كاریگه‌ریا ده‌روونی و جڤاكی یا كۆرۆنایێ ل سه‌ر خه‌لكی ل ده‌مێ نوكه و بهێت دا
*جیهان حسێن عمر
پشكا ئێكێ:
بێگومان كۆ كاره‌ساتا كۆرۆنایێ و پێنگاڤێن هاتینه هاڤێژتن ژبو به‌رهنگارییا وێ كاریگه‌ریێن جوراجورێن ده‌روونی ب جه هێلان لسه‌ر كومه‌كا زور یا خه‌لكی ل ئاستێن جۆداجۆدا و ژئه‌نجامێ به‌لاڤبوونا بله‌ز یا ڤایروسێ كۆرۆنایێ بو ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا فشارێن ده‌روونی و ژهه‌مییان گرنگتر هه‌ژوكی ودلته‌نگی بوون، خه‌لك دباردوخه‌كێ هه‌ژۆكی دا دژین، وئه‌ڤه دبیته ئه‌گه‌رێ نه پشتراستبوونێ ژ داهاتتووی.
ترسا تووشبوونێ ب نه‌ساخیێ یان تووشبوونا ئێك ژ ئه‌ندامێن خێزانێ یان كه‌سێن خوشتڤی لده‌ف وان دبیته ئه‌گه‌رێ هه‌ژوكی و دودلی یا به‌رده‌وام و دبیت ببیته ئه‌گه‌رێ فشارێن ده‌روونی یێن مه‌زن ئه‌وێن گرێدای بۆ وان ره‌فتارێن كو پێدڤییه دووفچوون بۆ بهێته كرن.
نوكه ژماره‌كا زور ژخه‌لكی تووشی هنده‌ك نه‌خوشیێن ده‌روونی بووینه، هه‌روەسا هنده‌ك ئاریشێن جڤاكی و ئابووری و د ماوێ كارانتینێ دا هنده‌ك روودانێن خوكوشتنێ ل هنده‌ك پارێزگه‌هێن هه‌ڕێما كوردستانێ روودان كو ئه‌ڤه‌ژی هاته دیتن ل سه‌ركه‌نال و تورێن جڤاكی و دبیت ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێ بزڤریته‌ڤه بوو مانا ل مال و په‌یدابوونا ئاریشێن ده‌روونی و جڤاكی یێن كو بووینه ئه‌گه‌رێ ڤان روودانێن خوكوشتنێ.
ل ده‌مه‌كی كو نۆشدار وده‌رونناسان ئاگه‌هداریه‌ك دا ل سه‌ر كاریگه‌ریێن كوور ژ ڤایروسێ كۆرۆنایێ لسه‌ر ساخله‌میا ده‌روونی ل ده‌مێ نهۆ و داهاتووی دا، ژبه‌ركو ساخله‌میا ده‌روونی به‌شه‌كێ زور یێ گرنگه ژ ساخله‌میا گشتی و ساخله‌میا ده‌روونی و جه‌سته‌یی د ئێك ئاستێ ساخله‌میێ دانه كو كاریگه‌ری ل سه‌ر ئێك هه‌یه ژبه‌ر په‌یوەندییا وان یا راسته‌وخۆ، ئانكو ئه‌گه‌ر ساخله‌میا ده‌روونی به‌ر باشیێ ڤه چوو، دێ یا جه‌سته‌ی ژی به‌ر باشیێ چیت و به‌روڤاژی دروسته، ساخله‌میا ده‌روونی ئاستێ هه‌ستپێكرنێ یه ب ساخله‌میێ و نه‌مانا نه‌ساخی و ئێشێن ده‌روونی، و ره‌نگ ڤه‌ده‌ت لسه‌ر هه‌ست و ره‌فتار و شیانێن مروڤی ژبوو خۆشی برن ب ژیانێ وهه‌ستكرن ب سه‌ربه‌خووبوونێ و ب جهئینانا كه‌سایه‌تییا خوه وشیانێن پێكهاتنێ دگه‌ل نه‌فسا خوه و كه‌سێن دی.
