خوه‌دیێن دیوانان هۆزانا نه‌ته‌وه‌یی و وه‌لاتپارێزی سه‌رپشكا ته‌بایی وارێن دی یه د ڤان دیوانان دا، ئه‌ڤه ژی به‌رهه‌مێ وێ قۆناغێ یه یا ئه‌ڤ هۆزانڤانه تێدا ژیایین، كو سه‌دسالییا بیستێ یه، سه‌دسالییا ده‌سپێكرن و گه‌شبوونا هزرا نه‌ته‌وه‌یی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی یه، گه‌له‌ك ژ ڤان هۆزانڤانان ب كریار د ناڤ ڤێ بزاڤێ دا بوونه و پیشمه‌رگه و كادر و چالاكڤانێن بزاڤا رزگاریخوازا كوردی بوون. ب كورتی (35) دیوان نه‌ینكه‌كا رۆهنا ژین و ژیارا خه‌لكی كوردستانێ نه د سه‌دسالییا بیستێ دا و هه‌ژینه چه‌ند ڤه‌كۆلین ل سه‌ر بێنه نڤیسین، به‌لێ دبیت د ڤێ ده‌لیڤه‌یێ دا رۆژنامه پتر جهی نه‌ده‌ته مه و ب وێ هیڤیێ د ده‌لیڤێن دیتر دا لێ بزڤرینه‌ڤه.
