بكارئێنانا تووتنی دبیته ئه‌گه‌ری دوویێ بۆ ئێشێن دلی
له‌زگین جوقی
به‌رپرسێ نه‌خۆشیێن ڤه‌گر ل رێڤه‌به‌ریا كارۆبارێن خۆپاراستنا ساخله‌میا دهۆكێ دیاركرجگاره كێشان كارتێكرنێ ل سه‌ر دلی و ره‌هێن خوینێ و جه‌لتا ده‌ماغی دروست دكه‌ت كو ب ریژا 70% كه‌ره‌ستێن ناڤ جگارێ دا د بنه ئه‌گه‌رێ په‌نچه‌شێرێ بۆ وه‌لاتیان نه‌خاسمه ژی بۆ كه‌سێن جگاره دكێشن.
د. سه‌گڤان حه‌سه‌ن،.به‌رپرسێ نه‌خۆشیێن ڤه‌گر ل رێڤه‌به‌ریا كارۆبارێن خۆپاراستنا ساخله‌میا دهۆكێ راگه‌هاندكو:” هژمارا جهێن بكۆم یێن فرۆتنا جگاره زێده‌بوویه ب سه‌دان جۆرێن جگاره ناڤ بازارێ دهۆكێ دا دهێنه فرۆتن نۆكه هه‌ردوو ره‌گه‌ز جگاره دكێشن كو جگاره كێشانێ گه‌له‌ك زیانیێن خۆ ل سه‌ر ساخله‌میێ مرۆڤی هه‌نه وكارتێكرنێ ل سیهێن مرۆڤی دكه‌ت هه‌روه‌سا جگارا كارتێكرن ل سه‌ر په‌ێدابوونا په‌نچه‌شێرێ هه‌یه، كه‌ره‌سته ناڤ جگاری دا په‌نچه‌شێرێ چێدكه‌ن له‌ورا هوشداریێ داینه جگاره‌كێشان خۆ ژ مه‌ترسێن كێشانا جگارا دوور بێخن.
ئاشكه‌را كركو: ئه‌و كه‌سێن جگارا دكێشن پتر تووشی نه‌خۆشیان دبن له‌ورا هوشداریێ داینه خه‌لكێ خۆ ده‌ستان ژ جگاره كیشانێ به‌رده‌ن داكو ژیانه‌كا ساخله‌م دا بژێن ژبه‌ر كو گه‌له‌ك كه‌سێن جگاره دكیشن تووشی گه‌له‌ك نه‌خۆشیان بن.
د. بلند به‌یار خه‌لیل ، به‌رپرسێ پشكا ئێشێن نه‌ڤه‌گر رێڤه‌به‌ریا كارۆبارێن خۆ پاراستنا ساخله‌میا دهۆكێ دیاركركو:” ل كوردستانێ سالانه 100 ملیۆن دولار ب جگارێ دهێنه سۆتن ئێك پاكێتا جگارێ ب كوژمێ 250 دیناران هه‌تا شه‌ش هزار دیناران هێته فرۆتن”.
به‌رپرسێ پشكا ئێشێن نه‌ڤه‌گر رێڤه‌به‌ریا كارۆبارێن خۆ پاراستنا ساخله‌میا دهۆكێ راگه‌هاندكو: ب رێژا 20% خه‌لكێ پارێزگه‌ها دهۆكێ جگاره‌دكێشن نۆكه جگاره كیشان ژلایێ هه‌ردوو ره‌گه‌زان ڤه دهێته كێشان كو دووڤ ئامارێن ساخله‌میا جیهانێ ساله‌كێ دا پتر ژ هه‌شت ملیۆن كه‌سان ژبه‌ر جگارا كێشانێ گیانی َخۆ ژده‌ستده‌ن و پتر ژ ملیار كه‌سان ل جیهانی جگاره كێشن ب رێژا 80% جگاره كێشان ل وه‌لاتیێن هه‌ژار دهێته بكارئێنان هه‌ر جگاره‌ك نێزیكی حه‌فت خوله‌كا ژ ژیێ مرۆڤێ كێم دكه‌ت كو زیانیێن نه‌رگێله كێشان گه‌له‌ك زێده‌تر ژ جگاره كێشانێ.
