عیراق د ڤى چه‌رخی دا ل رێزا ئێكێ یه بۆ گیرۆكرنا پێكئینانا حوكمه‌تان
شڤان محه‌مه‌د سه‌لیم نێروه‌یى
یاریا ته‌پاپێ دا ئه‌و تیما پتر گولان بكه‌ت چو پێنه‌ڤێت، ئه‌و تیمه‌كا زیره‌كه و یاریكه‌رێن وێ دزیره‌كن. به‌لێ د یاریا نه‌پێكئینانا حوكمه‌تێ دا به‌روڤاژى یه، د دله‌كى دا هه‌كه ئه‌و لایه‌نێ سیاسى د كێم رۆژان دا و زووكا حوكمه‌تێ پێكبینیت ئه‌و لایه‌نه یێ زیره‌كه.
جارێ فه‌ره بێژین د ڤى سه‌رده‌می دا گه‌له‌ك جۆرێن ده‌وله‌تان هه‌نه، بۆ نموونه ده‌وله‌تا (مه‌له‌كى، ئاسایى، فیدرالى، كۆنفیدرالى، كێم سه‌روه‌رى)
ل گۆر رێسایێن قانوونا نیڤده‌وله‌تى، ئێك ژ ئاریشێن ده‌وله‌تا سه‌ربه‌خوه، ئه‌ڤا خودان سه‌روه‌رى، ئه‌و ژى ده‌وله‌ته‌كا ئاسایى یه (ناڤه‌ندى)كو بۆ رێڤه‌برنا وه‌لاتى، ئێك ده‌ستهه‌لاتا سیاسى هه‌یه، و پێكدهێت ژ ئێك هه‌رێم، ئه‌ڤجا سیسته‌مێ كۆمارى، یان مه‌له‌كى بیت.
هه‌موو ده‌ستهه‌لات ژى ب ده‌ستێ ناڤه‌ندى نه، و دبیت د ناڤ وێ ده‌وله‌تێ دا، گه‌له‌ك نه‌ته‌وه و تائیفه هه‌بن یان دبیت ئێك نه‌ته‌وه بیت.
دیرۆكێ بۆ مه‌یا سه‌لماندى د ناڤ ڤان جۆره ده‌وله‌تان دا، ئه‌ڤجا ل ژێر حوكمێ ئێك پارت بیت، یان حوكم ب ده‌ستێ ئێك سه‌ركرده بیت، و ل ڤێره چو پێنه‌ڤێت دكتاتۆریه‌ت سه‌رهه‌لدده‌ت و دبیته ده‌وله‌ته‌كا خودان سته‌مكار و دكتاتۆر. بۆ نموونه وه‌كو نوكه هه‌ى ل گه‌له‌ك ده‌وله‌تێن رۆژهه‌لاتا ناڤین و بتایبه‌ت ل سه‌رده‌مێ رژێما گۆربه‌گۆرا ژناڤچووى ل عیراقێ.
له‌و دێ بینى ل ڤان ده‌وله‌تێن ل ژێر حوكمێ دكتاتۆرانه ل رۆژهه‌لاتا ناڤین، خه‌لكێ ڤان وه‌لاتان د هه‌موو بیاڤێن ژیانێ دا چو بوها و ژیان نینه و بتایبه‌ت ئازادى نینه وه‌كو خۆشترین تشت د ژیانێ دا،له‌و دڤان چه‌ند سالێن بۆریدا شۆره‌ش هاتنه‌كرن ژبۆ راكرنا ڤان دكتاتۆران، ئه‌ڤێن بۆ ده‌مێ ب كێماتى 45 سالان حوكم ل وه‌لاتێ خوه دكرن.
جۆرێ دووێ یێن ده‌وله‌تێن سه‌ربه‌خوه و خودان سه‌روه‌رى، ئه‌وژى ده‌وله‌تا فیدرالى (ئێكگرتى)یه، و دبیت ته‌ڤلیكرنا (اندماج) هنده‌ك ده‌وله‌تان، د ئێك كیانێ قانوونى و سیاسى دا.
یان دبیت ئێك ده‌وله‌ت بیت، به‌لێ هاتبیه پارڤه‌كرن، ل سه‌ر هه‌رێمه‌كێ یان دو هه‌رێمان یان پتر، ل ژێر حوكم و رێخستنا دستوورى. و پارڤه‌كرنا ده‌ستهه‌لاتان واته دابه‌شكرنا پشكداریا سیاسى و پارڤه‌كرنا سه‌روه‌ت و سامانى د ناڤبه‌را هه‌رێمان دا، ب شێوه‌كێ دادپه‌روه‌رانه ل گۆر پره‌نسیپێ جوداكرنا ده‌ستهه‌لاتان د ناڤبه‌را ده‌ستهه‌لاتا (قانوون دانان، جێبه‌جێكرن، دادگه‌ریێ).