هه‌روه‌سا تایبه‌تمه‌ندێن ساخله‌میا ده‌روونی ل سه‌ر هندێ پێكهاتن كو ماوێ كارانتینێ نه تشته‌كێ ب ساناهی بوو و نه بابه‌ته‌ك بو كو دشییاندایه سڤكی پێ بهێته كرن و كاره‌كێ جیاواز بو و به‌ری هینگی نه هاتبوو كرن كو ئازادیا تاكه‌كه‌سان هاتبوو كه‌له‌پچه‌كرن و ژ ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێ ئاریشێن ده‌روونی بو گه‌له‌ك كه‌سان په‌یدابوون، ب تایبه‌ت بو وان كه‌سێن نه‌شیاین ب شێوه‌یه‌كێ گه‌شبین سه‌ره‌ده‌ریێ بكه‌ن دگه‌ل ڤان روودانا، پا ئه‌رێ ئه‌و چ كاریگه‌ریێن ده‌روونی و جڤاكی نه كو د كارانتینێ دا په‌یدادبن؟ هه‌ر چه‌نده ئه‌ڤ نه‌ساخییه بوویه ئه‌گه‌رێ دوه‌ركه‌فتنا جڤاكی و كاركره سه‌ر خه‌لكی، به‌لێ گوڤارا ” ئیماوشن ” ئامۆژگارییا دده‌ت ده‌رباره‌ی به‌رده‌وامیا په‌یوەندیكرنێ ب هه‌ڤال و نیاسا\ و بكارئینانا په‌یوه‌ندیێن ڤیدیویی ئه‌گه‌ر دشیاندابیت و ده‌ركه‌فتن ژ مالێ ب مه‌ره‌ما هه‌لكێشانا هه‌وای دگه‌ل به‌رچاڤ وەرگرتنا دووركه‌فتن ژ كه‌سانێن دی و هه‌وڵدان بو په‌یداكرنا خوشیێن تایبه‌ت بو تاكه كه‌سی وه‌كو وه‌رزشا ل مالێ یان وه‌كو خوێندن و ته‌ماشه‌كرنا فیلما و گوهدانا موزیكێ، رێكخراوا ساخله‌میا جیهانی دوپات كر ل سه‌ر گرنگیا هاریكاریا كه‌سانێن دی دڤان بارودوخان دا، وەك په‌یوەندیكرن دگه‌ل دراوسێیان(جیران) و زانینا هه‌ر پێدڤیه‌كا وان و هه‌وڵدان بو پێكئینانا كومه‌كا ئێكگرتی بو به‌رهنگارییا ڤایروسی و به‌حسكرنا چیروكێن گه‌شبین ده‌رباره‌ی وان كه‌سێن ژ ڤێ نه‌ساخیێ ده‌ربازبووین.
گه‌له‌ك ژ رێكخراوان ڕێنما دانان ژبو به‌رسڤدانا وان كارتێكه‌رێن كاردكه‌نه لسه‌ر ساخله‌میا ده‌روونی، رێكخراوا ساخله‌میا جیهانی هنده‌ك ئاموژگاری به‌لاڤكرن ژبو پاراستنا ساخله‌میا ده‌روونی ئه‌ڤه‌ژی روودا ل ده‌مه‌كێ نێزیك د ڤێ سالێ دا، وروخسارێن هنده‌ك وه‌لاتێن دی ل وه‌لاتێن ئێكگرتی هه‌ر هه‌مان پێنگاڤ هاڤێژتن.
وڤه‌كوله‌ر رابوون ب كومكرنا زانیارییان ژبو تێگه‌هشتنا وان كارتێكه‌رێن ده‌روونیێن درێژه ده‌م یێن ڤێ نه‌خوشیێ و چاوانیا سه‌ره‌ده‌ریكرنێ ل گه‌ل و ڤه‌كولینێن به‌ریتانی رابوون ب لێگه‌ریانێ ل دووڤ ره‌وشا ساخله‌میا ده‌روونی یێن نه‌خوشێن كۆرۆنایێ ئه‌وێن چاره‌سه‌ری ژ لایێ نه‌خوشخانان و په‌رستاران ڤه وه‌رگرتی و ل سه‌نته‌رێ ڤه‌كولینێن پزیشكیا ده‌روونی ل ستوكهولم رابوون ب ڤه‌كولینه‌كێ بو ده‌مێ ساله‌كێ ب پشكداریا ۳۰۰۰ كه‌سان كو توشبویێن نه‌خوشیێن ده‌روونی بوون ل به‌ری كاره‌ساتا ڤایروسی، وه‌كی هه‌ژوكی و دلته‌نگی و دودلی.