د. بلند به‌یار، ئه‌وژی جدیاركركو: ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هه‌تا هزار جهێن كافی ونه‌رگێله كێشانێ هه‌نه ژوانا ژی بتنی 606 مۆله‌تداینه یێن دیتر هه‌موو مۆله‌ت نینه ئه‌م هه‌موو هه‌ولا ده‌ن ل دهۆكێ دیاردا جگاره كێشانێ كێم بكه‌ین پێخه‌مه‌ت پاراستنا ژیانا وه‌لاتیان ژ نه‌خۆشیان.
به‌رپرسێ پشكا ئێشێن نه‌ڤه‌گر رێڤه‌به‌ریا كارۆبارێن خۆ پاراستنا ساخله‌میا دهۆكێ گۆت: ژیانا نێڤه‌كا زارۆكێن جیهانی دهێته تێكدان ژبه‌ر جگاره‌كێشانێ سالانه 900 هزار كه‌س دمرن بتنی ژ ئه‌گه‌رێ كارتێكرنا جگاره كێشانی ژبلی جگاره كێشان ئه‌ڤه دیاردكه‌ت كا مه‌ترسیا جگاره كێشانێ چه‌ند هه‌یه مخابن گه‌له‌ك جاران ل دهۆكێ جگاره دهێنه فرۆتن بۆ كه‌سێن بن ژیێ 18 سالی دا ئه‌ڤه نابیت بهێته كرن.
ناڤهاتی ئه‌وژی خۆیا كركو: ئه‌و زیانیێن ژكێشانا نه‌رگێلێ بۆ ماوی ده‌مژمێره‌كێ چیدبن به‌رامبه‌ر كێشانا 100 هه‌تا 200 جگارانه كو بكارئێنانا تێتنی دبیته ئه‌گه‌ری دوویێ بۆ ئێشێن دلی.
د. بلند به‌یار، ئاشكه‌را كركو ل هه‌رێما كوردستانێ 43% جگاره كیش دژیێ 15 هه‌تا 25 سالیێ دانه ب رێژا 18% ژ جگاره‌كیشان ئافره‌تن ب رێژا 32% ژجگاره كیشان نوشدارانن و ب رێژا 3% زانایێن ئایینێ نه و گه‌نج ب رێژا 36% جگاره كێشن وب رێژا 25% ژجگاره كێشان قوتابێن زانكۆیێ نه ل هه‌رێما كوردستانێ‌َ رێژا جگاره كێشانێ پتر ژ 23% دووڤ ئامارێن ساخله‌میا جیهانێ هه‌یڤانه 25 ته‌نیێن تیتنێ دهێنه ناڤ هه‌رێما كوردستانێ دا ژوانا ژی شه‌ش ته‌نیێن تێتنی ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هه‌یڤانه دهێنه بكارئێنان.
د. بلند، ئه‌وژی نه ڤه‌شارت ودیاركركو زیانیێن نه‌رگێلێ 100 جاران پتر ژ جگارێ گه‌له‌ك كه‌س هه‌نه وه‌سا دبینن نه‌رگیله یا بێ زیانه یان ژی زیانا وێ جگاره كێشانێ ئاسانی تره لێ وه‌سا نینه به‌لكو زیانیێن نه‌رگیلێ پتر ژ جگاره‌كێشانێ هنده‌ك وه‌سا هزر كه‌ن دووگیلا نه‌رگیلێ چیته ناڤ ئاڤێ دا باشتره لێ وه‌سا نێنه زیانێن نه‌رگێله كێشانێ زوو پتر ژ جگاره‌كێشانێ ئه‌و دووگیلا نه‌رگیلێ ناڤ ئاڤێدا ناهێته پارزینكرن.