ئه‌ڤ جۆرێ ده‌وله‌تا خودان فیدرالیه‌ت، سه‌روه‌رى یا پارڤه‌كریه د ناڤبه‌را سه‌روه‌ریا ده‌رڤه و ناڤخوه‌ى، بۆ نموونه هه‌رێما كوردستانێ سه‌روه‌ریا هه‌ى د سنۆرێ هه‌رێمێ دا، سه‌رۆكێ هه‌رێمێ و سه‌رۆكێ حوكمه‌تا هه‌رێمێ ئه‌و مافێ هه‌ى، مومارسه‌یا هنده‌ك ژمه‌زاهریێن سه‌روه‌ریا ده‌ره‌كى بكه‌ن، هه‌روه‌كو هاتیه د دستوورێ عیراقێ دا ل سالا 2005.
ئه‌ڤه نه ب وێ رامانێ یه، كو هه‌رێم ژى ده‌وله‌ته‌كه، وه‌كو ئه‌و ب شاش تێدگه‌هن، به‌لكو ئه‌ڤه ب وێ رامانێ یه، كو هه‌رێمێ هه‌بوونا كه‌سایه‌تیه‌كا قانوونى هه‌یه د ناڤ ده‌وله‌تێ دا و چو ژ سه‌روه‌ریا عیراقێ ناهێته‌خوارێ، به‌لكو ئه‌ڤه مافه‌كێ ره‌وایێ هه‌رێمێ یه ل گۆر دستوورى و سروشتێ سیسته‌مێ فیدرالیه‌تێ.
چو پێنه‌ڤێت ل گۆر هنده‌ك به‌ندێن دستوورى، دێ ڤان په‌یوه‌ندیێن ناڤه‌ندى ب هه‌رێمێ یان هه‌رێمان و پارێزگه‌هان ده‌ستنیشان كه‌ت و هه‌كه ناكۆكیه‌ك چێبوو ل سه‌ر به‌ندێن دستوورى ب تایبه‌ت هه‌موو ئه‌و به‌ندێن گرێداى سه‌باره‌ت مافێن هه‌رێمێ یان هه‌رێمان و مافێن ناڤه‌ندى ل سه‌ر هه‌موو پرس و ئاستان، وى ده‌مى دێ دادگه‌ها بالا یا فیدرال حوكمى ل سه‌ر ده‌ت.
جۆرێ سێێ، یێن ده‌وله‌تێن سه‌ربه‌خوه، ئه‌و ژى ده‌وله‌تێن (كۆنفدرالى)، ئه‌ڤرۆ گه‌له‌ك نموونیێن ده‌وله‌تێن كۆنفیدرالى هه‌نه ل جیهانێ، لێ بۆ نموونه ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپا ئه‌ڤا پێكهاتى ژ گه‌له‌ك ده‌وله‌تان، دهێته رێخستن ب په‌یماننامان، یان دبیت دستووره‌ك هه‌بیت، ل سه‌ر ئاستێ وێ ئێكه‌تیێ و كارێ وان ئێك بیت، یان ئێك ئارم هه‌بیت، و گه‌له‌ك كار و سیسته‌مێن دیتر.
لێ هه‌ر ئێك ژ ڤان ده‌وله‌تان ئه‌ڤێن د ناڤ ڤێ ئێكه‌تیێ دا، پاراستنێ ل سه‌ر سه‌ربه‌خوه‌یا خوه دكه‌ت، وه‌كو ده‌وله‌ت و هه‌ر چو گاڤا ڤیا دێ شێت ژ ڤێ ئێكه‌تیێ ده‌ركه‌ڤیت.
و بۆ پرسا عیراقێ ژى، ل ده‌ستپێكێ یا فه‌ره بێژم ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ مینا عیراقێ، كو یا پێكهاتیبیت ژ گه‌له‌ك نه‌ته‌وه‌یان، و ل وى وه‌لاتى هه‌كه دستوور ب دروستاهى نه‌هێته جێبه‌جێكرن و ماف نه‌هێنه‌دان و دادپه‌روه‌رى نه‌بیت، ل وى ده‌مى د وى وه‌لاتی دا چو جاره‌كێ ئاشتى و ئارامى به‌رقه‌رار نابیت، دێ هه‌رده‌م شه‌ر و ئالۆزى و نه‌خۆشى بیت، مینا عیراق، لبنان، ئیران، لیبیا…هتد.