تایبه‌تمه‌ندێن ده‌رونناس دبینن كو كاره‌ساتا ڤایروسی دبیت گاریگه‌ریێن ده‌روونی یێن دومدرێژ په‌یدابكه‌ن ل ده‌ف هنده‌ك كه‌سان و هه‌روه‌سا وێ چه‌ندێ د ده‌نه دیاركرن كو زور كه‌سان شیانا خوراگرتنێ به‌رامبه‌ر كاره‌ساتا و فشارێن ده‌روونی هه‌یه.
ئه‌گه‌رێن ئاریشێن ساخله‌میا ده‌روونی د ده‌مێ په‌یدابوونا ڤایروسێ كورونایێ دا
كاره‌ساتا ڤایروسێ كوڕونا كوڤید-۱۹ دبیت ببیته ئه‌گه‌رێ دودلیێ ب شێوه‌یه‌كێ گشتی و ماندیبوون و فشارا ده‌روونی و هه‌ژوكیێ دناڤبه‌را ئه‌نداماندا، هه‌روه‌سا هوكارێن به‌ربه‌لاڤێن كو دبنه ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا فشارێن ده‌روونی د ماوێ بورینا ڤایروسی دا پێكهاتینه :
- ترس ژ نه‌ساخی و مرنێ.
- دووركه‌فتن ژ داخازكرنا پاراستنا ساخله‌میێ ژ ئه‌گه‌رێ ترسا تووشبوونێ ب ڤایروسی ل ده‌مێ وه‌رگرتنا چاره‌سه‌ریێ.
- ترسا ژ ده‌ستدانا كاری.
- ترس ژ جوداكرنا جڤاكی.
- ترسا مانا ل جهێن كه‌رانتینێ یێن تایبه‌ت.
- هه‌ستپێكرنا تاكه‌كه‌سی ب نه‌شیانا پاراستنا خوه و خوشتڤیێن خوه.
- ترسا جودابوونێ ژ كه‌سێن خوشتڤی و ژ پێشكێشكارێن خزمه‌تێن ساخله‌میێ.
- ره‌تكرنا لێنێرینا كه‌سێن خودان به‌رگریا لاواز ژ ترسا توشبوونێ ب ڤایروسی.
- هه‌ستپێكرن ب لاوازیێ ب شێوه‌یه‌كێ گشتی و بێزاریێ و ب تنێبوونێ ودلته‌نگییێ ژ ئه‌گه‌رێ جودابوونێ.
- ترسا دوباره ژیانا كاره‌ساتا كو به‌ری نوكه تێدا بوری بیت.
ئه‌و كه‌سێن كو ب شێوه‌یه‌كێ زور ڤایروسی كاركریه ل سه‌ر ده‌روونێ وان:
۱- ئه‌و كه‌سێن كارێن خوه ژ ده‌ستداین ژ ئه‌گه‌رێ ڤایروسێ كوروناێ و روتینێ خوه یێ روژانه ژ گه‌له‌ك په‌یوه‌ندیێن جڤاكی ژ ده‌ستداین.
۲- ئه‌و كه‌سێن پشتبه‌ستن ب هه‌ڤالا كری، یان زوربه‌یا ده‌مێ خوه ژده‌رڤه‌ی مالێ دبوراند و ژ نیشكه‌كێڤه دیت یێن ماین ب تنێ.
۳- ئه‌و مرۆڤێن مه‌زن ئه‌وێن د ئازارا تنێ بوونێ دا، به‌ری ئه‌و بارودوخ ببیته ئه‌گه‌ریَِ زێده‌بوونا تنێ مانا وان، لسه‌ر هندێ را نه‌خوشیا ڤایروسی بو ئه‌گه‌رێ زێده‌بونا توندوتیژی یا خێزانێ ژ ئه‌گه‌رێ ترسا مروڤان ژ ئێمناهی و ساخله‌می و بارێ ئابوری یێ وان.