د ئالیه‌كی دێ دا د. بلند به‌حسی زیانێن جگاره كیشانێ ل سه‌ر ژینگه‌هێ كر و گۆت: جگاره كێشان ئه‌گه‌ری سه‌ره‌كی یێ پیسبوونا هه‌وایێ یه وگه‌له‌ك جاران ژ ئه‌گه‌ری جگاره‌كێشانێ ژینگه‌ه هاتیه وێرانكرن وسۆتن هه‌تا ژی حاله‌تیێن سۆتنا كارگه‌ه و مالان و دارستان ژی ژ ئه‌گه‌ر ێ كێشانا جگارێ چیبووینه هه‌موو روویه‌كێ دا جگاره كێشان باش نێنه زیانیێن مه‌زن یێن ساخله‌میێ دگه‌هینته مرۆڤێ له‌ورا ئه‌م به‌رده‌وام كار دكه‌ین خه‌لكێ خۆ ژ جگاره كێشانێ دوور بكه‌ین داكو ژیانه‌كا ساخله‌مدا بژێن دووربن ژ نه‌خۆشیان.
د. فه‌رهاد ئیسماعیل، رێڤه‌به‌رێ كارۆبارێن خۆ پاراستنا ساخله‌میا دهۆكێ دیاركركو:” جگاره كێشان دهێته هژمارتن ب ئه‌گه‌رێ سێ یێ مرنا وه‌لاتیان پشتی په‌نچه‌شێری و نه‌خۆشێن دلی ئه م یێ دبینن دناڤ خه‌لكێ مه جگاره كێشان و نه‌رگێلا كێشان دناڤ خه‌لكێ مه زور مشه بوویه هه‌تا گه‌هشتیه وێ راده‌یێ خه‌لكه‌ك ناڤ مالێن خۆ دا نه‌رگێلا دكێشت ئه‌ڤ دیاردا یا زێده‌بیت له‌ورا ژی رۆژ بۆ روژی ئه‌و نه‌خۆشێن ژ به‌ر جگاره كێشانێ و نه‌رگێلێ چێدبن یێ زێده بن وپتر بارگرانیی ل سه‌ر سازیێن ساخله‌میێ دروست بیت.
رێڤه‌به‌رێ كارۆبارێن خۆ پاراستنا ساخله‌میا دهۆكێ ئاشكه‌را كركو:” مه زۆر هه‌ولدان كرینه ب گه‌له‌ك ریێان به‌رهه‌نگاریا جگاره كێشانێ بكه‌ین هه‌تا ژی ب زێده‌كرنا باج و رسوماتێن جگاره داكو دیاردا جگاره كێشانێ كێم بكه‌ن بۆ وێ مه‌ره‌مێ ژی مه كار كریه وینه مه‌ترسیی ل سه‌ر پاكیتێن جگاره بهێنه دانان داكو خه‌لكێ مه خۆ دوور بیخن ژ جگاره كێشانێ هه‌تا ژی مه رێنما توندتركرینه ل سه‌ر وان جهێن جگاره ونه‌رگێله تێدا دهێنه بكارئێنان مه‌ره‌ما مه ئه‌وه خه‌لكێ خۆ بپارێزن ژ نه‌خۆشێن گوژه‌ك یێن ژئه‌گه‌رێ جگاره كێشانێ په‌ێدابن.
د. ره‌مه‌زان ته‌یب ، تایبه‌تمه‌ندی نه‌خۆشێن په‌نچه‌شێرێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دیاركركو ده‌وله‌تێن پیشكه‌ڤتی خۆ دپارێزن ژ جگاره كیشانی ل دهۆكێ ئه‌ڤ دیاردا زێده‌بوویه یێن جگاره كیشانێ ل دهۆكێ جگاره كیشان و نه‌رگێله كیَِشان ئێكن ژ ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا په‌نچه‌شێرێ یه كو جگاره كێشان ناڤبه‌را 13 هه‌تا 14 جۆرێن نه‌خۆشیێن په‌نچه‌شێرێ دروست دكه‌ت ده‌ڤ وه‌لاتیان كو 43 كه‌ره‌سته ناڤ جگارێ دا هه‌نه بنه ئه‌گه‌ر په‌نچه‌شێری بۆ وه‌لاتیان دروست دكه‌ن.