ئه‌ڤجا ل عیراقێ و ژ به‌ر وان ئالۆزى و نه‌خۆشى و شه‌رێن دهێنه كرن، و بێباركرنا مافێن كێم نه‌ته‌وه‌یان و پێكنه‌كرنا پێكهاته‌یێن عیراقى، د عیراقه‌كا ئێكگرتى دا، هه‌موو جیهان پێشنَیازا (كۆنفیدراله‌تێ) بۆ پاشه‌رۆژا عیراقێ دكه‌ن بۆ كوردان و شیعا و سونان.
لێ مخابن سه‌ركرده‌یێن شیعه‌یێن خودان ده‌ستهه‌لات، ڤێ كۆنفیدراله‌تێ ره‌ت دكه‌ن و پاراستنێ ل سه‌ر ئێكگرتنا عیراقێ دكه‌ن، ل گه‌ل پێشیلكرنا مافێن هه‌رێمێ و هه‌موو ئه‌و كێمنه‌ته‌وه‌ێن دیتر.
و ژبلى ڤان جۆره ده‌وله‌تێن خودان سه‌روه‌ریه‌كا ته‌مام، هنده‌ك جۆرێن دیتر ژى یێن ده‌وله‌تان هه‌نه، ئه‌وژى سه‌روه‌ریا وان یا ته‌مام نینه (ناقصه السیاده)، بۆ نموونه ئه‌ڤ ده‌وله‌تێن ب سه‌ر ده‌وله‌ته‌كا دیتر ڤه، یان یا ل ژێر پاراستنێ، یان ئه‌و هه‌رێمێن دكه‌ڤنه ل ژێر ئینتدابێ یان وه‌سیه‌تێ.
و ل گۆر ئه‌ڤا مه گۆتى كۆمارا عیراقێ، ئه‌و ده‌وله‌تا ئێكگرتى یه، واته ب شێوێ پێكڤه ژ دو هه‌رێمان و پتر، ل گۆر به‌ندێ (1) ژ دستوورێ هه‌میشه‌یێ عیراقێ یێ سالا 2005.
سه‌باره‌ت بابه‌تێ مه ئێك ژ ئاریشیێن عیراق و هه‌رێم ونه‌خاسمه پشتى كه‌تنا رژێمێ ل سالا2003، كو بۆ جارا ئێكێ عیراق ب درێژاهیا ته‌مه‌نێ سیسته‌مێ حوكمێ بوونه هه‌لبژارتن
هه‌كه هه‌رێم نه، چونكى هه‌رێم جودا ژعیراقێ هه‌ر سالا 1992، به‌ر ب هه‌لبژارتنان چوویه، لێ مه‌ره‌ما مه هه‌مان ئاریشا وه‌كو یا عیراقێ هه‌یه، ژبه‌ر بارودۆخێن سیاسى و نه‌ته‌وه‌ى و هه‌رێمى هه‌موو كابینه‌كێ ل عیراقێ و هه‌رێمێ هه‌رده‌م حوكمه‌ت دره‌نگ دئێن پێكئینان.
مخابن هه‌موو هه‌لبژارتنه‌كێ، لایه‌نێن سیاسى ل كوردستانێ وه‌كو خه‌یانه‌ته‌كێ ل خه‌لكى خوه دكه‌ن كا چاوا به‌رژوه‌ندیان وان ب خه‌لكى بدووماهی دهێت ژبۆ راكێشانا ده‌نگێن وان و ڤان لایه‌نان هه‌موویان به‌رژه‌وه‌ندیا گشت هه‌ڤوه‌لاتێن هه‌رێمێ ل به‌ر چاڤ ناوه‌رگرن؟
یا ژ هه‌مویان نه‌خۆشتر ئه‌وبوو هه‌ر ئێكێ ژلایێ خوه‌ڤه ره‌دكر كو ئه‌و ئه‌گه‌رێ گیرۆكرنا پێكئینانا حوكمه‌تێ بن باشه پا كى ئه‌گه‌ربوو؟
لێ ب هزرا من و پرسا هه‌ره مه‌ترسیدار ل عیراقێ و هه‌م ل كوردستانێ ژى و وه‌كو تشته‌كێ پێشبینیكرى د پاشه‌رۆژێ دا، دێ هه‌رده‌م حوكمه‌تێن بنكه‌فراوان بن و ئوپوزسیۆن نابن د حكومه‌تێن داهاتی دا و هه‌كه ئوپوزسیۆن هه‌بن ژى چو ئوپوزسیۆنێن كارا و ئه‌كتیڤ نابن.
د هه‌لبژارتنیێن عیراقێ یێن سالا 2005 دا و پشتى بۆرینا (5) هه‌یڤان ژنووكا حوكمه‌ت هاته پێكئینان، و د هه‌لبژارتنیێن سالا 2010 دا، ل عیراقێ و پشتى بۆرینا (289) رۆژان، ژنووكا حوكمه‌ت هاته پێكئینان!
د هه‌لبژراتنیێن سالا 2014 دا، و دو رۆژان به‌ر ژڤانێ خوه ژنووكا حوكمه‌ت هاته پێكئینان، و هه‌لبژارتنیێن سالا 2018دا، و پشتى بۆرینا (5) هیڤان ژنووكا حوكمه‌ت هاته پێكئینان!.
ل هه‌ریمێ د هه‌لبژارتنیێن سالا 2013 دا، و پشتى بۆرینا (270) رۆژان ژنووكا حوكمه‌ت هاته پێكئینان!
هه‌روه‌سا د هه‌لبژارتنیێن سالا 2018 دا، و پشتى بۆرینا (9) هه‌یڤ و 13 رۆژان ژنووكا حوكمه‌ت هاته پێكئینان!.
راسته ل هند وه‌لاتان ئه‌ڤ یه‌كه هه‌بوویه، و حوكمه‌ت زوو نه‌هاتینه پێكئینان، بۆ نموونه ل لوبنانێ د هه‌لبژارتنیێن سالا 2014 دا و پشتى بۆرینا (315) رۆژان ژنووكا حوكمه‌ت هاتیه پێكئینان.
ل به‌لجیكا د هه‌لبژارتنیێن سالا 2011 (251) رۆژان، پێكئینانا حوكمه‌تێ گیرۆ بوو، و ل هۆله‌ندا ل سالا 1977( 207) رۆژان پێكئینانا حوكمه‌تێ گیرۆبوو.
لێ ئه‌ڤه سه‌رده‌مه‌ك بوو، نوكه ئه‌و مۆدیله نه‌مایه و حوكمه‌تیێن وه‌لاتان زووكا دهێنه پێكئینان و دكه‌ڤنه د خزمه‌تا هه‌ڤوه‌لاتیان دان.
چونكى هه‌روه‌كو سه‌رۆكێ ئه‌مریكا (ئه‌براهام لینكۆلن) ل سالا 1898 دبێژیت (حوكمه‌ت ژ گه‌له، هه‌ر گه‌له دهه‌لبژێریت و هه‌ر ژبۆ خاترا وى گه‌لى یه).
بۆ نموونه ل هه‌لبژارتنیێن ڤێ دووماهیێ یێن توركیا ب تنێ نێزیكى (10) رۆژان نه‌پێكئینانا حوكمه‌تێ گیرۆبوو، یان ل وه‌لاتێ هندێ، د هه‌لبژاریێن 16/5/2014، پێكئینانا حوكمه‌تێ ب تنێ (10) رۆژان ڤه‌كێشا، یانكو هه‌تا (26/5/2014)، ل سه‌ر (543) كۆرسیێن په‌رله‌مانى، بێ چو ئاریشه‌ك، یان ل سه‌ر ته‌وافقه‌كێ یان شه‌رێ پله و پۆست و كورسیان و كۆتایێن ژنان یان وه‌زاره‌تیێن سه‌روه‌رى، ب تایبه‌ت وه‌لاتێ هندێ (814) ملیۆنان مافێ ده‌نگدانێ هه‌بوو (550) میلۆنان ده‌نگێ خوه دا.
ب هزرا من و ب گشتى ل عیراقێ و هه‌رێمێ، دێ هه‌رده‌م ئه‌ڤه‌بن ئه‌گه‌ریێن سه‌ره‌كێ یێن گیرۆبوونا پێكئینانا حوكمه‌تان:ـ
* گه‌له‌ك لایه‌نێن سیاسى ل عیراقێ ل گۆر ئیستیحقاقا خوه یا هه‌لبژارتنان داخوازا پتر ژمافێن خوه دكه‌ن د پۆسته‌یێن وه‌زاره‌تان و سه‌رۆكاتیێ و په‌رله‌مانی دا.