د. ره‌مه‌زان ته‌یب، گۆتژی: هه‌ر كه‌سه‌كێ ژیێ زارۆكینێ دا جگاره بكیشت دووڤدا گه‌له‌ك زه‌حمه‌ت بیت ئه‌و زارۆك ده‌ستان ژ جگاره كێشانێ به‌رده‌ت، هه‌ر كه‌سێ 10 سالان هه‌تا 15 سالان جگاره بكیشت بڤیت جگاره بهێلت ره‌نگه هه‌تا 15 سالا بۆ وێ پێدڤی بن هه‌تا ژ مه‌ترسیا جگاره كێشانێ بهێته پاراستنێ ئه‌وژی هه‌كه تووشی په‌نچه‌شێرێ نه‌بیت لێ بۆ ئێشین دلی زوو دهێته پاراستن هه‌كه جگاره زوو بهێلیت.
تایبه‌تمه‌ندی نه‌خۆشێن په‌نچه‌شێرێ ، گۆتژی: ئه‌و مرۆڤێن جگاره دكێشن 50% تووشی نه‌خۆشێن زه‌حمه‌ت بن پێ گیانی خۆ ژده‌ست ده‌ن وه‌كو په‌نچه‌شێری و جه‌لتا ده‌ماغی و ئێشێن دلی، كه‌سێن جگاره كێش گه‌له‌ك تووشی په‌نچه‌شێرێ دبن.
د. ره‌مه‌زان ته‌یب، گۆت: ڤه‌كۆلینه‌ك هاتیه كرن ل زانكۆیا دهۆكێ 27% په‌نچه‌شێرا ل كوردستانێ هه‌یه ئه‌گه‌ر وێ جگاره كێشان بوویه ئه‌و كه‌سێن جگاره ژی دكێشن زیانیێن جگاره كێشانێ نوزانن ل دهۆكێ رێژا جگاره كێشانێ گه‌له‌ك دووڤ دیتنا من هیشتا رێگریێن مه‌زن نه‌بووینه بۆ نه‌هێلانا جگاره كێشانێ نیشانیێن په‌نچه‌شێرا سیهان گێرۆ پێ دهێنه ئاگه‌هداركرن ئه‌ڤه زه‌حمه‌ت بیت ئه‌و كه‌سێن جگاره كیش هه‌كه پتر ژ حه‌فتیه‌كێ بكوخن پێدڤیه سه‌ره‌دانا نوشداران بكه‌ن داكو پشت راست چوو نێنه ژبه‌ر كو هه‌كه په‌نچه‌شێر بیت زه‌حمه‌ت بیت زوو كونترول لسه‌ر ناهێته كرن كو ماده‌یێن كحولی و قه‌له‌وی ژی ئه‌گه‌رن كو چاره‌سه‌ریا په‌نچه‌شێرێ هه‌یه هه‌كه زوو نه‌خۆش پێ بحه‌سیت.
ته‌كه‌ز كركو كه‌سێن جگاره كێش پتر تووشی په‌نچه‌شێرا خوینێ وده‌ڤێ و سێنگێ یا گرنگ ل دهۆكێ ئه‌و ده‌ست ئاڤا زه‌راڤ سالانه 40 هه‌تا 50 نه‌خۆشان ئه‌ون یێن جگاره دكێشن هه‌ر جهه‌كێ نێشانیێن خۆ هه‌نه هنده‌ك نه‌خۆش هه‌نه لیڤێن وان تووشی په‌نچه‌شێرێ بووینه ژ ئه‌گه‌رێ جگارێ وسیهێن وان وهنده‌ك جاران ژی مێزلدانكێ و قولونێ وچه‌ندین نه‌خۆشێن دێ لێ یا گرنك ئه‌و پشكنێن بهێنه كرن وبه‌رده‌وامی ب جگاره كێشانێ نه‌هێته دان كه‌سێن تووشێ په‌نچه‌شێرێ بن زه‌حمه‌ت ژی بیت جگاره بهێلت هه‌كه جگارێ نه‌هێلت چاره‌سه‌ریا بۆ وێ دهێته كرن یا بێ مفایه له‌ورا ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بیت پێدڤیه جگاره كیش جگارا بهێلت.