هه‌ڤركیێن پارت و لایه‌نیێن سیاسى ل كوردستانێ، ژبۆ هنده‌ك پۆستان ل عیراقێ، ئه‌گه‌ره‌كێ دی یێ گیرۆكرنا نه‌پێكئینانا حوكمه‌تێ یه!
د ناڤ سونه و شیعه‌یان دان بخوه ناكۆكن ل سه‌ر هنده‌ك پۆستیێن هه‌ستیار و سه‌روه‌رى هه‌ر كه‌سه‌ك ب مافێ خوه دزانیت، هه‌روه‌كو به‌رى نوكه هاتیه روودان، و گه‌له‌ك جاران شه‌ركریه د په‌رله‌مانێ عیراقێ دا؟
ئه‌گه‌رێ هه‌ره‌سه‌ره‌كى، یێ نه‌پێكئینانا حوكمه‌تان ل عیراقێ، ب ده‌ستێ ئیرانێ و ئه‌مریكایه و هند ده‌ستێن ده‌ره‌كى داناڤدایه؟
تێبینى، ل هه‌رێمێ هنده‌ك ئه‌گه‌رێن جودا هه‌نه، بۆ نموونه ل هه‌لبژارتنیێن 2013 دا.
* پێداگریا گۆران ژبۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وه‌زاره‌تا ناڤخوه ب مه‌ره‌ما راده‌ستكرنا هه‌موو ئه‌و تۆمه‌تبارێن داخوازكرى و كه‌یسێن وان ماینه هه‌لاویستى ل سه‌ر دۆسیێن گه‌نده‌لیێ و كوشتنێ بۆ دادگه‌هێ ب تایبه‌ت كه‌یسێن 17 شواتێ.
* ژبه‌ر هند ئه‌گه‌رو بارودۆخێ نه‌ڤیانا سیاسى و ناڤخوه‌ى یێ ئێكه‌تیێ و نه‌خاسمه د هه‌لبژارتنان دا بۆ هێزا سیێ ل كوردستانێ ل سالا 2013، ئه‌ڤێ یه‌كێ توندوتیژیه‌كا سیاسى ل دووڤ خوه ئینا و بوو رێگر و نه‌رازى بوو ژبۆ دانا هنده‌ك وه‌زاره‌تێن گرنگ بۆ گوران وه‌كو تۆلڤه‌كرنه‌كێ، ئه‌ڤه ل سه‌ر كیستێ گیرۆكرنا حوكمه‌تا خه‌لكى.
* تێكچوونا بارودۆخێ ناڤخوه‌یا ئێكه‌تیێ هه‌رده‌م، ئه‌گه‌ره‌كێ دیتره و پارتى نه‌شیا ئێكه‌تیێ پشتگوهاڤێت و ل به‌رچاڤ وه‌رگرتنا رێكه‌فتنا ستیراتیجى و نه‌په‌راوێزخستنا ئێكه‌تیێ ب ته‌مامى د دابه‌شكرنا پۆسته‌یان دا ل 2013.
*كێشه‌یێن سیاسى یێن هه‌لاویستى ل گه‌ل حوكمه‌تا ناڤه‌ندى و سیاسه‌تا هه‌رده‌میا عیراقێ ب ئه‌نقه‌ست دروستكرنا كێشان دگه‌ل هه‌رێمێ ب مه‌ره‌ما شاندنا شاندان بۆ به‌غدا، ب مه‌ره‌ما گیرۆكرنا پێكئینانا حوكمه‌تێ ل هه‌رێمێ.
هه‌ڤركیا گۆرانێ و ئێكه‌تیێ ئه‌ڤ ساله ل سه‌ر پله و پۆستان، ئه‌گه‌ره‌كێ هه‌ره ب هێزێ گیرۆكرنا پێكئینانا حوكمه‌تێ بوو؟
ب هیڤیا حوكمه‌ته‌كا ئه‌كتیڤ و هه‌رده‌م د به‌رژه‌وه‌ندیا خه‌لكێ كوردستانێ دا بیت و حوكمه‌تا ئاڤه‌دانكرنێ و چاكسازیان بیت، چونكى ئه‌و وه‌لاتێ نه‌دادپه‌روه‌رى تێدا نه‌بیت، چو جاره‌كێ ئه‌و وه‌لات ئارام و ته‌نا نابیت.
